Деңгейлеп оқыту технологиясы дамыта оқытудың түрі

Бүгінгі таңда заман талабына сәйкес үздіксіз білім берудің бастауыш білім жүйесінде елеулі өзгерістер туындауда. Соның бірі – үштілді білім беру. Осыған байланысты мектептегі оқу – тәрбие жұмыстарына оқытудың жаңа технологиясын меңгеру ең басты орынға қойылып отыр. Технология – материалды өңдеу, оның шеберлік тәсілдерін жақсы білудің жиынтығы.

Мұндағы басты мақсат жан- жақты білімді, өз ісіне жауап бере алатын, қабілетті, сауатты тұлғаны білімді және тәрбиелі ету.

Білімді толық меңгерту технологиясы оқушының білім деңгейлерін шығармашылық деңгейге көтерілуімен түсіндіріледі. Орыс ғалымы В.П.Беспалько зерттеулерінен білім деңгейлері төмендегіше сатылана көрсетілген[12].

Деңгейлерді жеке-жеке қарастырып, басты белгілеріне түсінік беруге болады.

1.Оқушылық деңгейде бала мұғалім көмегімен амал-әрекет жасайды. Алдындағы мақсатты шешуге ұмтылады, бұрынғы білімдерін пайдаланады.

2.Алгоритмдік: деңгейде мақсат анық болғанымен, ситуация түсініксіз, оны оқушының өзі толықтырады, табады, шешеді. Бұнда да бұрынға білім көмекке келеді. Оқушы жаңа хабар, білімді өз ізденісімен ала алады. Бұл деңгей-өнімді деңгей деп есептеледі.

Шығармашылық деңгейде мақсат жалпылама , анық емес. Оқушы оны өзі анықтайды, өз бетінше жаңа дүние әкеледі. Деңгейлік тапсырмалар арқылы оқыту технологиясы - оқушылардың сабаққа белсенділігін арттырады, олардың логикалық ойлау қабілеттерін дамытады. Деңгейлік тапсырмалар арқылы оқыту технологиясы арқылы қазақ тілін меңгерту барысында оқушылардың сөйлеу мәдениетін жетілдіруге, тілдік қарым-қатынасқа еркін түсуін дамытуға басты назар аударылды. Мұның себебі, оқушыларға тілдің фонетикалық, лексикалық және грамматикалық заңдылықтары мен ережелерін үйретумен қатар, олардың сөйлеу мәдениетін жетілдіру мақсатында туындап отыр. Сондықтан бастауыш сыныпта қазақ тілін деңгейлік тапсырмалар арқылы оқыту технологиясы арқылы меңгеру барысында мынадай енгізгі талаптар ескерілуі қажет:

1. Оқу жоспарына сай оқыту процесінде деңгейлік тапсырмаларды қолдану жолдары;

2. Деңгейлік тапсырмалардың оқушыларға дамытушылық әсерінің себептері;

3. Оқушылардың мұғаліммен және өзара қарым-қатынасқа түсу формалары;

4. Деңгейлік тапсырмалар арқылы оқушыларға тілдік материалдарды игерту әдіс-тәсілдері;

5. Деңгейлік тапсырмаларды оқушылардың танымдық, білімдік, шығармашылық қабілеттерін жетілдіру дәрежесіне қарай дұрыс таңдай білу жолдары;

6. Оқушылардың сөйлеу мәдениетінің жетілдіру жолдары;

7. Деңгейлік тапсырмаларды арқылы оқушылардың сабаққа деген қызығушылықтарын туғызу жолдары;

8. Қазақ тілі заңдылықтары мен ережелерін деңгейлік тапсырмалар арқылы меңгерту оқушылардың білімін тереңдетуге, тіл мәдениетін жетілдіруге септігін тигізетіндігі. Бастауыш сыныпта қазақ тілін деңгейлік тапсырмалар арқылы игерту жұмыстарын деңгейлік дәрежеде жүзеге асырудың маңызы зор. Деңгейлік тапсырмалар ─ оқушылардың білімі мен қабілетін жетілдіруге арналған сатыланып дамитын жұмыстар жүйесі. Бұл жұмыстарда мұғалім әрбір оқушыға жеке-жеке тапсырма беріп, оның жеке тұлғалық қабілетін арттыру процесін барлық уақытта өзінің назарынан тыс қалдырмайды.

