147
тайпалық факторларды бүгінгі заманмен байланысты біржақты баяндаған деген айып
тағылған. Кейінірек бұл айыптың бәрі алынып тасталды.
1979 жылы жазда Ақмолада болған оқиға ұлттық қатынастардағы қарама-қайшылықтар
еді. Қазақстанда неміс автономиялы облысын құру туралы шешім 1979 жылы көктемде
КОКП Орталық Комитеті Саяси Бюросының мәжілісінде республиканың үкіметі мен
Жоғарғы Кеңесінің келісімінсіз қабылданды. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің
сол кездегі бірінші хатшысы Д.А. Қонаевтың куәлік етуіне қарағанда, қазақ жерінің қақ
ортасынан неміс автономиялық облысын ашу туралы шешім қабылдауға КСРО Мемлекеттік
қауіпсіздік комитетінің төрағасы Ю. Андроповтың ықпалы болған. Бұл автономиялы
облысқа Ақмола, Павлодар, Қарағанды және Көкшетау облыстарының бірсыпыра аудандары
беріліп, Ерейментау қаласы оның орталығы жасалмақ болып белгіленді.
Маусымның 16 күні таңертең негізінен облыс орталығындағы жоғары оқу орындары
мен техникумдарының студенттері қатарындағы қазақ жастары қаланың орталық алаңына
жиналды. Жастар қазақ және орыс тілінде «Қазақстан бөлінбейді!», «Неміс автономиясы
болмасын!» және басқа ұрандар жазылған транспоранттар алып шықты. Митинг Кремльдің
неміс автономиясын құру туралы шешімін айыптаған үндеу қабылдады. 19 маусымда
Ақмолада тағы бір демонстрация болды. Оны аудандардан келген соғыс және еңбек
ардагерлері бастады. Оған 2 мыңнан 4 мыңға дейін адам қатысты. Демонстрацияға
қатысушылар облыс басшыларына автономияны құруға қарсы үндеу тапсырды. Ақмоладан
кейін шағын митингілер
мен демонстрациялар Атбасарда, Ерейментауда, Көкшетауда өтті.
КОКП Орталық Комитеті Саяси Бюросының бұл шешіміне республикада тұратын
немістердің өздері де қарсы болды. Олар «Қазақстаннан шаңырақ сұрағанымыз жоқ, кеңес
немістерінің ту тікпек жері Еділ бойы, автономия алсақ, о бастағы «ата» қоныстан ірге
көтереміз», - деп отырып алды. Бұл жерде еске салып кететін жағдай: бұрын Волга бойында,
нақтырақ айтсақ Ресейдің Волгоград және Саратов облыстарының аумағында неміс
автономиялық облысы бар болатын. Республика халқының наразылығының нәтижесінде
орталық өз шешімін өзгертуге мәжбүр болды. Сөйтіп, Қазақстан жерінде неміс
автономиялық облысын құру жөніндегі шешім іске аспай қалды.
Осы жылдарда индустриялық дамудың, кәсіпорындардың көптеп салынуының
нәтижесінде қоршаған ортаға орасан зор зиян келтірілді. Сырдария және Әмудария
өзендерінің суларын мақта егісіне көптеп бөлуден Арал теңізі тартылып, оның суы азайды.
Арал теңізі атырабына өндіргіш күштерді орналастыруда жіберілген стратегиялық
қателіктер, жер және су қорын есепсіз пайдалану, мақта мен күріш дақылдарын өсіруге
басымдық беру салдарынан теңіз түбі 27 мың шаршы шақырымға дейінгі аумақта құрғап,
жалаңаш қалды. Теңіз суының тұздылығы 3 еседен астам өсіп, Арал өзінің балық
өнеркәсібінен тұтастай айырылды. Оның үстіне құрғап қалған теңіз түбінен тұз бен шаңның
көтерілуі күшейе түсіп, Арал аймағының климаты күрт нашарлап кетті. Адам өлімі, әсіресе,
балалардың шетінеуі көбейді. Аймақ тұрғындарының 80%-і әр түрлі сырқаттарға шалдықты.
Экологиялық дағдарыс жағдай Семей өңірінде де орын алды. Семей және басқа
полигондарда барлығы 500-ден аса ядролық қарулар жарылды. Бұл жарылыстардың
халықтың денсаулығына және қоршаған ортаға тигізген зияны мен зардабы туралы ондаған
жылдар бойы айтылмады. Ғалымдардың мәліметі бойынша полигонда сынақ жасалған
жылдары кемінде 500 мың Семей өңірі тұрғындары ионды радиацияның сәулесіне ұшырады,
әсіресе, онкологиялық сипаттағы аурулар көп шықты. 1975-1985 жж. бұл аурулардан
өлгендер тек Семей облысының өзінде ғана 7 есе өсті, бала туу азайғаны, жынданып ауру
және өзін-өзі өлтіру көбейгені байқалды. Семей полигонынан басқа әр жылдарда Республика
территориясында 27 жерде қуаты әртүрлі 38 ядролық жарылыс жасалды. Бұндай
жарылыстар, әсіресе, Атырау облысында көбірек болды, мұнда жаппай қырып-жоятын
қарудың 17-сі сыналған. Сегіз ядролық заряд Орал өңіріндегі полигондарда, қалғандары
Ақтөбе, Ақмола, Оңтүстік Қазақстан облыстарында жарылған. Бактериологиялық қарулар
сынау полигоны Арал теңізіндегі Барсакелмес аралында жүргізілді.
149
Алайда Қазақстан ғылымының табыстарымен бірге оның қайшылықтары мен
шешілмеген ірі проблемалары да болды. Машина жасау, радиоэлектроника, радиотехника,
автоматика сияқты ғылыми-техникалық прогрестің аса маңызды салалары бойынша ғылыми
кадрларды даярлау және ғылыми мекемелерді ұйымдастыру кенже қалып келді.
Академиялық, жоғары оқу орындарындағы және салалық ғылымды нашар ұштастыру көп
тақырыптылыққа, ғылыми күштердің шашырап кетуіне, олардың аса маңызды бағыттарды
зерттеуге тиісінше шоғырландырылмауына, ғылыми жұмыстардың бірін-бірі қайталауына
әкеп соқты. Ғылыми зерттеулердің тиімділігі күрт төмендеді. Мысалы, 1985 жылы өндіріске
енгізілген бір зерттеудің экономикалық тиімділігі 1980 жылмен салыстырғанда екі есе
төмендеді. Мәдени салалардың мәселелерін жете бағаламау, олардың дамуына қаржыны
«қалдықты» қағидат бойынша бөлу республика мәдениетінің кең көлемде дамуына өзінің
теріс әсерін тигізді.
Достарыңызбен бөлісу: