Бірінші бөлім кітаби ақындар (ХХ ғасыр басындағы түрік халықтары әдебиеті контекстінде) (монография)

Сол секілді Шәді төре де көптеген діни шығармалар жазды: «Ибраһим Пайғамбардың хикаяты», «Қарунның жер жұтқан уақиғасы», «Назым Сияр Шариф» секілді шығармалар. Осы шығармалардың ішінде әсіресе Мұхаммед Пайғамбардың өмірі, қайраткерлік жолы туралы жазылған «Назым сияр шәрифтің» орны ерекше. Шығарма әрі көркем, әрі көлемді, қазақшасы басымдау, түрки тілде жазылған еңбек. Шығарма 1913 жылы Тәшкенде кітап болып басылып шыққан. Соның шағын үлгісі қазақ тілінде 1995 жылы ғалым О.Құдышұлының даярлауымен ғылыми алғы сөз, соңғы сөздерімен басылып шықты. Әлбетте, кітап көлемі жағынан да, мәтін тану тұрғысынан да сын көтере бермейді. Тек ғалымның діни көркем жәдігерді бүгінгі оқушы қауыммен жүздестіру талабы құптарлық, қуаттарлық жайт екенін ғана айтқымыз келеді.

Қазақ халқының кітаби ақындары Жүсіпбек қожа, Шәді төре секілді қаламгерлерінің жоғарыда аталып өтілген шығармаларының – қисса-дастандарының түп негізі араб фольклоры мен әдебиетіндегі «сира» ( көпше түрі - сияр: жол, өмір жолы) жанрынан бастау алып жатқаны сөзсіз. Жанр исламға дейінгі араб халқының атақты адамдары, ақындары туралы жырлау.

ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басында шығармашылық еткен кітаби қаламгерлердің басты әрі шығармашылық, әрі ағартушылық мақсат-мұратының басты қазағының бірі діни шығармалар тудыру болғанын жоғарыда айтып өттік. Сол секілді осы кезеңде, осы тақырыпта шығармашылық еткен, мол өнім берген шайырымыздың бірі –Шәді Жәңгірұлы.

Оның "Қарунның жер жұтқан уақиғасы" Ташкент, 1896, "Хикаят Халифа һарун Ар-Рашид", Ташкент, Хайар қиссасы, Қазан 1910, "Хикаят Қамар-уз-Заман", Ташкент 1910, "Қисса-и Балғали Бағур", Қазан 1910, «Назым сияр шәриф" Ташкен 1913 секілді көптеген шығармаларды Ташкент, Қазан қалаларында, Орынборда басылым көріп отырған. Оның жырлаған тақырыптары дін, діни қайраткерлер өмірі, "Мың бір түн" ертегілері, "Шаһ нама" жырлары, қазақ тарихына қатысты уақиғалар т.б. болды. Оның "Абылай" дастаны 1991 жылы Алматыда басылған "Абылай" жинағына енді. (Алматы, 1995), "Ибраһим пайғамбардың хикаяты", (Алматы, 1999) секілді шығармалары қайта басылып шықты. Шәді төренің діни шығармаларының ішінде оқырман қауымынан ерекше ілтипат, ықылас көрген шығармасы Мұхаммед пайғамбардың өмірі, діни қайраткерлік жолын жыр еткен «Назым сияр шәриф" болса керек.