В.П.Беспалько оқушылардың мүмкіндік деңгейлерін төртке бөліп көрсетеді: Бірінші деңгейі – міндетті; Екінші деңгейі – алгоритмдік; Үшінші деңгейі – эвристикалық; Төртінші деңгейі – шығармашылық[19,42]

І деңгейде (оқушылық деңгей) оқушы жаңа материалдың тақырыбын түсінуге арналған тапсырмаларды орындайды. Тапсырмалар жаңа материалды оқушы есінде ұзақ сақтау мақсатында жасалады.

ІІ деңгейде (алгоритмдік деңгей) алғашқы деңгейдегі білім мазмұны тереңірек қамтылуы көзделіп, тапсырмалардың құрылысы мен мазмұны күрделене түседі. Оны орындаудың әрбір қадамы алгоритимдік түрде беріледі, яғни тапсырмалар бір – бірімен тығыз байланыста бола келіп, жүйелі түрде, алғашқысынан кейінгісі дамытылған түрде, кейінгісінен соңғысы тереңдетілген түрде ұсынылады.

ІІІ деңгей (ізденімдік деңгей) оқушы өзіндік ізденісі арқылы жаңа материалдың қыр-сырын тануға арналған тапсырмаларды орындайды. Мұнда ол жаңа материал бойынша меңгерген алғашқы қарапайым білімдерін жетілдіріп, оны тереңдете отырып, өз ізденісінің нәтижесінде жаңа білім алады.

IV деңгей (шығармашылық деңгей) ... оқушы IV деңгейдегі тапсырмаларды орындау барысында жаңа тақырыпты еркін меңгеріп ... өз пікірі, өз айтар ойы бар жеке тұлға дәрежесіне көтеріледі

Ғалымдардың пікірлерін негізге ала отырып, 5-сыныпта қазақ тілін деңгейлік тапсырмалар арқылы меңгерту жұмыстары үш кезеңде жүргізілді.

Бірінші кезеңде қазақ тілінің ережелері мен заңдылықтарын, сөздің тура және ауыспалы мағыналарын меңгертуге назар аударылды. Бұл кезеңде оқушылар қазақ тілінен жинақтаған білімдерін еске түсіруге, негізгі білімдерін жүйелеуге, оқушылардың жады мен зейінін жетілдіруге арналған ойындар жүргізілді. Деңгейлік тапсырмаларды қолдану барысында оқушылар тілдік заңдылықтардың өзіндік ерекшеліктерін, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын танып білу дағдыларын игерді.

Екінші кезеңде оқушылар өздігінен ізденуге, тапсырмаларды түрлі әдіс-тәсілдер арқылы шешуге үйренді. Тілдік қатынаста сөздерді орынды қолдану дағдыларын игерді. Осы кезеңде берілген деңгейлік тапсырмалар оқушылардың ізденімпаздық қабілетін жетілдіруге, сөздердің мағыналық реңктерін айыра білуге, проблемалық жағдаяттарда дұрыс шешім қабылдауға үйренді.

Бұл кезеңде оқушылар жаңа тақырыпты өздігінен игеруге, анықтама мен ережелерді өздері шығарып дәлелдеуге, сыныптас достарының пікірін тындауға, басқа адамның сөзін құрметтеуге дағдыланды.

Үшінші кезеңде оқушылар өз ойын анық, дәлелді және сенімді жеткізуге үйренді. Игерген білімдерін тілдік қарым-қатынаста орынды қолдану, шығармашылдықпен жұмыс істеу қабілеттері жетілді[20].

Сонымен қатар оқушылар шығармашылдық деңгейде мәтіндегі ойды жалғастырды, өзіндік айтар ойын жоспарлай алды, өзінің пікірін анық жеткізді. Қазхақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептер тұжырымдамасында (желтоқсан, 1992 жыл.), Мектепті қайта құру барысында ізгілендіру, демократияландыру, ұлттық және аймақтық ерекшеліктерді ескеру, даралап және саралап оқыту сияқты жетекші принциптер баршылыққа алынады» делінген.

Қазіргі ана тілінен сабақ беріп жүрген мұғалімдерімізге жетпей жүрген кемшілік: оқушылармен диференциядық қатынас.

Оқушыларға адамгершілікпен қарау, сабақты жақсы, не нашар үлгеріп жүрген себептерін білуі, әрбір оқушының жүрегіне жол таба отырып, білім беру, дамыта отырып оқыту мәселесіне көңіл бөлмейді. Қазақ тілін оқытудың әдістемесін жаңарту, оқушының психологиясымен санаса отырып, жақсы жағдай жасау, ықыласпен түсіндіру мәселесі мұғалімнің міндеті. Қазіргі өмір талап етіп отырғандай, әрбір оқушының бойына ізденімпаздық қасиет дарыту, әр оқушының ықпал-ойынның дамуы, білім деңгейін есепке алып, топқа бөлу, не даралап оқыту сияқты жұмыс жүргізуі қажет. Ол үшін оқытудың саналуан тиімді формаларымен әдістерін барынша кең қолдану арқылы қол жеткізуге болады. Қазақ тілін жетік білген, әдеби және ғылыми психологиялық, педагогикалық еңбектерді жақсы білген, ұлтының әрі дүниежүзінің рухани игіліктерің бойынша сіңірген, шебер, білімдар мұғалімнің басқаруымен жүзеге асады. Олай болса, сабақты сапалы оқытудың бірден-бірі жолы өз пәнін шебер меңгерген әдістемелік шеберлігі жетілмесе, одан оқыту да үлкен кемшілікке, сөз бояуға жол береді. Академик Ю.К.Бабанский» Формализм ең алдымен неден көрінеді? Әдістемелік орашолақтықтан, айқын ситуацияға сәйкес әдістемелік әдіс-тәсіл таңдай білмеуден –деп айта келіп,- әдістемелік шеберлік арқасында формализмнен құтылудың күрделі жолы-сабақта оқушыларға дифференциялай қатынас жасай білу» -деп көрсетті. Сондықтан оқушыларды оқытуда ұстаздың шығармашылық жұмысының бірі диференциялық қатынас, ол оқушыларды оқытып тәрбиелеуде ойдағыдай табысқа қол жеткізетінін дәлелдеп береді[13 ,10].

Оқушылардың бәрі жақсы оқығысы келеді. Бірақ олардың ақыл-ой қабілеті бағдарламадағы берілген материалды ұғуы бірдей емес. Оқушылардың кейбіреулері мұғалімнің түсіндінген сабағын тез ұғады, кейбіреулері орташа ұғады. Кейде үлгере алмайтын да оқушылар кездеседі Сондықтан да барлық оқушының қолын білімге жеткізу үшін, өз мүмкіндіктеріне сәйкес үйретудің маңызды зерттеуші ғалымдарымыз ғылыми дәлелдеп береді. Академик Ю.К.Бабанский нашар үлгеретін, дариялығы ойдағыдай емес және басқа оқушыларға диффенциялай қатынас жасау қажеттілігін айта келіп: «Педагоги школы, всемерно опираяь на результаты изучения школьников, стремяться обеспечить дифференцированный подход в обучении к группам слабоуспевающих и наиболее подготовленных школьников, пытаться дойти в процесс обьучения до каждого ученика» [13].

Сабақта дифференциялай қатынас жасап, білім беруді –ана тілі пәнінен сабақ беріп жүрген мұғалімдеріміз (өз тәжірибесінде) жүзеге асыру үшін күш жұмсауда. Олар үнемі жақсы оқитын және үлгерімі нашар балаларға көп көңіл бөледі. Олармен өте жақсы жағдайда, жақсы тонмен баланың жүрегіне жол таба отырып сұрау, сөйлесу, түсіндіру жағын мақсат етеді. Дифференциялай оқыту тәсілін мұғалім сабағының барысында өз бетімен жұмыс жүргізгенде, не экскурсияға барған (жеке топқа тапсынмалар беру) өз пәні бойынша үйірмеге тарту т.б. жолдармен жүргізіп отырады. Мысалы, 4 «б» сыныбында оқитын 25 оқушының 3 топқа бөледі. 1 топқа 8 оқушы- ана тілін «өте жақсы» түсінетін, сабақты қызыға тыңдайтын қабілетті оқушылар, 2 топқа 10 оқушы- оқуды қажетім деп санайтын, сабақты түсінетін, сабақты қызыға тыңдайтын қабілетті оқушылыр. өз бетінше жұмыс жасап қорытынды жасайтындар, 3 топқа 7 оқушы- нашар үлгеретін, даярлығы ойдағыдай емес оқушылар. Мұғалім әрқайсысының тілім қорын білген соң, күшті көбіне 3 топтағы оқушыларға салады. Олардың жағдайымен санасады. Оларға өте жақсы жағдайда кішіпейілдікпен келе отырып, білмейтін жерінен түсіндіреді. Үнемі қамқорлыққа алады. Оларға жақсы оқитын оқушылар бекітіліп береді, біріге отырып білім алуына мүмкіндік туғызады).

Мұндай қамқорлыққа алынған оқушы білім алуға ынталана түседі. Жаңа сабақты түсіндіргенде де, сабақ үстінде де , сабақты бекіту барысында да, үйге тапсырма бергенде мұны ескеріп отырады . Мысалы, сабақта «Есімдік» тақырыбын өткенде (бекіту кезінде) мынадай тапсырмалар берілді:

І-ІІ топқа «Менің бір күндік есебім» тақырыбы бойынша шағын шығарма жазып, есімдіктерінің астын сызып тұлғалық түрін айыру. ІІІ топқа оқу кітабындағы жаттығуды көшіріп жазып, есімдіктерін тауып, тұлғалық түріне айыру. Бұл тапсырмаларды бүкіл сынып оқушылары түгелдей ойдағыдай орындап шығады. Үйге тапсырманы дифференциялай берудің ерекшеліктері бар: І топтың оқушыларына үйге берілген тапсырманы айтса болды, оқушы орындап келеді. ІІ топтың оқушыларына қысқаша түсінік беріліп, қалай орындау керек екені айтылады. ІІІ топтың оқушыларына толық түсініктеме керек. Оларға жаттығуды оқытып, қалай орындап келетіні айтылады. Кейде үй тапсырмалары тобына сәйкес күрделеніп келеді. І,ІІ топтың оқушыларына «Зергер» журналынан, газеттен, өздеріне таныс көркем әдеби кітаптардан т.б. жазып келуге тапсырмалар беріледі. Мұндай тапсырмалар бірте-бірте ІІІ топқа да беріледі. (Ескерту, соңғы беттерде жазылған сабақ үлгісінде үй тапсырмасы үш топқа бөлініп көрсетілді). Сөйтіп оқушымен ерінбей жүргізілген жұмыстың нәтижесінде оқу жылы аяқталған оқу тоқсан қорытындысында сыныптағы барлық оқушылар жақсы жақсы оқушыларды қуып жетіп, білім алуға ынтасы оянады, сенімі артады, қуанышқа бөленеді. Мұндай жұмыстан кейін, оқушылар әділ қойылған бағасына риза болады.

2 ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА БЛУМ ТАКСОНОМИЯСЫН ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕРІ