«Бөбек» қоры Адамның үйлесімді дамуы институты
жүктеу/скачать 6,67 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТЕАТРЛАР
- Абай атындағы қазақ мемлекеттік академиялық опера және балет театры
- ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ
ТӘҢІРІ (көнетүркі, мықты, ер, құдіретті) — көне түркілердің діни наным–сеніміндегі тұлғаланбаған, шексіздік күйі есебіндегі аспанмен теңдестірілгең басты құдай образы. Бұл сөзбен кәдімгі көк аспанды да атайтын болған. Көне түркілердің космогониялық түсінігін мына сөздерден байқаймыз: “Жоғарыда көк тәңірі, төменде Қара жер жаралғанда, олардың екі арасында кісі ұлы жаралған екен”. Бұдан біз жер мен аспанның тығыз байланыстылығын көреміз. Аспанды құдай деңгейіне көтеру одан қорқу емес, жаратылған әлемнен жаратушыны іздеу, бүкіл жаратылысты құдайдың құдіретінің көрініс табуы деп түсіну. Түркі жазуларында көшпенділердің барлық жеңістері Көк Т–мен байланыстырылған. Оның рақымымен елді басқарған қағандарға “Аспанда туған және Күнмен, Аймен безендірілген” деген атақ берілген. Түркілердің білген–көрген ең биік шыңы да тегіннен тегін Хан Т. деп аталмаса керек. Аспанды және оның шырақтарын қадірлеу белгілі бір заңды қажеттіліктен басқа аспанды құдай мекені деп танудан, руханият әлемі деп есептеуден туындап жатыр. Түркілердің Көкке де, Күнге де, Айға да, құтты мекендерге де тағзым еткені рас. Бірақ бұдан түркілердің монотеизмге (бірқұдайшылыққа) өресі жетпеді деген түсінік тумауы керек. Өйткені жекешеленбеген, тұлғаланбаған кейіпте болса да Т. орталық құдай, жалғыз жаратушы болып есептелінген.Әдебиет: Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова ж.т.б.. Алматы, 2007. Тәубе – адамның ағат кеткен іс–қылығына өкініш білдіріп, келешекте оны болдырмауға үзілді–кесілді бел байлау, барға шүкіршілік ету, жаман әдет бойға сіңбей тұрғанда, тез оны қайталамау, жаманшылықтың орнығуына жол бермеу. Т. адамның өзін–өзі тәрбиелеудің бір жолы. Кімде–кім пендешілік жасап, теріс жолға түсіп қалса, дереу өзін–өзі жазғырып, адамшылық жолға түсуге бел байлап, бойын тез жинап алып, ар намысы алдында таза болуы жағын ойластыруы тиіс. Сонда ғана ол менің ожданым (ар–намысым) таза деп қысылып–қымтырылмай айта алады. Өзімен өзі және басқалармен үйлесімді қатынаста болу үшін адамға тәубешілдік қажет. Т–ге келу дегеніміз, адамның бұл дүниенің қыр–сырын түсініп, шектен шыққан нәпсіқұмарлықты тоқтатуға бағытталған әрекеті. Өз қатесін мойындай білу әркімнен батылдықты қажет етеді. Т–ге келу уайым философиясы емес. Мен кереметпін, тек бәріне сұм заман кінәлі деген позиция адамның әлсіздігін білдіреді. Қазақ мақалындағыдай “Жағам жаман болса, жеңім жақсы, өзім жаман болсам, ағам жақсы” деп отыра беруге де болмайды. Қазақы түсінік бойынша құдай Адам атаны балшықтан жаратып оған өзі жан берген. Адамның өмірдегі келеңсіз көріністерінің барлығы осы хаостық табиғи денеде ұяланады. Адам өз нәпсіқұмарлығын жеңіп, құдайлық рухани жоғарылылыққа жетуі қажет. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде нысап, несібе, Т. негізінен имандылық талаптарынан туатын кісілік құндылықтар ретінде қабылданған Ислам дінінің қазақ сахарасында нығаюына қатысты этикалық ұғымдардың діни мазмұны арта түсті. ХV–ХVI ғасырлардағы жырауларда кісілік құндылықтардың көшпелілік, тәңіршілдік түсіндірмелері мен суреттемелері басым болса, ХVIII ғасыр ақын–жырауларында “обал”, “сауап”, “Т.”, “несібе” сияқты мұсылмандық мағынадағы түсініктер жиі қолданыла бастады. Әрине, бұл ұғымдарда жалпы адамзаттық нормалар да көрініс тапты. Тән.– адам жанының мекені. Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі әдептік реттеудің маңызды бір ерекшелігін ондағы жан мен Т. үйлесімділігі деп атауға болады. Бұл Т. мен жан сұлулығы ұғымында айқын байқалады. “ Т–і сұлудың жаны да сұлу” деп түсінген халық үшін ұсқынсыздық бір бағытты болып келмейді. Халықтық дүниетанымда адамның Т–дік бастаулары ақталып шығады. Т. жеке даралық, өзімшілдік сипатта емес, керісінше, жалпы әлемдік, ғарыштық, халықтық тұрғыдан қарастырғанда толассыз жаңғыртулар мен өзгерістердің жетілу кепіліне айналады. Т. өмір мен өлімнің, әке мен аналық жасампаздықтың, өткіншілік пен мәңгіліктің рәмізіне айналады. Ең бастысы – Т. Бүкіл табиғаттың толассыз жаңғыртушылық қабілеттілігінің адамдандырылған бітіміне жатады. Ол молшылық, құттылық, дәулеттілік, шаттылық, көтеріңкілік, ләззат т.т. құндылықтарының отауы болып табылады. Ол – адам тіршілігінің салтанаты. Т–нің төменділігі шартты болып келеді. Төмендеу, бұл мағынада, Жер–Анаға жақындау, оның сіңіруші және қайтадан тудырушы стихиясымен бірегейленуді білдіреді. Тіпті, өлу дегеніміз (қазақша: “қайтыс болу”) табиғатқа қайтып келуді білдіреді. Төмендеу дегеніміз тәннің төменгі мүшелерінің (ішек–қарынның, жыныстық мүшелердің) асты қорыту, оны табиғатқа шығару, махаббаттан ләззат алу, жүкті болу, нәрестені дүниеге әкелу сияқты қызметтерін түсіну деген сөз. “Ұлы сөзде ұят жоқ” дейді қазақ. Жоғарыда аталған нәрселер адамдық келбетті төмендетіп жібермейді (төмен ұғымын амбивалентті мағынада қолданып тұрмыз). Тұлғаның фәниден бақиға дейінгі тіршілігінде аса маңызды оқиғалар мен оларды атап өту астарында “төменгі Т.” құндылықтары тұр (құда түсу, үйлену, шілдехана, тұсау кесу, қайтыс болу, ас беру). Халық дәстүрінде астан жоғары құндылық сирек кездеседі. Сөйтіп төменгі жоғарғы болып шыға келеді. Тек адам санасында төменгі дене құнсыздандырылып, тыйым салынған игіліктерге айналып кетеді. Халық түсінігінде, Т. тұрмыстық жиі қолданудан біртіндеп қарадүрсінделуі мүмкін, ол тоғышар адамдардың топастықпен қайталайтын нәпсіқұмарлығына айналуы да ғажап емес. Бірақ Т. де бұл үшін жаратылған жоқ, Т. құмарлығын рухани бастаулардан алыстату дұрыс емес. Егер тірілердің есінде жақсы істері, ойлары, білімі, қайырымдылығы арқылы қалатын болса, ол адам қайта тууы мүмкін. Сөйтіп адам өмірінің мәні алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік тәжірибесін белсенді түрде игеруде, ізгілікті істерінде екен; сонда Т. өлгенімен жан мәңгі қалады: Т–нің үйі – қара жердің аясы, Шыбын жанның Т. – баспана, саясы. Биік ұшса, жәннатқа енгені, Төмен түссе, бір пәленің келгені. Екеуінің бірі болар, алайда, Жаның мәңгі қалар тірі қалайда! Адам мұңлық болғанымен күнәсіз,
Қайдан келді? Енді қайда барады? Қай жерде тұр? Енді қанша қалады? Біліктілер айта ала ма әрдайым? Білікті жоқ шешер мұның жұмбағын, Жалғыз алла қанық, білер сырларын (Жүсіп Баласағұн. Құтты білік). Бұл сұрақтарға жауап іздеген ғұламалар “мәңгілік – адамгершілікте” деген түйінге келген. Абай айтқан “Адам бол!” ұстанымның мәнісі де осында жатыр. ТЕАТРЛАР – жетекші және тарихы бай театрларға Академиялық театр берілетін құрметті атағы 1919 жылы енгізілген. Алғашқы академиялық театр атағы Ресейдің байырғы музей және драма Т. ұжымдарына (мысалы, Мәскеудегі Үлкен, Кіші, Көркем театрлар мен Санкт–Петербургтегі Александрин, Мариин және Михайлов театрларына) берілді. 1920 жылы Мәскеу мен Санкт–Петербург Т. академиялық театр ассоциациясына (1921 жылға дейін) бірікті. Оның «Культура театра» деген баспа органы болған. 20–жылдардың аяғы мен 30–жылдардың басында театр өнерінің дамуына байланысты орыс, украин, татар және өзбек т. да осы атаққа ие болды. Бұдан кейін қазақ (Қазақ драма театры, 1937; Қазақтың опера және балет театры, 1941), тәжік, түрікмен, қырғыз Т–на да осы атақ берілді. Қазақ драма театры, М.О. Әуезов атындағы, Еңбек Қызыл Ту және «Халықтар достығы» орденді Қазақтың мемлекеттік академиялық драма театры – тұңғыш кәсіпқой ұлттық сахналық мекеме. 1925 жылдың ақырында қазіргі Қызылорда қаласында Ұлт театры болып ұйымдастырылды. Алғашқы директоры әрі көркемдік жетекшісі Д. Әділов. М. Әуезовтің «Еңлік–Кебек» трагедиясының 3–актісімен (С. Қожамқұловтың қоюы бойынша) және халық өнерпаздары қатысқан үлкен концертпен 1925 ж. желтоқсандағы өткен Қазақ өлкелік 5–партконференция кезінде тұңғыш рет Т. шымылдығы ашылды. 1926 ж. 31 қаңтарда болған Ұлт т–ның ресми ашылуында Қ. Кемеңгеровтің «Алтын сақинасы» ойналды. Т. репертуарын жақсарту үшін Халық ағарту комиссары С. Сәдуақасовтың тікелей басшылығымен арнайы бәйге өткізілді. Т. труппасы 1929 ж. Алматыға қоныс аударды. 1937 ж. академиялық театр атағын алды. Т–ға 1961 ж. жазушы, драматург М.О. Әуезовтің есімі берілді. Алғашқы құрылған жылдары Т. құрамында көркемөнерпаздық пен халық шығармашылығының танымал шеберлері – И. Байзақов, Ә. Қашаубаев, С. Қожамқұлов, Е. Өмірзақов, Ж. Шанин, Қ. Қуанышбаев, Қ. Жандарбеков, Қ. Бадыров, Қ. Мұңайтпасов, З. Атабаева, Ш. Әлібекова, Ш. Байзақова, М. Шамова, ойнады. Актер әрі режиссерЖ. Шанин Т–дың шығармашылық жағынан қалыптасу жолында зор еңбек сіңірді. 1930–жылдардың 1–жартысында қазақ жерінде кеңес өкіметі тұсындағы ұжымдастыру шараларын жүзеге асыру барысын бейнелейтін пьесалар қойылды. Осы жылдары К. Байсейітова, Қ. Байсейітов, Қ. Бейісов, Ж. Елебеков, М. Ержанов, Ш. Жиенқұлова, К. Қармысов, Қ. Әділшінов, Ш. Айманов, С. Майқанова, З. Құрманбаева, С. Телғараев, А. Абдуллина, О. Жұмағұлов, Ж. Өгізбаев, Р. Қойшыбаева, Г. Сыздықова т.б. сахна шеберлерінің келуі т.–дың күрделі драмалық шығармаларды меңгеруіне жол ашты. Сондай–ақ, театрға арнайы шақыртумен келген орыс режиссерлерінің де (М.Г. Насонов, И.Г. Боров, М.А. Соколов, Ю.Л. Рутковский, М.В. Соколовский, Я.П. Танеев) еңбегі ерекше болды. Олар қойған әрбір спектакль актерлердің нағыз сахна мектебіне айналды. Режиссер Насонов Әуезовтің «Еңлік – Кебек» трагедиясын (1933) қайта қойды. Ол спектакльдің сахнада бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі үрдісін сақтаумен бірге, басты рөлдердің (Еңлік – Байсейітова, Кебек – Байсейітов) психологиялық тұрғыда шешім табуына баса назар аударды. 1934 ж. Қазақ драма Т–нан музыка т. (қазіргі Қазақтың мемлекеттік академиялық опера және балет театры) т.б. өнер ұжымдары бөлініп шықты. 1935 – 1937 ж. М. Әуезовтің, Б. Майлиннің, Ғ. Мүсіреповтің тарихи тақырыптағы туындылары, орыс кеңес драматургиясынан, орыс және шет ел классикасынан қойылған спектакльдер Т. ұжымының шығармашылық бағыт–бағдары мен ізденіс–табыстарын айқындады. 1941 – 1945 ж. туған елге деген сүйіспеншілік пен патриоттық сезімін, адамдарымыздың асқақ, адал, ынтымақшылдық рухы мен берік достығын, майдан мен тылдағы қаhармандық күресін көрсететін пьесалар театр репертуарынан мол орын алды. Т. труппасына Алматы, Москва, Ленинград және Ташкенттің арнаулы оқу орындарын бітірген маман актерлер келіп қосылды. Соғыстан кейінгі жылдары бейбіт өмір мен жасампаз еңбекті, республика еңбеккерлерінің жаңа тұрмыс–салтын, ұжымдастыру құрылымын нығайту және кеңестік қатаң жүйеге негізделген жаңа қоғам орнату жолындағы күресін баяндайтын, қазақ зиялылары мен жастардың мақсат–мұратын, ізгі арман–тілегін бейнелейтін Ә. Әбішевтің «Достық пен махаббат» (1947, реж. Айманов), «Күншілдік» (1955, реж. М.И. Гольдблат), «Мансап пен ұждан» (1974, реж. Ә. Мәмбетов) және «Кәусар» (1985, реж. С. Асылхан), Ғ. Мұстафиннің «Миллионер» (1950, реж. А. Тоқпанов) т.б. авторлардың сахналық шығармалары көрермен көңілінен шықты. Әуезовтің «Абай» (1952, реж. Айманов, суретші В.В. Голубович пен рөлдерді орындаушылар Қ. Бадыров, Х. Бөкеева, С. Қожамқұлов, Қойшыбаева, Қуанышбаев, Өмірзақов) және Ә. Нұрпейісовтің «Қан мен тер» (1974, реж. Мәмбетов, суретші А.С. Кривошеин мен рөлдерді орындаушылар А. Әшімов, Ф. Шәріпова, Ы. Ноғайбаев) спектакліне КСРО Мемлекеттік сыйлығы, ал Ш. Айтматовтың «Ана – Жер–Ана» (1966, реж. Мәмбетов, суретші А.И. Ненашев пен рөлдерді орындаушылар Майқанова, Шәріпова, Римова) мен А.Я. Каплердің «Ленин 1918 жылы» (1970, реж. Мәмбетов, рөлдерді орындаушылар Сүртібаев пен Қожамқұлов) спектакліне ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығы берілді. Т. ұжымы 1958 ж. Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысып, мәскеуліктердің назарына 5 спектакль (Әуезов, Еңлік – Кебек»; С. Мұқанов, «Шоқан Уәлиханов»; Мүсірепов, «Ақын трагедиясы»; Тәжібаев, «Жалғыз ағаш орман емес» және У. Шекспир, «Асауға тұсау») ұсынды. Т. ұжымы орыс және батыс еуропа драматургиясының классикалық туындыларынан Н.В. Гогольдің, М. Горькийдің, А.П. Чеховтің, Лопе де Веганың, Шекспирдің, М.