Сира (көпше түрі сияр: жол, өмір жолы) жанры араб фольклоры мен әдебиеті мен ежелгі жанры. Жанр жөнінде "Ислам энциклопедиялық сөздігінде "Сйра (мн. г. Сийар: "дорога", "путь", "образ жизни") - особый жанр ранний мусульманской историографий, жизнеописания основателя ислама Мухаммада" (31, 209) деп тікелей мұсылман дінімен және Мұхаммед пайғамбар есімімен байланыстырады. Ал, ғалым И.М. Фильштинский жанр тарихы мен табиғаты жөнінде "Складывавшийся начиная с ҮІІІ в. На основе средневековых сказаний о реальных или вымышленных героях до исламского и исламского времени поздний арабский эпос в форме народного романа, как называемой Сиры ("жизнеописание"), получил свое окончательную письменную редакцию в ХҮІ-ХҮІІ в.в. Этому предшествовала письменная фиксация устных преданий о жизни и подвигах легендарных доисламских и исламских героев или исторических персонажей, прославившихся своими героическими деяниями в событиях древней или средневековой истории" (32, 595-596),- дейді. Ғалым пікірінен аңғарылатын жәйт жанр тарихының өте көнелігі уақыт жағынан исламға дейінгі дәуірлерден бастау алып жатқаны. Сонымен бірге жанр шығармаларының Мұхаммед пайғамбармен қатар араб әлемінің өзге де қайраткерлері өмір жолын тілге тиек етеніні аңғарылады. Соның бір дәлелі "Сират Ақтар", "Сират аз-Заһир Байбарыс" секілді шығармалар болса керек. Әйтсе д, "Сира" жанрының түп негізі, кең өріс алып өсіп дамуы ислам діні мен, оның негізін қалаған Мұхаммед пайғамбар есімімен тікелей байланысты. Мәселе алдымен пайғамбар есімімен ісі пайғамбарлық, қайраткерлік өмір жолы, сонан соң оның ізбасарлары –халифтер, ғазауат соғыс ерлері т.б. болып дамыса керек. Сол себепті де қазақ арасында ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың басында жырланған Мұхаммед пайғамбар, Әзірет Әлі, Омар, Оспан, Әмір Әмзе, Асан, Үсен туралы жырланған Кербала уақиғасы т.т. шығармалардың түп негізі араб әдебиетіндегі сира жанры туындыларынды жатыр деп сеніммен айта аламыз. Араб әдебиеті сира жанры туындылары қазақ әдебиетіне қисса, дастан, хикая секілді атаулармен енген, жырланған, жазылған, қайта жырланған. Бұл да бір өзінше ұзақ процесс болса керек. Сондықтан да ғалым И.М.Фильштинский араб сираларын халықтық роман деп танып оның туу, даму, қалыптасу жолын сөз еткенде араб фольклоры, тарих жазбаларының астасып, бір-біріне кезігіп, кірігіп кететініне баса назар аударған. Ғалым "Обработка и письменная фиксация устных сказаний, на основе которых позднее сложились народные романы, длилась многие столетия. Первоначально филологи и декламаторы арабской поэзии (равни) заимствовали предания, сохранившиеся в народной памяти, и включали их в поэтические анталогии и дивани поэтов в качестве комментариев. Из того же источника черпали материал авторы "Жизнеописания Мухаммада" и хадисов" дей келе, жанр иран, грек, индия, бабылдық, ежелгі мысырлық ертегі аңыздар мен бірге Библия материалдарын да бойына сіңіріп, қорытып отырғанын айтады.

"В средние века очень часто фольклорные произведения и из устно передаваемый разнообразный материал под пером многих поколений собирателей и народных рассказчиков пережил стадию циклизации. При этом творцы народных романов широко использовали в своих переработках и компиляциях различные виды произведений книжной историографии, в свою очередь обильно насыщенный легендарным и полулегендарным материалом" (32, 596).

Айтылған жайт қазақ арасына шығыстан, мұсылман әлімінен келіп енген көптеген қисса, дастан, хикаяларға, оларды қазақ тілінде қайта жырлаушы кітаби ақындар шығармашылығына да мол қатысты болса керек. Түбі ауызша дүниеге келген шығарманың түрлі процесті бастан кешіп келіп жазба әдеби туындыға, қайта жырлаушы шайырдың назиралық туынды авторына – кітаби ақынға айналу құбылысы көрініс тауып тұр. Сонымен бірге қазақ әдебиетіне бірлі-жарым, саусақпен санарлық емес, шығыс классикасының мол ағыны келіп қосылған, бірлі-жарым шайыр емес, үлкен ақындар шоғыры қалам тербеген өздерінше дәстүр түзген, сол еңбектерімен бүгінгі көркейген қазақ әдебиетінің дамуына мол үлес қосқандығын айтуға болады. Сондай ақынның бірі - кітаби шығармашылық саласында көп еңбек еткен, мол өнім берген Сұлтан Шәді Жәңгірұлы. Сондай шығарманың бірі Мұхаммед пайғамбардың өмір жолын арқау еткен "Назым Сияр Шариф" болды. "В значении "жизнеописание Пророка" слова ("Сира" - авт.) используется впервые, насколько изветно, Ибн Хишамом (ум. В 834) в его редакции труда Ибн Исхака (704-767), посвященного Мухаммаду (хаза китаб сират расул Аллах–это книга жизнеописания посланника Аллаха") По некоторым сведениям, в начале для обозначения рассказов о жизни Пророка употреблялась форма мн.ч.–сийар (в сочетаний с магази)» (31, 209).

Әл-Вахиди, Ибн Исхақ сиралары осы жанрда дүниеге келген көптеген шығармалардың басы, әрі негізі болды. Демек, нәзирашыл қаламгер Шәді Жәңгірұлы күллі мұсылман әлеміндегі дәстүрді – Мұхаммед пайғамбардың ақ жолын жырлауды, араб әдебиетіндегі сира жанры туындысын қадымша–түркілігі басым кітаби тілмен (түркілігі басым қазақ тілінде десек те болады) қисса етіп жырлаушы болды. Әсіресе пайғамбар өмір жолы туралы жазылған қазақ әдебиетіндегі ең көлемді шығарма болды деп айтуға болады. Еңбек заманы үшін діни, рухани мол қызмет еткен, әсіресе қазақ халқы үшін ислам діні, пайғамбар өмір жолымен жыр арқылы терең таныстырған діни аңыздары мол болса да мазмұнды еңбек болды деп айта аламыз. Еңбекті бүгінгі таңда қайта толық жарияланып жатса да оқырманы табылар әрі діни, әрі көркем, әрі бүгінгі дін мұсылман және Мұхаммет пайғамбар өмір жолы туралы танымын діни аңыздар арқылы болса да тереңдете түсері хақ. Жалпы тек мұсылман діні ғана емес, өзге әлемдік діндердің қай-қайсысы болса да, діни аңыз, әпсана, аңыздық хикаялы әңгімелерден тұратыны аян. Сол себепті болуға керек Шәді Жәңгірұлының «Назым сияр шәриф" қиссасы 1995 жылы (Алматы: «Санат» баспасы) 1999 жылы "Ибраһим пайғамбардың хикаяты" (Алматы: «Қазақстан» баспасы) туындылары жеке кітап болып басылып шықты.

«Назым сияр шарифті» 1995 жылы жеке кітап етіп бастырып шығарған - ғалым Оңайбек Құдышұлы. Кітап аннотациясында "Құрастырып, баспаға әзірлеген О.Құдышұлы" деп берілген. Осындағы "құрастырып" деген сөзде үлкен мән бар: Шәді Жәңгірұлының көзі тірісінде өзі бастырған, араб әрпімен терілген 384 беттен тұрады. Оның 347 беті «Назым сияр шәриф" деп аталған да 348-384 беттері, яғни кітап соңы "Расул алейһис-саламның затият уа сифатият уа харжият муғжизаларының баяны" деген атпен берілген. Мұхаммед пайғамбардың ерекше қасиеттері туралы жырлармен өрілген. Ал, 1995 жылғы нұсқа бүгінгі қазақ әрпімен берілген бүгінгі 120 беттік дүние. Араб әріптерінің өте сыйымды, ықшамдылығын ескерсек, Шәді еңбегінің зорлағанда үштен бірі ғана жарияланған деуге келеді. Әйтсе де, ХХ ғасыр басында жарияланып, кеңестік саясат салдарынан ұзақ жылдар жабық еңбектің қайта кітап болып жарық көріп жатуы құптарлық іс. Осы орайда ғалым О.Құдышұлының: "Бар мақсатымыз – ұмытылған қазынамызды, рухани азығымызды, тамаша мұрамызды қайта жаңғыртып, оқушы қауымға ұсыну болды. Сөйтіп, ұмытыла бастаған дүниені халқымыздың қастерлейтін дүниесіне айналдыруға шама-шарқымызша еңбек еттік. Сондай-ақ дүниежүзілік мәдениетке, жалпыадамзаттық рухани байлығына үлкен үлес қосқан, адамгершілікті, әділеттілікті уағыздаған, дінімізді қалыптастырып, әлемге әйгілі еткен пайғамбардың іс-әрекетін, халық үшін атқарған қызметін оқырманға жария етуді мақсат тұттық" деген шынайы пікірімен әбден келісуге болады. Дей тұрсақ та, ХХ ғасыр басында жарияланған шығарманың бүгінгі нұсқасы еңбектің көне жәдігер ескерткіш ретінде түпкі қалпын сақтап, бүгінгі оқырманмен бүтін қауышуы қажет-ақ еді.

Қисса жанрының ең басты ерекшеліктерінің бірі – қиссашыл, кітаби нәзирашыл ақынның оқырманына арнап шығарған кіріспе сөзінің болуы. Бүгінгі тілмен айтқанда, алғысөздің міндеттілігі. Ол аңғартпа аннотацияның да міндетін атқарады. Мұнда автор шығарманың түп-төркіні және оны өзінің жырлау себебін оқушысына арнап сөйлейді. Сол дәстүрді ұстанған Шәді ақын мұсылман діні, Мұхаммед пайғамбар және оның өмір жолын жырлаған. "Сияр кітап" туралы кіріспе сөз сөйлейді, өлеңмен толғайды. Еңбектің өзге жағы қысқарса да, араб әдебиетінің көне жанры "сира" жанрын, жанрдың дүниеге келуіне себеп болған ислам діні, Мұхаммед пайғамбар өмірін қазақ тілінде қисса етіп жырлап отырған, жанр және шығарма табиғатын ХХ ғасыр басындағы қазақ оқушысына таныстыратын автор ой-идеясын танытар, көпір іспеттес ақын алғысөзі тұтас берілуі керек еді. Әрине, кей сәттерде араб, парсы сөздері көп қолданылған шайыр Шәді мәтінін тану қиындау соғып жатады. Әйтсе де, мүмкіндігінше шығарма мәтіні сол қалпында берілуі қажет еді дейміз. Осы арада ұсына кетуді жөн көреміз:

"Бір китаб", "Алты бармақ" қойған аты,

Сиярдан алынған-дүр асылы заты.

Шығарып бұл кітабны андын еттім,

Махбар болғанлықтан риуаяты, (33, 5) деген өлең жолдары 1995 жылғы нұсқада:

"Бір кітап", "Алты бармақ" қойған аты,

"Сиярдан" алынған ед асыл заты.

"Икі айда имгәк илан йүріп кетті" (19-бет).

"Екі айда еңбектемей жүріп кетті" (17-бет) болып өзгерген. Пайғамбардың сәби шағындағы тұруы, жүруі, сөйлеуі түпнұсқада екі айда еңбектеді, үш айда орнынан тұруға талаптанды, төрт айда дуалдан ұстап, тіке тұрды, бес айда тұрмақтығын анық қылды, алты айда ақырындап қадам басты, жеті айда дұрыс жүрді, сөйлеуге сегіз айда тілі барды. Тоғыз айда сөзі дұрысталып, әуелі бісмілләні аузына алды. Он айда балалармен кетті жүріп деп беріледі. Осы жайт кейінгі нұсқада былайша әрі қате, әрі қысқа берілген:

Екі айда еңбектемей жүріп кетті,

Сөйлеуге үш-төрт айда тілі келіп,

Әуелі «Бісміллә» деп сөйлеп кетті,

Төрт айда балалармен кетті жүріп",- болып көп өзгеріп берілген.

Ғасырлар бойы пайғамбар туралы жазылған сираларда қалыптасқан оның ерекше өсу жолдарын өзгерту, араб сираларынан да жылдамдату қалай деген де көңілге қонымсыз, мақсаты түсініксіз әрекет. Жалпы көне мұраны қайта жариялағанда амалсыз қысқартуға мәжбүр болса, қысқартудан қалған өлең жолдарын еш өзгеріссіз, түпнұсқаны қазық етіп ұстанып жұмыс жасауы ләзім еді. Сонда бүгінгі біздің тарапымыздан қаралып отырған көп кемшілік орын алмай, түпнұсқа көлемі кемісе де, тіл көнелігін, көне әдеби, діни көркін сақтап қалған болар еді.

Ақын Шәді Жәңгірұлының шығармаға жазған алғысөзі іштей жіктелген негізгі екі бөліктен тұрады. Алғашқысы жоғарыда келтірілді. Келесі жартысы арнайы "Себеп тасниф китаб һаһында ән-назим" деген тақырыппен берілген. Демек, кіріспенің алғашқы жартысы мұсылман діні, пайғамбардың ерекше жаратылысы, оның нұр шәрифі, Алла тағалаға мінәжәт ету, Пайғамбардың бірнеше есімдері болып келсе, екінші жартысы нәзиралық туындының дүниеге келуіне тікелей себеп болған жағдайлар сөз болады. Сондықтан кіріспенің бұл жартысы да міндетті түрде еш қысқартусыз берілуі қажет еді. Ақынның тақырыпқа бару себебі мен тарихы кешегі оқушыны қалай қызықтырса, бүгінгі оқырманды да бей-жай қалдырмаса керек, әрі нәзирашыл ақынның шығармашылық ерекшелігі де көрініс береді. Араб, парсы әлеміне жақсы таныс "Сияр шәрифтің" түркі әлемінде болмауы Шәді секілді ақынды осы еңбекті жазуға алып келген басты мәселе. Кітаптың дүниеге келуіне Сайд Ахмад деген кісі себеп болады. Ол ақын алдына бірнеше шығармашылық мақсат қояды, ұсыныстар айтады. "Сияр шәрифтің " түрлі тілдерде болуы, бірақ түрік тілдерінде болмауы және оны оқып ұғудың күрделілігі. "Сияр Шәрифті" жырлау және күрделі етпей, жеңіл, ұғынықты жырлауды мақсат тұту, оны күллі түркі әлемінің оқып, ұғуы. Мұхаммед пайғамбардың кітаптарда нақты сөз болып келе жатқан оқиғаларын ғана жырға қосып, өз жанынан ештеңе қоспауын қатаң талап етеді. Араб тілінің күрделілігінен түсінуге қиын соққан сәттерді қоспай қалдырып кетуді ұсынады. Демек, пайғамбар өмірі мен қызметі жөніндегі қалыптасқан, ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан әңгімелер желісінен ауытқымау мәселесі басты талап, шығармашылық қазық ретінде ұстаным болған. Ең басты шығармашылық мақсат мұсылман дінінің негізін қалаушы ұлы қайраткер–пайғамбар Мұхаммедтің өмірі мен қызметін күллі түрік әлемінің оқуы, тануы, діни ой қазығын бекіте түсуі болды. Түрік халықтары үшін жазылған туындының таза, шынайы жазылуы және "бақи қалуы" ұзақ ғұмырлы туынды болуы мақсат тұтылды. Сол себепті де ақын өз шығармасын қазақ тілінде жаздым демейді. Қожа Сайд Ахмад та қазақ тілінде сондай еңбек жаз демеген. Шәді Жәңгірұлы да "түрки тілде" жазып шықтым дейді. Демек, шығарманың дүниеге келуіне себепкер болған Қожа Сайд Ахмад та, автор да күллі түрік әлемінің бірлігін таныған, сол бірлікке қызмет еткен тұлғалар болып табылады, күллі түркішіл терең ой-танымдары аңғарылады. Сондықтан да шығармада сол кездегі күллі түрікке ортақ жазба тіліндегі араби, парсы сөздер көп қолданылған.

Шығарманың нәзиралық дәстүрде дүниеге келуіне қатысты жайттарды қорыта айтқанда, ғалым О.Құдышұлы жоғарыда шайыр Шәдіге шығармашылық қазық ретінде ұсынылған ұстанымдар деңгейінен табылуы, көне жәдігердің бір әрпінің де бүлінбей бүгінгі ұрпақпен қауышуы, еңбектің өз көлемін де, көнелігін де бәз қалпында толық сақтап жариялануы және мәтіндік өзгеріске ұшырамай басылуы керек еді. «Назым сияр шәрифтің" осы басылымы, ондағы мәтіндік өзгерістер жөнінде ғалым Р.Бердібай «Шайыр Шәді және оның "Сияр Шәриф" дастаны» атты мақаласында былай дейді: «Ондаған жылдар бойында көзден ғайып болған дастанды бүгінгі оқушы қауымға таныстырайын деген ниетпен түпнұсқаға "өзгерістер енгізілгенін" түсінуге болады. Бірақ мұндай өңдеу шығарманың асыл нұсқасын танып білуге нұқсан келтіретінін ашық айтуымыз керек» (35, 220-211), - деп жәдігер ескерткіштің мәтіндік тұрғыдан өзгеріске түсуінің бұрыс әрекет екенін меңзейді.

Діни ағартушылық сол кездегі қоғам өмірімен, қазақ елінің бастан кешіп жатқан тарихи кезеңі, тынысына орай отарлық езгіге қарсы тәсілі түрінде дүниеге келді. Діни ағартушылардың басты қаруы, әлбетте, әдебиет болды. Діни ағартушы, кітаби ақындарымыздың алғашқы қалам тартқан мәселесі – дін мәселесі. Яғни, қазақ елінің ұлт ретінде оянуы, есін жиюы, болашақ үшін күресі, ең алдымен, елдің дінін сақтап қалуымен тығыз байланысты қарастырылды. Діни-ағартушылық ағым өкілдері кезең әдебиетіне мол жеміс берген, дәстүр қалыптастырған қаламгерлер болды. Олар қазақ әдебиетін тақырыптық, жанрлық және көркемдік тұрғыдан байытуға мол үлес қосты. Нәзира дәстүрінде қалам тербеген, сонысымен қазақ жазба әдебиетінің қалыптасуына, қиссалық әдебиеттің дамуына мол үлес қосқан кітаби ақындар шығыс классикалық әдебиетінің ең жақсы үлгілерінен идеялық-тақырыптық және сюжеттік жағынан үйренді. Нәзира дәстүрін жете меңгерген кітаби ақындар өздерінің гуманистік, ағартушылық идеяларын оқушысына тартымды, әрі түсінікті етіп жеткізу үшін шығыс классикалық әдебиетінде кең тараған қызықты сюжет, дәстүрлі тақырыптармен бірге, қазақ халқының фольклорлық қазынасын –түрлі ертегі, аңыз-әңгімелерді де зор шеберлікпен, ұқыптылықпен пайдаланды. Соның нәтижесінде олар ауыз әдебиетінің бірқатар үлгілерін жазба әдебиетке енгізді. Кітаби ақындар нәзирагөйлікті жан-жақты меңгерген, оны қазақ топырағында лайықты дамытқан.

Ясауи сопылық ілімі мен кітаби ақындар

шығармашылығындағы дәстүр сабақтастығы
Кітаби ақындар оқып өскен, тәлім алған, кейін қайта жырлаған, рухани үдерісін жалғаған ойшыл ғұлама ақындар мен олардың туындылары қатарында Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу білік», Ахмет Жүйнекидің «Һибату-л хакайық», Ахмет Ясауидың «Хикметтері», Сүлеймен Бақырғани шығармалары және алтынордалық нәзиралық туындылар Құл Ғалидың «Қисса Жүсібі», Рабғузидің «Қисасу-л-әнбиясы», Хусам Кәтибтің «Жұмжұмасы», Құтыптың «Хұсрау уа Шырыны», Сайф Сараидың «Гүлстан би-т-түркиі», Махмуд бин Әли Кердерінің «Нәһжу-л-Фарадисін» (Жұмаққа апаратын жол) атауға болады.

Ғалым А.Егеубаев «Кісілік кітабы» атты зерттеу еңбегінде түркі әлемінің қос алыбы, ұлы ойшылдар Әбу Насыр әл-Фараби мен Жүсіп Баласағұн шығармашылығындағы ойшылдық үндестікті өзара сабақтастықта қарастырады. « ... Әл-Фараби даналық толғамдары мен Жүсіп Баласағұнның эстетикалық көзқарастарының арасындағы үндестік, сабақтастық желісі бүгін де айдан анық. Ежелгі дүние әдебиетінде ақыл, білім, бақыт туралы тебіреністер дәстүрлі тақырып арналары болған деуге сая салу оңай. Бірақ екінші ұстаз ілімімен Жүсіп Баласағұн арасындағы тектестікті, тамырластықты сезбеу тағы да мүмкін емес. Ой толғам табиғатының, эстетикалық көзқарастық бірлігі даусыз. Фараби көптеген трактаттарында ғылыми толғам, ғылымдық көзқарас пен ақыл-білімнің негізі, пайдасы адамның құт-бақыты, жақсы әкімдердің құлық табиғаты туралы құнды көзқарастарын білдірсе, «Құтты білікте» осынау әлеуметтік мәні күшті толғам-пікірлер өлеңмен, дидактикалық поэзия үлгісімен жырланады. «Біздіңше, Орхон-Енисей, Фараби мұраларынсыз «Құтадғу біліктің» іргесі үнемі жалаңаш қала бермек. Осы ортада елеулі мәдени дәстүр, мектеп жатыр» [36, 116-117]. Ғалым пікірінде кез-келген ол мейлі әдеби, мейлі фәлсафалық туынды болсын тосыннан тумайтынын, соған дейінгі сол дәуірдегі арғы-бергі не әдеби, не фәлсафалық дәстүрлер мен мектептер, ой-орамдар үндестігі мен жалғастығы, сабақтастығы дәрежесінде дүниеге келерін аңдаған, аңдатқан ой бар. Сол секілді ортағасырлық әдеби, діни-фәлсафалық жәдігерлер, атап айтсақ, Ахмет Ясауидің «Хикметі» мен Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу білігі», Ахмет Йүгнекидің «Һибат-ул-хақайығы» ұзақ ғасырлар бойы түрік халықтарының сөз өнерінің өркендеуіне мол үлес қосып келгені даусыз. Аталған ұлы жәдігерлердің ХІХ-ХХ ғасырлардағы бүкіл қазақ әдебиетіне жасаған игі-ықпалы жөнінде де солай деуге болады. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басында ерекше дамыған кітаби ақындар шығармашылығы да кездейсоқ туындаған әдеби құбылыс емес. Керісінше, өзінің табиғи дәстүрлі даму жолымен келген, ежелгі әдеби, діни-фәлсафалық дәстүрмен сабақтастықта дамыған әдеби құбылыс. Демек, кітаби ақындар шығармашылығының қайнар бастауында ең алдымен ортағасырлық әдеби, діни-фәлсафалық жәдігерлер А.Ясауи, А.Баласағұни, А.Йүгнеки шығармалары, онан соң Алтын Орда ескерткіштері тұр десек, қателеспейміз. Яғни, кітаби ақындар шығармашылығы қазақ әдебиетінің ежелгі әдебиетпен табиғи байланысын, сабақтастығын көрсетеді.

Жалпы мұсылман әлемінде бар дәстүрдің бірі – кез-келген еңбекті Алла Тағаланы мадақтап сөз етумен ашу. Сонан соң ғана негізгі мәселеге көшу. Сол секілді біздің ортағасырлық әдеби ескерткіштеріміз де осы дәстүрді ұстанған. Мысалы, Құл Қожа Ахмет Ясауи өзінің хикметтерінің өн бойында Алланы түрлі есімдерімен құрметтеп атап отырады. Аллаға ғашық болу, дидар көруге құштар болу тек бір Аллаға арналып өлеңмен өріліп отырады. Ясауи хикметтері негізінен Аллаға зікір айтуға лайықталып белгілі бір ырғақтарға құрылатын. Сол себепті де шумақтың не екінші жолы, не төртінші жолы бір сөзбен аяқталып отырады. Мысалы: