Диплом жұмысы Мамандық 050102 «Бастауышта оқытудың педагогикасы және әдістемесі»
Қазақтың ырым –тыйымдарын пайдалану арқылы экологиялық жұмыстарды ұйымдастыру формалары мен әдістері
жүктеу/скачать 1,19 Mb.
|
| Қазақтың ырым –тыйымдарын пайдалану арқылы экологиялық жұмыстарды ұйымдастыру формалары мен әдістері
Ырым сөздері алдын ала жамандықтан сақтандыруды, жақсылыққа қарай тәрбиелеуді көздейтін ұстаным. Ал тыйым сөздері – астарлы түрде айтылатын киелі сөздер. Мысалы, қазақта «үйге қарай жүгірме, атпен шаппа, жаман болады» деп жатады. Бұл сөз ырым емес, этикадан туындаған тәлімі терең тыйым сөз. Себебі, көбінесе жау шапқанда, суық хабар жеткізгенде хабаршы жай жүріске салмай, шауып келеді. Міне сондықтан, жай уақытта үйге қарай жүгіріп келу – елдің жүрегіне үрей салу болғандықтан, бабаларымыз «үйге қарай жүгірме, атпен шаппа» деген этикалық астары қалың тыйымдарды айтып отырған.Ендеше осы ырым –тыйымдарды экологиялық тәрбие беру жұмыстарында да пайдаланудың мағынасы аса зор. Оларды түрлі тәрбие жұмыстарында қолдануға болады. Тәрбие жұмысының формасы – бұл тәрбие процесінің сыртқы көрінісі. Мазмұн мен форманың философиялық категориялары тәрбие құбылыстарындағы ішкі және сыртқы ұғымдардың бірлігін танытады, яғни біріншісі, не бар екенін көрсетсе, ал екіншісі, қандай түрде екендігін білдіреді. Мазмұн мен форма бір – бірімен тығыз байланысты, яғни мазмұн өзгерісі форма өзгерісіне әкеліп соғады және керісінше. Мазмұн қалыптасады немесе формаланады, форма мазмұнмен толығады. Тәрбие процесінің мазмұны жан – жақты және үйлесімді дамыған тұлғаның экологиялық, рухани, адамгершілік, эстетикалық, еңбектік, әлеуметтік қасиеттерден құралады. Тәжірибе жүзінде бұл мазмұн өзіне барынша сәйкес келген ұжымға өтеді. Егер бұл сәйкестік бұзылса, онда тәрбие қиын және шешілмес дағдарысқа тап болады. Педагогика тарихы тәрбие процесін ұйымдастырудың әр түрлі формаларын басынан кешірді. Олардың әрқайсысы өзгермелі жағдайлардағы белгілі - бір мазмұнды ашу үшін жасалынады. Біріншіден, балалар саны өзгерді: ежелгі оқу орнындағы бір немесе оншақты баладан бүгінгі барлық балалардың міндетті мектеп тәрбиесіне өтуі. Сондықтан, тәрбие формасын талдаудың алғашқы бағамы сандық өлшеммен беріледі. Тәрбие процесінде қамтылған адам санына қарай тәрбие формалары жеке, шағын топтық, топтық (ұжымдық) және бұқаралық болып бөлінеді. Топтағы (ұжымдағы) тәрбиеленушілер саны 5 – 7 –ден 25 – 40 дейін болса, бұқаралық формада оның шегі болмайды. Тәрбие процесінің пәрменділігі оны ұйымдастырудың формасына байланысты. Тәрбиеленушілер саны тәрбие жұмысының мазмұнына және оны басқаруға әсерін тигізеді. Тәрбиеленушілер саны көбейген сайын тәрбие сапасы нашарлайды. Тәрбиелеуде жеке және шағын топтық формалар дұрыс. Бұл тәрбие жұмысын ұйымдастыру формаларын өте жылдам және мақсатты бағдарлауға, жағдайдың өзгеруіне қарай педагогикалық амалдарды өзгертуге ыңғайлы. Бірақ жеке және шағын тәрбиенің жоғары экономикалық шығындарды керек етуі – оның кең тарауындағы елеулі кедергі. Қазіргі жүйелердің көпшілігі тәрбиенің топтық(ұжымдық) формасын пайдалануға көшті. Ол өзінің жеткілікті тиімділігімен, санымен бірге өкініштісі, педагогикалық