Метерлинктің, К. Гоццидің пьесаларын қойды. ТМД елдері драматургиясының таңдаулы туындылары да т. репертуарынан берік орын алды. 1980 – 90 ж. бүгінгі күн тақырыбына жазылған, басқа да алуан жанрлы драм. шығармалар театр сахнасына шықты. А. Сүлейменовтің «Төрт тақта жайнамаз» (1989, реж.Ә. Рахимов), Ж. Аймауытовтың «Ақбілек» (1990, реж. А. Әшімов), Ш. Айтматовтың «Ғасырдан да ұзақ күн» (1990, реж. Ә. Мәмбетов) т.б. туындылары т. сахнасына шықты. 1990 жылдан кейінгі кезеңде т. репертуары жаңа шығармалармен байып, әлемдік және қазақ драматургтерінің классик. шығармаларын көрермендер назарына ұсынды, кейбіреулерін қайта сахналады. У. Шекспирдің «Кориалан» (1991), «Асауға тұсау» (1994), С. Жүнісовтің «Кемеңгерлер мен көлеңкелер» (1994), Иран–Ғайыптың «Шыңғысхан» (1994, реж. Б. Атабаев), К. Гоццидің «Турандот ханшайым» (1994, реж. әл–Тарази), М. Байсеркеновтің «Абылай ханның ақырғы күндері», Р. Мұқанованың «Мәңгілік бала бейне» (1996, реж. Атабаев), М. Жұмабаевтың «Шолпанның күнәсі» (1997, реж. Қ. Сүгірбеков), Әуезовтің «Қилы заман» (1997, реж. Рахимов), «Қарагөз» (1997, реж. Мәмбетов), Шахимарданның «Томирис» (2000, реж. әл–Тарази), Ш. Айтматовтың “Ана – жер Ана” (2002, реж. Мәмбетов), Г. Гаутманның «Ымырттағы махаббат» (2002, реж. Р. Антриасян), т.б. Т. ұжымы 1926 жылдан бастап жазғы гастрольге шығуды игі дәстүрге айналдырып, республиканың елді мекендерінде өнер көрсетіп келеді, сонымен қатар гастрольдік сапармен Мәскеу, Нөкіс, Қазан, Уфа, Шираз, Ташкент, Нанси қаласыларында болды. 1930 жылдан актерлер даярлайтын студия (үзілістермен), 1971 жылдан Ұызағашта (Алматы обл. Жамбыл ауд.) т. бөлімшесі жұмыс істеді. Қазақ драма. Т–ның құрамында Ш. Жандарбекова, С. Оразбаев, З. Шәріпова, Ш. Ахметова, Т. жаманқұлов, Ә. Кенжеев, Ж. Медетбаев, Қ. Тастанбеков, Т. Тасыбекова т.б. талантты актерлер еңбек етеді (2003). 1981 ж. т–дың жаңа ғимараты (арх. О. Баймырзаев, М. Жақсылықов, А. Қайнарбаев; ҚазКСР–і Мемл. сыйл., 1982) пайдалануға берілді. Ғимараттың көлемдік–композициялық құрылыс өзегіне үлкен (1000 орынды) және кіші (250 орынды) көрермендер залы алынған. Ғимарат алдына 1981 ж. М. Әуезов ескерткіші (мүсіншісі Е.А. Сіргебаев, ҚазКСР Мемл. сыйл., 1982) орнатылды. Т. Еңбек Қызыл Ту (1946), Халықтар достығы (1976) ордендерімен марапатталған. Абай атындағы қазақ мемлекеттік академиялық опера және балет театры – 1934 жылы 13 қаңтарда М. Әуезовтың либреттосына жазылған «Айман–Шолпан» музыкалық спектаклімен ашылды. Қойылым барысында Иван Коцыктың өңдеуімен жазылған қазақ халқының халық әндері мен күйлері орындалды. Спектаклдің қол жеткен табысы орасан болды, барлық ел жаңа театрдың ашылғанынан хабардар болды. Абай атындағы Қазақ мемл. акад. Опера және балет – қазақтың тұңғыш кәсіби музыкалық Т. 1933 жылы Алматы қаласында музыкалық студия ретінде құрылды. 1934 жылы музыкалық Т., ал 1937 жылдан Қазақ опера және балет Т– деп аталады. 1941 жылы академиялық мәртебесі, 1945 жылы Абай есімі берілді. Композиторлар Е.Г. Брусиловский, А. Жұбанов, М. Төлебаев, Л. Хамиди, режиссер Ж. Шанин, әншілер Қ. Жандарбеков, Қ. Байсейітов, К. Байсейітова, М.Ержанов, Ғ.Құрманғалиев, Ү.Тұрдықұлова, биші Ш.Жиенқұлова, т.б. ұлттық опералық музыканың негізін қалады. Театр 1934 жылы 13–қаңтарда М.О. Әуезовтің «Айман – Шолпан» (режиссер Шанин мен Жандарбеков, музыкасы И.В. Коцыктікі) музыкалық драмасымен ашылды. Осы жылы Б. Майлиннің «Шұға» (режиссері Д.Д. Мацуцин, музыкасы И.В. Коцык және С.И. Шабельскийдікі) музыкалық драмасы көрсетілді. 1934 жылы Брусиловскийдің халық музыкасының негізінде жазылған тұңғыш ұлттық операсы «Қыз Жібек» қойылды. Одан кейін «Жалбыр» (1935) және «Ер Тарғын» (1937) операларын қойып т. ұжымы үлкен шығармашылық табысқа жетті. Т–ға алғаш Шанин мен Жандарбеков, кейін Байсейітов, В.Ю. Жданов, Ю.Л. Рутковский режиссерлік етті, көркемдеуші суретшісі А.И. Ненашев, дирижері Ф.А. Кузьмич, хормейстері А.В. Преображенский болды. Т. ұжымы 1936 жылы Мәскеу қаласында өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігінде «Қыз Жібек» пен «Жалбыр» операларын көрсетті. 1940 жылдары Т. труппасына М.Абдуллиндер, С.Әбжанов, Ә.Үмбетбаев, Ш.Бейсекова, Б.Досымжанов, Р.Мұсабекова, Ә.Мұсабеков, т.б. әнші–әртістер қосылды. 2–дүниежүзілік соғыс жылдары Алматы қаласына келген орыс музыка өнерінің қайраткерлері (әншілер М.Д. Михайлов, С.Ф. Большаков, дирижер В.И. Пирадов, балет артисі Г.С. Уланова т.б.) қазақтың опера және балет өнері кадрларының шығармашылық жағынан өсіп, жетілуіне, орыстың классикалық музыка дәстүрін игеріп, үйренуіне тікелей ықпал етті. Т. сахнасында орыс әнші–әртістері (Н.К. Куклина–Врана, Н.Н. Самышина, А.И. Круглыхина, А.П. Казакевич, Э.И. Епонешникова; Б.А. Бухаров, А.Г. Черкашина, В.В. Харитонов, О.А. Симонова, т.б.) классикалық операларда қазақ әншілерімен бірге өнер көрсетті. Т. сахнасында ТМД елдері компаниялары А.М. Магомаевтің «Наргиз» (1941), З.П. Палиашвилидің «Даиси» (1943), Н.Г. Жигановтың «Алтыншаш» (1947), т.б. опералары қойылды. Жұбанов пен Хамидидің «Абай» (1944) операсының қойылуы ұлттық опера өнерінің елеулі кезеңі болды. Брусиловский мен М.Төлебаевтың «Амангелді» (1945), Төлебаевтың «Біржан – Сара» (1946), Жұбанов пен Хамидидің «Төлеген Тоқтаров» (1947) опералары қойылды. Театрда А.В. Селезнев, Ю.П. Ковалев, Д.Т. Әбіров сияқты балетмейстерлер, И.И. Зак, Ғ.Н. Доғашев сынды дирижерлер жемісті еңбек етті. Опера т. Қазақстанда музыкалық шығармашылық пен ұлттық әншілік–орындаушылық өнердің дамуында үлкен рөл атқарды. Т. ұжымы 1958 жылы Мәскеу қаласында өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысып, «Абай», «Біржан – Сара», «Дударай» опералары мен «Достық жолымен» балетін көрсетіп, үздік өнерлерімен танылды. 1970–жылдардан Қазақстан композиторлары Е.Рахмадиевтің «Алпамыс» (1972), «Тың тынысы» (1980), Қ.Қожамияровтың «Садыр палуан» (1977), С.Мұхамеджановтың «Жұмбақ қыз» (1971), «Ақан сері – Ақтоқты» (1982), Ғ. Жұбанованың «Еңлік – Кебек» (1975), «Жиырма сегіз» (1981), «Құрманғазы» (1987), Ғ.Жұбанованың «Қарагөз» (1990) опералары, т.б. спектакльдер қойылды. Т–да әр маусымда 40–тан аса опера және балет қойылып, жыл сайын оның репертуарына 5–6 жаңа спектакль қосылып отырды. Т. – Еуразия аймағындағы классикалық өнердің ең ірі орталықтарының бірі болып табылады. Оның сахнасында К. Байсейітова, Қ. Байсейітова, Қ. Жандарбеков, М. Ержанов, Ж.Елебеков, Ә. Үмбетбаев, Б. Досымжанов, Р.Жаманова, Е.Серкебаев, Б.Төлегенова, т.б. өнер көрсетті. Қазіргі уақытта Т. әртістері Н.Үсенбаева, С.Байсұлтанов, Ж.Баспақова, М.Мұхамедқызы секілді белгілі әншілер, С.Ищанова, У. Кенжебеков, Д.Дүтмағамбетова тәрізді әр түрлі халықар. байқаулардың лауреаттары қазақ операсының табыстарын көптеген елдер театрларының сахнасында паш етіп келеді. Кейінгі жылдары театр режиссерлары Ғ.Есімов, Л.Иманғазина, Ф.Сапаров отандық және шет ел композиторларының классикалық шығармаларын жаңғыртып, сахналап жүр. Т. ғимараты 1941 жылы археолог Н.А. Простаков, Т.Қ. Бәсеновтің жобасы бойынша ірге көтерген. 1996 – 2000 жылдары күрделі жөндеуден өткен ғимарат қазақтың ұлттық сәулет өнері жетістіктеріне негізделе отырып, орыс классикалық архитектурасымен үйлесімді өзіндік тың архитектуралық шешімін тапқан. Ғимарат құрылысының композициялық орталығы – 1170 орынды көрермендер залы. Сахна жақсы көрінеді, дыбыс естілуі анық. 2–қабатта ғимарат интерьерін көріктендіре түсетін кең фойесі бар. Капительді бағаналар, қабырға өрнектері оюлы басқыш қоршаулары, жалпы ғимараттың ішкі еңсесін сәулеттеуде негізгі рөл атқарған қазақтың дәстүрлі ою–өрнек үлгілері (қошқармүйіз, ырғақ, жапырақ гүл, сыңар мүйіз, т.б.) ғимарат архитектурасында кеңінен қолданылған. Оның екі қапталы мен алдыңғы жағындағы бақ, хауыздар ғимарат әсемдігін әрлендіре түскен. Т–дың екі қапталындағы бақтарға М.О. Әуезов (1967, мүсіншісі Т.С. Досмағамбетов) пен Ж.Жабаевтың (1971, мүсіншісі Х.Е. Наурызбаев, екеуінің де архитекторы М. Меңдіқұлов) ескерткіштері қойылған. Қ. о. және б. т. Ленин орденімен марапатталған (1959). Тектілік кісілік құндылық ретінде қазақ халқының күнделікті тіршілігіне етене еніп кеткен. Оның нақтылы көріністеріне жататындары: ата–баба аруағын ардақтау, ата–ана алдындағы перзенттік борышын ақтау, ағаны арқа тұту, құданы құдайдай сыйлау, күйеу баласын туған ұлындай көру, қыз баланы ерекше құрметтеп, әпке – екінші ана, «келіннің аяғынан, қойшының таяғынан», «келін келді – құт–береке келді», «балалы үй базар», «бала бауыр етің», «бір үйде қанша болсаң, бір–біріңе қонақсың», «жақсы жеңге – анадай абзал», «Әкең өлсе де, әкеңді көрген өлмесін», «төрт аяқтыда бота тату, екі аяқтыда бөле тату», «інім де, інім дегенше – күнім де», «ағасы бардың жағасы бар» және т.б. Бұл ұғым ортағасырлық түркі философиясында да жан–жақты қарастырылған (әл–Фараби, Жүсіп Баласағұн және т.б.). Дәстүрлі қазақ мәдениетінде Т. рулық және генетикалық қатынастардың басым мүдделілігін білдіреді. Т–тің нақтылы тарихи формасына жеті аталық үрдіс жатады. Қазақтың «жеті атасының атын білген бала, жеті рулы елдің қамын жейді» деген нақыл сөзі бар. Жеті аталық үрдісті әдебиетте инцестке тыйым салудың дәйекті түрі десе, көптеген зерттеушілер жеті аталық үрдісті «туысқандық қоғамның» айқын көрінісі деп қарастырады. Миф, әфсаналардан бастап ортағасырлық жырауларға дейін әйел Т–гінің маңызы туралы талай ғибрат сөздер айтылған: Шығыс халықтарының ішінде қазақ сияқты санаулы ғана халықтың әйелдері бетіне паранжы салмай, дидарын ашық ұстап, қымсынбай еркін жүруі де көшпелілер өмірінде әйел баласы ер адаммен бірдей, тең дәрежеде болғандығынан шығар. Әйел–ананы құрметтеуге, қастер тұтуға деген дархан этиканың қалыптасуына не себеп?! Себеп біреу–ақ, ол – көшпелі өмір салтынан туындайтын әлеуметтік қажеттілік демекпіз. Талдаңқырап айтқанда, көшпелі өмір салтында әйел–ана еш уақытта еңбектен қол үзіп ажыраған емес. Яғни отбасы бақыты, ру амандығы, ел тағдырына қатысты қазақ әйелдерінің қоғамдық жауапкершілігі ерлерден еш кем болмаған. Т. дәстүр жалғастығымен айқындалады және өмір сүріп отырған әлеуметпен үйлесімдікті талап етеді: Өз басыңды зорайтып, Теңдес қайдан табарсың? Қарияларын жамандап, Кеңес қайдан табарсың? Қарындасын жамандап Өзіңе туған табылмас (Асан Қайғы). Егер тарихи арғы текке назар аударсақ, онда бұл түсінік “аталы” сөзімен айқын берілетіндігін байқауға болады. Текті адам деп құрметті ата–бабалары бар кісі айтылады. Қазақы түсінікте тарихи арғы тек аруақ ретінде құрметтеледі. Алайда Т. өзімен–өзі кісілік құндылық бола алмайды. Өйткені: Жаманнан туған жақсы бар, Адам айтса нанғысыз. Жақсыдан туған жаман бар, Күндердің күні болғанда, Бір аяқ асқа алғысыз (Асан Қайғы). Эталон ретінде алынған тарихи арғы тек (аруақ) идеализацияланған бейнеге жатады. Мысалы, Ноғайлы дәуірінде осындай дәрежеге жеткен кісіге Едіге жатады. Ноғайлы–қазақтың “Едіге батыр” жырында ол керісінше, тарихи тұлға, ел қамқоршысы, аты аруаққа айналған адам ретінде жырланады. Эпоста Едіге Түкті Баба Шашты Әзиздің ғажайып түрде дүниеге келген ұлы ретінде түсіндіріледі. Түкті атадан жаралуы Едігені текті етеді. Халық даналығында Т. бірнеше мағынада қолданылады. Оның біреуі – қауымнан, қалың бұқарадан өзінің ерекше қасиеттерімен бөлініп шыққан текті кісі. Бұл, әсіресе, Темір би, Абылай хан және батырлар суреттемелерінде айшықтана түседі. Текті адам “көпшіліктен” өзгеше жаралған тұлға. Көпшілік, әдетте, өзінен суырылып шыққанды ұнатпайды. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы түсінік бойынша көпшілікті аталы (текті) кісі басқару қажет. Текті адамның өмір кредосын былай түйіндеуге болады: бұл дүниеде толыққанды өмір сүріп, халық жадында өз ерлігі және елдігімен мәңгі қалу. Т. – адамның болмысындағы ата–бабасынан берілетін жақсы қасиеттердің рухани сабақтастықпен берілуі, оның ұрпақтан ұрпаққа парасаттылықтың үлгісі ретінде жалғасуы, ділде сақталуы. Т. құбылысының өзіндік бітім–болмысы адамның жеке ғұмырында кездейсоқ қалыптаспайды. Ол үшін кісіге ата–бабалардан берілетін дүниетанымдық, ділдік, психологиялық және т.б. бейімділіктері болуға тиісті. Дегенмен адамды бекерден бекер көпшілік «текті жан» деп атамайды. Ол үшін адамның әлеуметтік ортада өзін жақсы жағынан көрсете білуі де тиіс. Яғни, Т. адамға ағзаның құрылымындағы гендік түрде беріле салатын биологиялық қасиеттер ғана емес. Сонымен қатар адамның қоғамдық ортадағы өзін–өзі жетілдіру арқылы белгілі бір биік беделге жетуі де таза Т. деп танылмайды. Әрине, өзінің жеке басының кемшіліктерімен, анайы іс–әрекеттерімен күреспеген жанды халықтың қырағы көзі теріс бағалап отырған. Сондықтан қандай текті жерден адам шыққаныменде ол өмірде өз жолын таба алмаса, өзінің қарайған жеке басының ғана мүддесінің аясынан, ауқымынан аса алмайтын жан болса, онда оның барша халық үшін жарытымды қадірі де болмаған. Яғни Т. негізгі өлшемдерінің бірі адамның халқының нағыз азаматына айналуы болып табылады. Осыған орай “Жаманнан жақсы туады адам айтса нанғысыз, жақсыдан жаман туады бір аяқ асқа алғысыз” дейді халық. Жоғарыдағы нақыл сөздер Т. кейде тұқымдық жолмен тікелей беріле салмайтын кездері болатындығын, кез келген адамның «текті жан» атануына мүмкіндіктер бар екендігіне мегзейді. Т. жолындағы адам әрқашанда Ақиқат заңдылығының әлеуметтік ортада орныға түсуіне өз үлесін қосады. Сондықтан ол өзінің тұлғалық руханилығының нығая түскенін қалайды, осы жолдағы барлық ауыртпалықтарды көтеруге дайын екенін білдіреді. Ал пендешіліктің, нәпсіқұмарлықтың теріс жолына түскен азамат тіршілікте тексіздіктің шырмауына шырмала түседі, ол көбінесе жасампаздық істерден гөрі табиғи сұраныстарының қисынымен өмір сүргенді қалайды. Бірақ ол өзінің жеке басының мәртебесін көтеру мақсатында әртүрлі айлы–шарғыға баруы мүмкін. Өзін–өзі әлеуметтің алдында бекіте түсу үшін ол үнемі ұлылар санатына қосылуға ұмтылады, кішкентай жетістіктерін зорайта көрсетуге тырысады. Осындай жасанды әрекеттер нағыз шынайы Т. қалыптасуына әкелмейді. Өйткені, нағыз текті адам барынша қарапайым, сыпайы, мейірімді, кешірімді болып келеді, әлсіздерге қол ұшын беріп отырады. Оның тұлғалық рухани көкжиегі ешкімді шеттетпеуге, төмендетпеуге итермелейді. Ал Т. іздеген пенде көптеген томдардан тұратын шығармалар жазғанымен, көптеген атақтарға, материалдық игіліктерге қол жеткізгенімен ол шынайы рухани биікке көтеріле алмауы мүкін. Себебі, кісінің нағыз Т. тарихтың өзі сараптан өткізіп береді. Бұл сынақтан өтудің бірден–бір жолы адами руханилықтың құрылымын дүниетанымда нығайта түсу, халқының мүддесі үшін аянбай қызмет ету болып табылады. Міне, осындай Т. танылған азаматтар саны көбейген сайын қоғамдағы көптеген қайшылықтар шешімі тезірек табылады. ТЕЛЕДИДАР – телехабар бағдарламаларындағы бейне мен дыбыстық сүйемелдеуді радио сигналдарын күшейту мен түрлендіріп арналған теле, радиоқабылдағыш. Т түрлі түсті, ақ–қара кескінді, стационарлы және тасымалды болып ажыратылады. Т–дың негізгі ерекшелігі бейне мен сүйемелдеуші дыбыс радиосигналдарын бір уақытта күшейту және түрлендіру Т әдетте супергетеродинді сұлба бойынша құрастырылады. Оның нұсқалары сүйемелдеуші дыбыс сигналдарын күшейту және бөлу әдістері бойынша бөлінеді. ХХ ғасырдың соңында ертеден қолданылып келген кинескопты Т–лардың орнын сұйық кристалды, плазмалы Т–лар басты. Сұйық кристалды Т. кескін айқындылығының, сапасының жоғарылығы бойынша қолданыстағы Т–дың ең озық түрі болып саналады. Телевизиялық хабардарлың арнайы ерекшеліктерінің (информацияның жан–жақтылығы, және көрнекілігі, кез келген шалғай қашықтан хабар көрсетуі, уақиғаға «араласып кетуі» әсерінің және көріністің өзгеруі) болуы әсіресе организмі мен жеке басы әлі қалыптасып бітпеген жасөспірімдерге және балаларға сезімдік және психологиялық үлкен әсер етеді. Егер Т. хабарларды талғамастан немесе бәрін түгелдей (кейбіреулер көп жағдайда осылай істейді), отбасы мүшелерінің құрамын, жас ерекшеліктерін, білім дәрежесін, денсаулық жағдайын, сонымен бірге отбасыныңның пәтер жағдайын ескермей көре бергеннің пайдасынан гөрі зияны көп, оқуға және өз бетінше кітап оқуға кедергі жасайды, спортпен шұғылдану және таза ауада болу уақытын азайтады, тынығу уақытын кемітеді және адамның жүйке жүйесіне өте көп күш түсіреді. Балаларға ерекше «телевизиялық режим» орнату керек. Дәрігерлердің жүргізген арнайы зерттеулері 14 жасқа толмаған оқушылардың күніне көретін телевизиялық хабарларының ұзақтығы 1 сағаттан аспауы керек екенін көрсетеді. Ересек оқушылар хабарларды үзіліссіз 2 сағаттан артық көрмегені жөн. Т–ды жұмыс және демалыс режимдерін бұзбай, отбасы мүшелерінің ұнататын және талап–тілегіне сай келетін, олардың барлығына пайдасы бар хабарларды алдын–ала таңдап алып, дұрыс пайдалану қажет. Апталық бюллетендерде, орталық және жергілікті газеттерде жарияланатын Т. хабарлар бағдарламасын пайдалана отырып өз отбасыңыздың көретін телевизиялық жоспарларын жоспарлап, белгілеп қойғандарыңыз жөн. Т. хабарларды ала көлеңке жарақта көрген дұрыс, себебі кескіннің айқындылығы мен бөлменің қараңғылығының арасындағы айырмашылық алшақ болғанда көз тез талады. Экраны үлкен телевизорды 2—3 метрдей қашықтықта отырып көрген дұрыс, себебі бұдан жақын отырған кезде экраннан көрінетін кескіннің айқындылығы нашарлап, көз талады. Т. экранының ортасы отырған адамның көз деңгейінің биіктігіндей болуы қажет. Т–ды жатып көруге болмайды. ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ (ағылш. tolerance – төзімділік, көнбістік) — басқа ойға, көзқарасқа, наным–сенімге, іс–әрекетке, әдет– ғұрыпқа, сезім–күйге, идеяларға төзімділік, жұмсақтық көрсете білу қасиеті. Т. Адам құқығы мен бостандығы, плюрализммен қатар негізі демократиялық принциптердің бірі болып есептеледі Т — қоғамның жалпы және саяси мәдениетінің деңгейінің көрсеткіші. Т. адам құқығы мен бостандығы, плюрализммен қатар негізгі демократиялық принциптердің бірі болып есептеледі. Т. — қоғамның жалпы және саяси мәдениетінің деңгейінің көрсеткіші. Саяси төзімділік (толеранттық) деп өзгеше көзқарасқа жол беруден тайынбайтын белгілі бір саяси күштердің тұғырын түсіну керек. Егер бұл күштер билік басында болса, саяси төзімділік барынша кең түсінілетін конституциялық шеңберде оппозицияның қызметіне жол беру саясатынан көрініс табады. Жеке тұлғаға келетін болсақ, саяси төзімділік терминін саяси қарсыластар пікіріне құлақ асуға дайын болуды, оларды логикалық дәлелдеу арқылы өз жағына тартуға тырысуды білдіреді. Т. тек саяси ұстаным ғана емес, оның діни, этикалық, мәдениеттанулық және тағы басқа қырлары бар. Құрандағы 1О9–шы сүреде былай делінеді: “Мен сіздердің табынатындарыңа табынбаймын ғой, сіздерде менің табынатыныма табынбайсыздар. Сіздерге – өзіңіздің дініңіз, маған болса – өз дінім”. Бұл жолдарда төзімділіктің негізгі қағидасы анық әрі дәл тұжырымдалған. Оған қоса төзімділік адамгершіліктің “алтын ережесімен” де (өзіне не тілемесең, басқаға да оны тілеме!) тығыз байланысты. Қазақ халқына төзімділік ерекше тән болған. Оның негіздері ретінде қатал далада тіршілік етуге қажетті жоғары табиғи және моральдық төзімділік, меймандостық, іштесу мен сұхбатшылдық жатады. Қазақ халқына тән төзімділіктің көрінісін “Таспен ұрғанды аспен ұр” деген мақал береді. Халық даналығының мағынасы төзімділік танытып, мәселелерді зорлық–зомбылықсыз шешуге шақыруда. Осыған ұқсас мағынаны “Сабыр түбі – сары алтын” деген мақал береді. Бұл жерде де қиын істің бәрін сабырлылықтың, төзімділіктің негізінде асығыстық жасамай, күйгелектікке, ашуға берілмей шешу қажеттілігі көрсетіледі. Бұл жерде құндылықтар сабақтастығы туралы айтуға болады. Мәселе тек терминде емес, ол осы терминмен белгіленетін ұғымның мағынасында. Қазіргі философияда “дискурс” деген термин бар. Түсініктемелері көп. Біз оны қысқаша “мәдениеттердің мағыналық деңгейінің сұхбаттық табиғаты” деп аударар едік. Саяси төзімділік (толеранттық) деп өзгеше көзқарасқа жол беруден тайынбайтын белгілі бір саяси күштердің тұрғысын (позициясын) түсіну керек. Егер бұл күштер билік басында болса, саяси төзімділік барынша кең түсінілетін конституциялық шеңберде оппозицияның қызметіне жол беру саясатынан көрініс табады. Жеке тұлғаға келетін болсақ, саяси төзімділік терминін саяси қарсыластар пікіріне құлақ асуға дайын болуды, оларды логикалық дәлелдеу арқылы өз жағына тартуға тырысуды білдіреді. жүктеу/скачать 6,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|