Қазақ-демокораттық интелегенцияның дүниетанымындағы көшбасшылық мәселесі. Қарастырылатын проблемалық мәселелер (дәріс жоспары):
1. Жаңа көзқарастарын білдірді-қазақ халқының көшбасшысы "Алаш"қозғалысы.
2. ХІХ-ХХ ғасырлардағы қазақ ойшылдарының дүниетанымындағы көшбасшылық мәселесі.
3. Қазақ-демократиялық интеллигенцияның дүниетанымындағы ел өміріндегі көшбасшының рөлі.
Осы дәрістің қысқаша мазмұны:
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басына қатысты қазіргі заманғы түсінігімізде Қазақ ұлттық интеллигенциясының қалыптасуы бірқатар әлеуметтік-экономикалық, мәдени және саяси факторларға байланысты болды. Олардың ішіндегі ең маңыздылары: көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылық басым болған Қазақстанның экономикалық артта қалуы, егіншіліктің, өнеркәсіптің, көліктің, сауданың және халқы 50 мың адамнан асатын ірі қалалардың нашар дамуы және т. б. болып табылады. Ресей демократиялық және Батыс Еуропа прогрессивті ойларының идеалдарында тәрбиеленген бұл топ ең көп (әрине, басқа топтармен салыстырғанда) көп және ұйымдасқан болып, Алаш партиясының негізін құрады. Бұл топты А. Бөкейхан "батыстықтар"деп атайды. Ұлттық интеллигенцияның демократиялық тобының танымал көшбасшысы, сөзсіз, ірі ғалым(экономист, орман өсіруші), қазақтардың өмірі, тұрмысы, мәдениеті мен тарихының білгірі, Санкт-Петербургте білім алған"Көкжал Барақханның" ұлы Бөкейханның ұрпағы болды-онда 1894 жылы Императорлық Орман институтын бітірді. Шоқай– заңгер, М. Дулатов-ақын, жазушы, Ж.Ақпаев(заңгер) Б. Қаратаев(заңгер), х. Досмұхамедов(дәрігер) және т. б. ұлттық интеллигенцияның екінші тобы Түркияға бағытталған мұсылман қозғалысының өкілдері болды, сол себепті Ә. Бөкейханов оларды түркофилдер деп атады. Бұл топқа тек Мулла, имамдар, Қожа ғана емес, сонымен қатар демократиялық бостандықтар үшін, ең алдымен ар-ождан бостандығы үшін және патшалық Ресейдің отаршылдық езгісіне, оның руссификаторлық саясатына және қазақтардың күштеп шомылдыру рәсімінен өтуіне қарсы күрескен ұлттық зиялы қауым өкілдері кірді. Халық санағы бойынша 1897 ж. христиандықты (православиені) қабылдаған қазақтар барлығы 660 адам, ал 1911 жылға қарай – 2659 адам болды, бұл екі топтың да Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы, демократиялық бостандықтар үшін, қазақтарды ұлттық езгіден босату үшін және т. б. күресте тығыз ынтымақтасқанын атап өткен жөн. Алаш көсемі А.Бөкейханның, сондай-ақ белгілі тарихшылар мен сол жылдардағы саяси оқиғалардың белсенді қатысушылары, большевиктер с. Асфедияров пен Т. Рысқұловтың сөздерімен расталады. Бұл кезеңде (ХІХ ғасырдың соңы және ХХ ғасырдың басы.) қазақ ұлт-азаттық қозғалысы, демек, Қазақ ұлттық интлигенциясының қызметі үлкен саяси бағытқа ие бола бастады. Сонымен қатар, Ә.Бөкейханның пікірінше, соңғы кезге дейін ойлағандай, саяси көзқарастар аз емес, қазақ зиялылары біртекті емес еді. Бір жағынан, бұл "еуропалық мәдениетке сенетін, батыс мәдениетінің жемістерін дұрыс жүзеге асырудағы бақытты көретін және діни мәселелерді екінші дәрежелі деп санайтын зиялы қауым болды... Екінші жағынан, Шығыс православие және ұлттық-діни ерекшелік рухында тәрбиеленген зиялы қауым да сөз сөйледі". Орыс интеллигенциясымен ұқсастықты жүргізе отырып, Ә.Бөкейхан бірінші бағытты Батыс деп анықтайды, екіншісін"түркофилдер мен панисламизмнің жақтаушылары"деп атайды. Қазақ қоғамындағы түркофильдік көңіл-күйдің басым әсері оларға патшалықтың отарлық саясатын теріс қабылдау салдарынан түсіндірілді, нәтижесінде қазақ даласы жаппай ағарту мен мәдениетке, сондай-ақ қалың бұқараның саяси мәселелерге бейтараптығына күдікпен қарады. Әлихан Бөкейханның пікірінше, қазақ зиялылары арасындағы екі негізгі саяси бағытқа сәйкес, жақын арада бір жағынан мұсылман-татар партияларына, екінші жағынан оппозициялық орыстарға, оның ішінде халық бостандығы партиясына(кадеттер) бағдарланған екі саяси партияның пайда болуы мүмкін болды. Қазақ зиялыларының ұлт-азаттық қозғалыстағы рөлін, оның пайда болу процесін және революцияға дейінгі кезеңдегі қызметін бағалау бүгінгі таңда өзекті ғылыми проблема болып табылады. Ұзақ уақыт бойы Қазақстанның тарих ғылымында революцияға дейінгі қазақ зиялыларының аздығы туралы тезис басым болды, ол"орыс патшалығына және жергілікті жартылай феодалдарға қазақ еңбекшілеріне қысым көрсетуге" көмектесті... ХХ ғасырдың басындағы революциялық оқиғалар кезеңінде оның қалыптасуы мен одан әрі даму процесінің басталуын анықтаған, бірақ бұл көзқарас жалғыз емес еді, әсіресе Қазақстанның қазіргі тарих ғылымының қалыптасуының бастапқы кезеңінде. Мәселен, мысалы, белгілі мемлекет қайраткері және ғалым Т.Рысқұлов қазақ зиялыларының "Қазақстанды патшалық басқару кезінде, орыс және мұсылман мәдениеттерінің ықпалымен қалыптасқанын" атап өтті. Оларға әсіресе Ш.Уәлиханов пен Ы.Алтынсарин ұлттық интеллигенцияның ең жарқын өкілдері ретінде. Көрнекті қазақ ғалым-тарихшысы С.Асфендияровтың еңбектерінде ұлттық интеллигенцияның қалыптасу процесінің басталуы ХІХ ғ. өзінің саяси көзқарастарының сипатын анықтай отырып, еңбектерінің бірінде С. Асфендияров, атап айтқанда, қазақ зиялыларының да бір лагерьге жатпағанын атап өтті. Оның бір бөлігі, негізінен, мұғаліммен байланысты... апатты жағдайда шығу есігіне таяу к джадидскому және пантюркскому қозғалысы. Тағы бір бөлігі-зиялы қауымның жоғарғы қабаттары... орыс мектебін бітірген орыс буржуазиясы мен орыс буржуазиялық интеллигенциясына қызығушылық танытты". ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының прогрессивті рөлін жоққа шығармай, сонымен бірге С.Афендияров саяси әлсіздікті, халық бұқарасынан алшақтықты атап өтті және оның ұлттық-реформистік ұстанымын анықтады. Ұлттық интеллигенцияның үшінші, кіші және әлсіз тобы, сирек жағдайларды қоспағанда, қазақ шаруаларының кедей топтарынан шыққан және социалистік бағыттағы көзқарастарға ие болды. Бұл топтың өкілдеріне 1917 жылғы ақпаннан кейін өз ұйымдарын, баспа органдарын және т. б. құра бастаған Әліби Жангелдин, Тұрар Рысқұлов, Көлбай Тоғысов, Сәкен Сейфуллин және басқалар жатады. олар Кеңес өкіметінің қолдауымен"Алаш" қозғалысына қарсы күресті күшейткен кезде Орталықтан, сондай - ақ Ташкент, Орынбор, Омбы және Қазақстанға жақын орналасқан басқа да ірі қалалардан[9]. Міне, осындай ортада Қазақстанның демократиялық интеллигенциясының көшбасшысы,"Алаш" партиясы атынан танылған ұлт-азаттық қозғалыстың басшысы Әлихан Бөкейханның саяси көзқарастары қалыптасып, эволюцияны бастан кешірді. Конференцияда факультет деканы, профессор А. Ш. Алтаевтың арнайы баяндамасы бар. А.Бөкейхан құрушылардың бірі болып табылатын"Алаш" партиясының бағдарламасы туралы біз А. Бөкейханның саяси көзқарастарынан ең ірі мәселелерді қысқаша талдаумен шектелеміз, атап айтқанда: қазақ халқының өзін - өзі анықтауы туралы; Саяси билік(қазақ халқын басқару) туралы; аграрлық мәселе туралы; шіркеуді мемлекеттен бөлу туралы және т. б. біз бұл жерде А. Бөкейханның масондық қозғалысқа мүшелігі туралы мәселені арнайы айналып өтеміз, дегенмен бұл мәселені арнайы зерттеген ғалымдардың А.Бөкейханның саяси көзқарастары қазақ халқының ұлттық мүдделерімен және Ресейдегі және оның Қазақстандағы саяси ахуалдағы өзгерістермен органикалық байланыста, егер ресейлік саяси өлшем бойынша өлшенетін болсақ, оның сенімді марксист– социал– демократтан(1905 жылға дейін) КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ПАРТИЯ(1905 жылдан 1917 жылға дейін) арқылы социал-революциялық (эсер) ұстанымдарға көшуі айғақ.
Осы дәріске ағымдық, аралық және аралық бақылауға арналған тест тапсырмалары мен сұрақтары
Көшбасшы идеяларының негізгі мотиваторы қандай?
1. Басшылықтың мақсаттары;
2. Бағыныштыларға қамқорлық;
3. Өз қалауы мен қажеттіліктері;
4. Істің сәтті аяқталуы.
Көшбасшы тұрғысынан билік дегеніміз не?
1. Мақсатқа жету құралы.
2. Шексіз ресурстарға рұқсат беру.
3. Қоғам игілігі үшін жұмыс.
4. Кәсіпорынды жаңғырту және дамыту мүмкіндігі.
Ресми көшбасшылықтың мысалы жағдайда айқын көрінеді:
1. Қызметкер кез-келген мәселені шешу үшін топ жинайды;
2. Қызметкер айналасындағы пікірлестерді жинап, кәсіпорындағы жағдайға наразы;
3. Менеджер бағыныштыларға шығындарды азайту үшін жұмыс көлемін көбейтуді ұсынады.
4. Басшы бағыныштылардан белгілі бір міндеттерді орындауды талап етеді.