қызметтің салыстырмалы түрде төиен бағалануымен ерекшеленеді. Соңғысы – біздің елімізде тәрбие формасын таңдаудағы шешуші себеп болып отыр. Көзқарас, түсінік, сенімді қалыптастыру үшін тұлғаның ақыл – ойын қалыптастыру әдістері қолданылады. Бұл әдістер сенім, қажетті құлықтың эмоционалдық жақтарын қалыптастыруда да маңызды орын алады. Егер оқушылыр әсерден тыс қалып отырса, онда қойылған мақсатқа жету процесі өте баяу жүреді. Тәрбиеленушілердің тәрбие іс - әрекетіне белсенді араласу дайындығы қалыптасқан жағдайда ғана әдістер өз мақсатына жетеді. Әрбір әдістің өзіндік сипаты және қолдау аумағы болады. Педагогтың деңгейі жоғары болған жағдайда бұл топтағы әдістер жүйелі әрі басқалармен бірлескен түрде қолданылады. Мазмұны мен қолданылуына қарай сөздік – эмоционалдық әсер етуші әдістер мыналар: әңгімелесу, түсіндіру, этикалық кеңес, дисут, және көрнекі тәжірибелік әсер ету әдісі, өнеге - өрнек келтіру. Бастауыш сыныптарда пайдаланылатын этика тақырыбындағы әңгіме – бұл адамгершілік мазмұны бар нақты деректер мен оқиғалардың эмоционалды, айқын көрінісі. Сезімге әсер ету әңгімелері тәрбиеленушілерді моральды жайттарды бағалауға, олардың мәнін түсінуге көмектеседі. Этика тақырыбындағы әңгіме бірнеше қызмет орындайды: баланың білім деңгейін көтеру, басқа адамдардың тәжірибесін баланың тұлғалық, адамгершілік тәжірибесін байытуға бағыттау. Этикалық әңгімелерді өткізудің жағдайлары: 1.Әңгіме оқушының әлеуметтік деңгейіне сай келуі керек. 2.Әңгіме көрсетпе – көрнекі құралдармен бірге жүрілуі керек. 3.Қоршаған ортаның эмоциялы әсері әңгіменің мәні мен мазмұнына сай болуы керек. 4.Әңгіме кәсіптік деңгейде өткенде ғана тартымды болады. 5.Әңгіме тыңдаушыларды толғандыруы міндетті. Түсіндіру – тәрбиеленушіге эмоционалды – сөзді әсер ету әдісі. Бұл әдісті қолдануда педагог ұжым мүшелерінің тұлғалақ сапасына, сыныптың білім ерекшеліктеріне сүйенеді. Бастауыш сынып оқушылары үшін түсіндірудің қарапайым тәсілдері мен құралдары қолданылады: «Былай істеу керек», «Барлығы осылай істейді» т.с.с. Бұл әдіс мынадай жағдайларда қолданылады: қылық формасы немесе жаңа моральдық сапаны қалыптастыру және бекіту үшін; болған іске тәрбиеленушінің дұрыс қатынасын орнықтыру үшін. Мектеп тәжірибесінде түсіндіру адам психикасына еніп, іс - әрекеттің себептерін тудыратын және тұлғаға жалпы әсер ететінін сендіруге сүйенеді. Этикалы сұхбат тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің пікір алысуға екі жақты кірісуін керек ететін жүйелі және бірізді әдіс. Сұхбаттың әңгімеден айырмашылығы – сөйлеушіні тыңдап, оның ойын ескере отырып, онымен қарым – қатынас жасау жолдарын құру. Мұндай әңгіме моральды, этикалы, тәрбиелі мәні бар тақырыптардан тұрады. Этикалы сұхбат мақсаты – адамгершілік түсініктерін тереңдету, бекіту, білімді жалпылау, нақтылап орнықтыру және адамгершілік көзқарастары мен нанымдар жүйесін қалыптастыру. Пікірталастар – тәрбиеленушілерді қызықтыратын әртүрлі тақырыптарға арналған қызу пікір сайысы. Пікірталас мақсаты – белгілі бір шешім шығару емес, оның маңызы балаларды прцеске қосу әрі оны басқара жүргізу. Өнеге - өрнек - өте күшті тәрбие әдісі. Бұл әдіс мына заңдылыққа негізделеді: көру арқылы қабылданатын құбылыстар тез әрі ешбір қиындықсыз санада бекиді. Сонымен қатар кітаптағы, кинодағы бас кейіпкерлерді, тарихи тұлғаларды, атақты ғалымдарды, саяси майталмандарды т.б өнеге ету үлкен тәрбиелік мәнге ие. Тұлғаның қажетті қасиеттерін қалыптастырудың біртұтас әдісі – жаттықтыру. Жаттығу – автоматты түрде жеткізілетін талап әрекетті көп қайталап орындаудан болатын тәрбиенің тәжірибелік әдісі. Жаттығу нәтижесі тұлғаның тұрақты қасиеттері дағдылар мен әдеттерді қалыптастыру. Талап – бұл тәрбиеленушінің белгілі бір іс - әрекетін тежеп не ынталандырып, жекелей қарым – қатынаста жоғарылайтын, баланың белгілі қасиеттерінің көрінуіне себепші әсер ететін тәрбие әдістерінің бір түрі. Қойылу формасына қарай талаптар мынадай болып бөлінеді: 1.тікелей талап (жеке, нақты, дәл, түсінікті) 2.қосымша (кеңес, өтініш, сенім, қолдау т.б) 3.талап – кеңес 4.ойын түріндегі талап 5.сенім арқылы талап 6.талап - өтініш 7.талап – ишара 8.талап – қуаттау 9.позитивті және негативті талаптар. Үйрету – бұл тез және жоғары деңгейде керекті сапаны қалыптастыру қажеттілігі туғанда қолданылатын әдіс. Гуманистік педагогика қатал үйретуге қарсы, себебі ол адам құқығына қайшы келеді. Үйрету әдістерін дұрыс пайдалану шарттары: 1.мақсаттың айқын болуы, 2.түсінімді үйрету; 3.тапсырманы беру уақытымен санасу; 4.орындау жолдарын және нәтижені көрсету; 5.сапалардың бірізді және қатар тәрбиесі; 6.үнемі бақылау жасау. Тапсырма беру әдісі – жақсы нәтижелер береді.Жүйелі тапсырмалар беру арқылы оқушыларды дұрыс істерге үйретуге болады. Ынталандыру әдістері мақтау және жазалау болып екіге бөлінеді. Мақтаудың түрлеріне қолдау, қуаттау, алғыс айту, мадақтау жатады. Мақтау әдісі мына жағдайда нәтиже береді: 1.балалардың мақтау алуға іштей сенімді талпыныстары болуы; 2.мақтау арқылы тәрбиеленушіні ұжымның қалған мүшелеріне қарсы қоймау; 3.мақтаудың қылық – ісіне сай болуы; 4.мақтау арқылы оқушыға жекелей шешім табуды үйрету; 5.мақтаудың шындыққа негізделуі. Жазалау – қате қылықты ескертіп тежеу, өз ар – ұяты алдында, басқа адамдар алдында кінәсін түсінуге әсерін тигізетін педагогикалық әдіс.Жазалаудың мынадай түрлері белгілі: 1.қосымша тапсырмалар беру; 2.белгілі бір құқынан айыру немесе уақытша рұқсат етпеу; 3.моральдық кемшілігін таныту. Жарыс – адамға, қоғамға қажеттісапаларды тәрбиелеуде оқушылардың табиғи, бәсекелестік қасиеттерін бағыттайтын әдіс. Адамгершілік сапаларын индивидтің өзі анықтап, адамгершілік ұстанымын да өзі қалыптастырады. Мысалы, индивидуализм, коллективизм, эгоизм, альтруизм деген сияқты. Ұстанымды таңдағанда біз тұтастай моральдік бағытты таңдаймыз. Ұстанымды таңдау жеке ережелерге, норма, сапаларға тәуелді. Моральдік жүйеде жеке бастың өз ұстанымын дұрыс таңдауы жеке бастың үлкен жетістігі болвп табылады. Адамгершілік ұстанымын дұрыс таңдап алған адамның жолы – дұрыс адамгершілік жол. Халықтық педагогиканың баға жетпес мұрасы, ілкі бстауы – дәстүр. Әдіс ретінде дәстүр де адамгершілікке тәрбиелеуде қолданылады. П.Пидкасистый ұсынған тәрбие әдістерінің топтамасы мыналар: 1.тәрбиеленушілерде дүниеге қөзқарас қалыптастыру және мәлімет ауыстыруды жүзеге асыру; 2.тәрбиеленушінің әрекетін ұйымдастырушы және олардың мотивін ынталандырушы; 3.тәрбиеленушілерге көмек көрсету және олардың мінез – құлқын бағалау әдістері. Осы әдістердің қай тобына болсын моральдік – этикалық дәстүрді жатқызуға болады.Тәрбие әдісін балалардың моральдік мінез – құлқын, адамгершілік сапаларын стимулдандыру тәсілі деп түсінеміз. Американ психологы Л.Кольберг адамгершілікке тәрбиелеудің басты мақсаты мінез – құлықты қалыптастыру емес, ұтымды пікір айту қабілеті деп түсіндіреді.Сонымен бірге ол тәрбие бағытын автономды моральдық ұстанымды қалыптастыру үшін жұмысты күшейту бағытына баруды ұсынады. Оқушылармен жұмыс істеу формаларын ұйымдастыруда олардың ынтасына, күштеріне және әрекеттеріне иек арту қажет. Мектептегімен салыстырғанда сыныптан тыс сабақ беруде балалардың қабілетін жетілдіру үшін зор мүмкіндіктер бар. Сондықтан білім берудің жалпы мәселелерін сыныптан тыс жұмыстар деңгейінде қарастыру қажет. Осы тұрғыдан алып қарағанда терең рухани мәні бар, таным процесінің әр қилы ағымдарын тоғыстырған тәрбиелеудің ұлттық тәсілдері мен жүйелерін пайдалану айырықша маңызды, бірақ жете зерттелмеген сала болып табылады. Бұл жұмыстардың мақсаты да осыдан туындайды– уақыт талқысынан өткен тәрбие түрлерін сыныптан тыс оқытуда қолдану. Мектепке оқушылардың жағдайына қарай, тәрбиелік маңызы бар әр түрлі экологиялық жұмыстар ұйымдастыруға болады. Ондай жұмыстардың түрлері сан алуан, мысалы, оқушыларға жеке-жеке тапсырмалар беріп, құстардың ұясын жасауға, тұрған жерлерінің экологиясы туралы шығармалар жазуға, экологиялық күнтізбелік бойынша мерекелерді атап өтуге ұйымдастыру, экологтармен әңгіме өткізу, құстар, табиғат кештерін, экологиялық проблемалар туралы оқушылар конференциясын өткізу т.б. сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру. Бұл жұмыстардың әрқайсысысын өз алдына көздейтін мақсаты, соған орай жұмысының мазмұны мен түрлері, ұйымдастыру принципі бар. Сондықтан бұларды сынып жағдайына қарай, оқушылардың жас ерекшеліктерін есепке алып, шығармашылық бағытпен өткізген дұрыс. Викторинада түрлі жұмбақтар, жаңылтпаштар т.б. түрлі ойындар араласып келсе, өте қызықты, тартымды болады. Өйткені жұмбақпен жаңылтпаш балардың ойын өсіреді, тілін дамытады, мысалы, мына сияқты жұмбақтар кірісіруге болады. Құс шарықтап ұшады, Көкке әсем әнге салып, Қанатын сірә қақпайды, Бұл не нәрсе ойла тап (Самолет) Тал басында ағаш үй, Терезесі тамаша үй. Соны мекен етеді, Қыста алысққа кетеді (Қараторғай ұясы) Қозғалады орнынан бірақ рет күнінде Ел ұйықтаса ел ояю – тыныштық жоқ үнінде (Сағат) Көлігі жоқ – көшеді Өзін кезбе деседі (Бұлт) Қанаты бар ұшпайды Жұрт айламен ұстайды (Балық) Осындай нәтиже кез-келген тәрбие шараларын өткізгенде апталық, айлық, тоқсандық, жылдық қорытындылар шығару арқылы оқушылар өз жетістіктерін анықтап отырады. Олар әрбір жеке оқушыға рейтингілік бағалау, диагностика жүргізіліп, ынталандыру шаралары жүзеге асады. Міне, осындай нәтижелі еңбектің жемісін болашақта оқушылар қоғамға пайдасы бар, табиғатты қорғай блетін дені сау, білімді азамат болып шықса көрінеді. жүктеу/скачать 1,19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|