Дәріс 1 Кіріспе. Өсімдік шаруашылығы пәнінің маңызы және мәні. Жоспар

Тарының тамыр жүйесі тарам-тарам шашақты болып келеді. Тары тұқымының бидай мен қарабидайдан және арпадан айырмашылығы өсіп шығатын түбірі тек біреу ғана болады. Тары тамыры бір жарым метрге дейін барып, жан жағынан бір метрден астам тарайды. Тамырының негізгі массасы шашақтанғанға дейін пайда болады. Содан түптенгенге дейін тамыры тәулігіне 2 см, түптенуден бас жарғанға дейін тәулігіне 3 см өсіп отырады. Ал гүлденген кезден бастап тарының тамыр массасы онша өспейді. Әрине , тарының жер нәрімен жақсы қоректеніп , тез өсіп жетілуіне негізгі тамырбасты роль атқарады. Дегенмен , ол жүгерінікі сияқты , сабақ буындары арқылы пайда болатын тірек тамырлары арқылы еркін қоректене алады.

Ауа райы өте қуаншылық болғанда топырақтың пайда болуы баяулайды немесе мүлдем тоқтап қалады. Соның салдарынан түптелу буындары мен тамыр мойны сақинадай тірек таба алмай көбінде топырақ бетіне шығып қалып , жалғыз түбірше ілініп тұрып қалады. Мұнын өзі онын жаратылысынан ақ құрғақшылыққа бейімділігін аңғартса керек. Тарының басқа дақылдардан айырмашылығы міне осында.

Тары өркені өте баяу өседі. Оған көбіне арам шөптер кедергі келтіреді. Тарының түптенуі әдетте өркендер жер бетіне еркін көктеп шыққаннан кейінгі 10-15 күннен кейін басталады. Содан сон сабақтары жетіледі. Сөз ретіне қарай айта кеткен жөн, ауыр топыраққа егілген өсімдік ылғалдың аздығынан немесе күннің суықтығынан дер кезінде түптене алмайды, ал мол құнарлы топырақта ол жылдам түптеледі. Егер температура 15-20 градус болса , түптену интенсивтілігі күшейе түседі.

Тарының жасыл түсті өркені қалың түкті болып келеді. Осы белгісі арқылы оны арам шөптер өркенінен оңай айыруға болады.

Тарының жапырақтары негізгі сабақтың буындарынан өседі, ал жапырақтар алақандардан және қынаптардан тұрады. Жапырақ алақандарының ұзындығы 1825 см, ені 1,24 см дейін жетеді. Жапырақ алақандары мен жапырақ қынаптарының түсі әсіресе, құрғақшылық жылдары күлгін болып келеді.

Тарының бұтақты және бұтақсыз сабақтары цилиндрге , іші астаушаға ұқсайды. Әр сабақ бірінен сон бірі рет ретімен орналасқан буындардан тұрады. Жапырақ қынаптары төменгі буынаралық бөлігін жымдаса қоршап тұрады.

Өсімдіктің өсу жағдайына орай оның буын сандары 4-10 дейін болады. Ал,буынаралығының ұзындығы ( төменнен жоғары қарай ) 2-5 см , ал жалпы ұзындығы 25-40 см жетеді. Сабағының биіктігі 20-30 см -ден 2 метрге дейін болады ( орташа биіктігі 60-80 см ).

Қарапайым жағдайда қатарлы себілген тары түбінің 3-4 , ал сирегірек сепкенде әр түптің 15-20 сабағы бас жарып , шашақтанады. Оның дәндері 200 грамм салмақ тартады.

Түптену кезінде тары өсімдігі түбі иіліп немесе қисайып немесе жартылай қисайып тұрғандай және құлап жатқандай формада болады. Тары жиі себілген және ылғал жеткілікті болған жағдайда өсімдік түбі тіп тік болып жетіледі.

Тары өсімдігінің алғашқы өсіп жетілу кезеңінде ауа райы қолайлы келіп, ылғал мен қоректік зат жеткілікті болса, оның сабақ буындарының бұтақтар және бүйір жанама бұтақтары шығып , олардың көбі шашақ тастап, дән алады. Әдетте тары шашағы қалыптаса бастаған кезде кейін ғана жанама бұтақшалары пайда бола бастайды. Сол қосымша шашақтар ұзақ және дәнсіз болып келеді.

Тарының гүл шоғырлы шашағының ұзындығы 10-60 см болады. Шашақтарының басына шығатындығымен сипатталады. Тары шашағының жетілуіне қарай ең бірінші гүлдеген гүлшесі ең кәрісі болып есептеледі. Одан жастауы шашақтың ортасында , ең жасы төменгі бөлігінде орналасады. Шашақтану өсімдіктің түптеуінен 20-28 күн өткеннен сон басталады. Кейбір шашақ бұтақшаларының формасы , жастыққа ұқсап, томпиып тұрады. Сөйтіп, бір өсімдікте 10-14 тіпті одан да көп бұтақша болады. Олардың әрқайсысы кейін шашақтанады. Сол кезде оның түсі ақшыл сары, қою сарғыш, кейде күлгін болып келеді.

Яғни, тары шашағының түсі, бұтақшаларының негізденуі бұл дақылдың биологиялық ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Тары шашағының формасына қарап, қандай түрге жататынын классификациялауға болады. Сонымен , тарыны мынадай түр тармаққа жіктеуге болады: жайма бұтақты, есілмелі, жартылай түйіршікті.

Тары масағы жалаң, жұмыртқа тәрізді, әрі домалақ. Арқасы қусырылған қылтанақсыз келеді. Ұзындығы 3-6 мм, ені 2-4 мм аспайды, сыртын қауыз қабығы жауып тұрады. Әр масақта екі екіден гүлше болады, жоғарыдағы гүлше жақсы дамығанмен, төменгісі көбінде онша жетілмей қалады. Ол тек жақсы қоректенген жағдайда ғана жеміс береді. Тарының үш, одан да көп гүлді масағы өте сирек кездеседі. 1000 дәні 4-9 грамм салмақ тартады. Ұрығының түсі ақ, ақшыл, сары, қоңыр,сарғыш қоңыр, қызыл, сұр қоңыр болады. Қауыздылығы 10-30 процент аралығында, дәнінің белгілі бір көлемінің орташа салмағы 600-780 грамм.

Тары дәні гүлшелердің қабыршақтарымен тығыз көмкерілген жемістер мен тұқым қабынан, ұрпақтары мен эндоспермалардан тұрады. Анализ өсімдікте өсіп жетілген тары тұқымының ұрығы бір жапырақтан және бір түбірден ғана тұрады. Тары масағы әбден пісуге бағыт алған кезде бойындағы ылғалдан тез құтыла бастайды.