Дипломдық ЖҰмыс қазақ ономастикасын зерттеудің жаңа бағыттары Мамандығы: 5В020500 Филология
жүктеу/скачать 157,83 Kb.
|
Таншолпан 2022-1 (1)
| Алашқа байланысты антропонимиялық концептінің диахрониялық қабаттарын құрайтын келесі ментальді таным құрылымы Алашты – «Алашахан» есімді жалпы хандардың бабасы, моңғол мен татарлардың атасы деген түсінікке тіреп, телиді. Алашқа қатысты осы танымды біз мынадай фольклорлық мәтін жолдарынан байқаумызға болады: Алаш, Алаш болғанда, Алаша хан болғанда, Қазақ, қалмақ, ноғайлар, Бәрі сонда бір болған!
Ең алғашқы мифтік (теонимдік) ұғымдарында қалыптасқан «Алаш» антропонимиялық концептісі кумулятивтік қасиетінің арқасында басқа да ментальді коннотацияларға ие бола бастайды. Бұл коннотациялар, ментальді түсінік-ұғымдар этнотанымдық шеңбер аясында этникалық, шежірелік сипаттарға тола бастайды. Сол этникалық, шежірелік таным-сипаттарға байланысты Алаш қазақтардың, яғни үш жүздің түпкі атасы, көне қазақтардың жалпы этникалық атауы ретінде танылған: «Кеше Алаш алаш болғанда, Алаша хан болғанда, үйіміз ағаш болғанда, ұранымыз «Алаш» болғанда, үш жүздің баласы қазақ емес пе едік», - деп айтылған сөз соған дәлел. Этносты тұтас ұлт етіп біріктіретін, сезіндіретін осы танымдық идея өз көрінісінде Алашқа байланысты көптеген миф, аңыз, әңгімелерге арқау болды. Осы аңыз-әңгімелер, шежірелік деректер Алаш антропонимиялық концептісінің фольклорлық мәтіндерде вербалдануы, тілдік (мәтіндік) көрінісі деп те қарауымызға болады. Алаш концептісінің мәтіндердегі көрінісі, яғни вербалдануы оның халық жадында, санасында сақталуына кереметтей шешуші ықпалын тигізді. Осы тұрғыдан қарағанда, ономастикалық концептілердің вербалдануын да кумулятивтік (сақтаушы) және трансляциялық (кейінгі ұрпақтарға жалғастырушы) қызметтерін орындайтын қасиеті бар көрінеді. Алаш концептісінің этнобіріктіруші (этноконсолидирующая) идеясы алғашында осы антропонимді ұранға айналдырды, ал кейінірек ұлт-азаттық қозғалысының ұлтжанды танымның өзекті тірегі, тұғыры болды. Кешегі тарихымыз соған куә: «Первая государственная структура казахов в 1917-1919 годы называлась Алаш-Орда, существовала и национально-демократическая партия Алаш» [29, 54 б.]. Антропонимиялық концептілердің кумулятивтік қызметі арқасында көптеген байырғы көне түркі, ортағасырлық кісі аттары қазақ танымында, рухани дәстүрінде сақталып күні бүгінге жетіп отыр. Рухани жалғастық, дәстүр жалғастығы болып табылатын антропонимиялық концептілер ментальді кеңістікте де байқалып отыр. Әрине, антропонимиялық және басқа да ономастикалық концептілердің әр заманға лайық ментальдік интерпретациясы, яғни қабылдануы, өзгеруі мүмкін, себебі этнотілдік қауымының ментальді ұстанымдары әр заманда әр қилы болып тұрады. Осыған байланысты әр тарихи дәуірлерде антропонимиялық концептілердің құрамы мен сипаты өзгеріп отырады: кейбір концептілер ұрпақ жалғасуында өз орнын тапқан болса, қайсы бірі этностың ментальді өрісінен кетіп, ұмыт болып жатады. Мысалы, өткен ғасырларда өнімді болып танылған ырымдарға, сол кездердегі наным-сенімдерге байланысты антропонимиялық концептілер аясында қойылған Итбай, Күшікбай, Үшкемпір, Бескемпір, Көтібар, Майкөт, Жылқыбай, Тышқанбай т.б. кісі есімдері бүгін мүлдем жаңа туған нәрестелерге қойылмайды. Сонымен қатар, жаңа заманға жаңа сипаттағы антропонимиялық концептілер ментальді айналымға еніп кетті. Г.Б.Мадиева кеңестік кезеңінен кейінгі кездегі қазақ антропонимиясының сипатын былай суреттейді: «Этот период характеризуется новой концепцией личного имени: происходит возрождение исконных, национальных имен, создание и распространение имен, связанных с историческими, национальными личностями, появление новых взаимствований из европейских именников (имена известных личностей и персонажей из популярных киносериалов и т.д.), активизация благозвучных имен. Например: новорожденным даются такие имена, как Казбек, Мади, Шынгыс, Аблайхан, Камар, Улпан, Мухтар и др. В пассивный фонд казахского антропонимикона уходят имена, связанные с хозяйственно-экономическим и социальным укладом жизнедеятельности казахов (Қойшыбек, Қойлыбай, Малдыбай, Жылқыбай, Қасқырбай и др.) [30,32 б.]. Кейбір антропонимиялық және де басқа ономастикалық концептілердің ментальді, когнитивтік кеңістігі тілдік ұжым мүшелерінің басым көпшілігіне таныс болады, сондай бәріне танымал концептілік ақпараттық білімі бар жалқы есімдерді прецедентті жалқы есімдер деп атайды. Біздің пікірімізше, ономастикалық концептілердің кумулятивтік қызметі арқасында, сол қызмет арқауында, негізінде жалқы есім прецедентті феноменге ие болады. Белгілі бір есімдермен байланысты немесе сол есімдерге байланысты ономастикалық концептілерде тұтас адамзат қауымына немесе ұлтқа кеңінен танымал ментальді ұғым, түсініктер молынан жинақталып, шоғырланады. Баршаға мәлім кейбір жалқы есімдер төңірегінде, аясында жинақталған ментальді ұғымдар жалқы есімді типтік немесе символикалық болмысының табиғатын таңбалайды. Сол себепті прецедентті есім – лингвомәдени, әлеуметтік баршаға немесе көпшілікке таныс, әйгілі таңба. Коммуникация барысында, сөйлеу актілерінде сөйлеушілерде, коммуниканттарда прецедентті есімдерге қатысты ұлттық немесе универсалды сипаты бар ұғымдар, танымдық ассоциациялар пайда болады. Т.Жанұзақ қазақ тіліндегі антономасия құбылысын сипаттай келе адамдардың мінездік, психикалық типтерін көрсете алатын төмендегідей әдеби кісі есімдерін атайды: Қарабай, (Қарынбай) – өте сараң адам, Асанқайғы – уайым, қайғыға берілген адам, Итбай – кесірлі, жаман пиғылды адам, Мырқымбай – кез келген адам, Қожанасыр – аңқау, аңғал адам, Қодар - «қара», жаман күш иесі, Көсе (әдебиетте Алдаркөсе) – қу, алдайтын адам, Қозы Корпеш пен Баян сулу, Төлеген мен Қыз Жібек – пәк махабат символдары [31, 49-52 бб.]. Прецедентті есім, прецедентті мәтін ең бірінші Ресейде Ю.Н.Карауловтың еңбегінде сөз болады. Онан кейін Е.Д.Сүлейменова, Г.Бейсенғалиева, Г.Мадиева, С.Иманбердиевалардың зерттеу еңбектерінде қарастырылған. Прецедентті жалқы есімдердің зерттелу хронологиясы жоғарыда аталған еңбектер негізінде жасалмақ. Г.Б.Мадиеваның пікірінше қазақ когнитивті санасындағы прецедентті есімдер қатарына: 1) әйгілі тарихи тұлғалардың есімдері (мысалы, Абылай, Кенесары); 2) қазақ этносының мәдени және қоғамдық дамуына үлес қосқан тұлғалардың есімдері (Абай, Алтынсарин, Жамбыл, К.Бәйсеитова т.б.) жатады. Эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік негіздерін зерттеген С.И.Жапақов прецедентті фольклорлық антропонимдер, агионимдер жөнінде былай дейді: «Прецедентті феноменге эпикалық шығармадағы агионимдерді жатқызамыз: мысалы, Баба түкті Шашты Әзіз, Отырарда Арыстан бап, Бибі Фатима, Қарашаш ханым, Палуан қыз, Сексен сегіз сәруар, Тоқсан тоғыз машайық, Ғайып Ерен - Қырық шілтен, Адам ата, Хауа ана, Мединеде Мұхаммед пайғамбар, Түркістанда Қожа Ахмет, Қырда Қияс пайғамбар, ойда Ілияс пайғамбар, Ықылас ата, Дәуіт пайғамбар, Самарқанда палуан Ахмет, Қызыр (Қыдыр) ата, Көл иесі, шөл иесі Қамбар т.б. Бұл келтірілген атаулар – тек қана жалқы есімдер емес. Бұлар белгілі бір тілдік ұжым мүшесінің ой-санасына қозғау салатын тілдік сигналдар танымдық т.б. ақпараттарды молырақ алады» [32, 24 б.]. В.В.Красных ұлттық прецедентті, универсалды прецедентті, социум прецедентті феномендерді жіктейді [33, 96 б.]. Ұлттық прецедент – жалқы есімдердің когнитивтік кеңістігінде ұлттық ерекшеліктерді сипаттайтын этномәдени мазмұны бар ментальдік білім көріністер жиынтығы. Ұлттық прецедентті есімдердің этномәдени мазмұны тек осы ұлтқа, этносқа тән болып келеді де, сол ұлттық сипаттағы этномәдени мазмұн прецедентті есімді өзгеше, дара етіп көрсетеді. Ұлттық когнитивтік сананы иеленуші белгілі бір этностың өкілі реципиент (қабылдаушы) ретінде ешқандай қиындықсыз ұлттық прецедентті есімді қабылдайды, себебі ұлттық санадағы реципиент ұлттық мазмұнды прецедентті есімде жинақталған, сақталған ақпараттарды бірден ұғып, күмәнсіз түсінеді. Ал өзге мәдениет өкілі мәселен, қазақ ұлттық прецедентті есімді не мүлдем түсінбейді, не шала-пұла түсінеді, себебі аялық білімі қазақтың ұлттық аялық біліміне сәйкес келмейді. Осындай себептер негізінде екі біртекті емес (бейгомогенді) этнос, мәдениет өкілдері арасында мәдениетаралық қарым-қатынас барысында түсінбеушілік – этномәдени лакуна (терең шұңқырлар) пайда болады. Кейбір қандастарымыз ұлттық мәдениетке қатысты когнитивтік санасындағы аялық білімнің тым жұпынылығынан туған халқының рухани, мәдени төл мұраларынан мақұрым болып өздері де сезбейтін мүшкіл халге душар болып отыр. Ондай жандар, әрине, қазақ рухани әлемінде туындап, қалыптасқан ұлттық болмысына сіңіп, біте қайнасқан ұлттық прецедентті есімдерді де санасымен, жүрегімен түсіне, қабылдай алмайды. Ал, универсалды прецедентті есімдер қатарына бүкіл адамзатқа танымал, әйгілі есімдерді жатқызуға болады, осындай универсалды прецедентті есімдердің ономастикалық концептілерінде барша адамзат қауымына ортақ ментальді құрылымдар жинақталған, сол себепті ондай есімдер бүкіл әлем көлеміне тән болып отыр. Г.Б.Мадиева [30, 56 б.] универсалды прецедентті есімдер қатарына Отелло, Шехерезада, Гамлет, Наполеон, Гитлер, Александр Македонский сынды есімдерді жатқызады. В.В.Красных [33, 96] ұлттық прецедентті, универсалды прецедентті феномен түрлерінен басқа социумді прецедентті есімдер тобын жіктейді. Социумді прецедентті жалқы есімдер белгілі бір социумға ортақ танымал есімдерді конфессиалдық, кәсіптік т.б. ортақтастығына қарай бірлестірді. Қазақ лингвомәдени социумға тән конфессиалдық есімдерге әулиелі жер аттарын, әулие есімдерін т.б. жатқызуға болады. Мысалы, қазақ қауымына танымал конфессиалды прецедентті феномендерге, есімдерге Арыстанбаб, Пір Бекет, Айша бибі, Түркістан т.б. сынды агионим, агиотопонимдер жатады. Ал кейбір конфессиалдық прецеденттік есімдер бір этностың шеңберімен шектелмейді, себебі көптеген этнос, социум мүшелерінің ментальді-когнитивтік кеңістігінде сол прецедентті ономастикалық концептілердің тұрақты орны бар. Мәселен, ислам дүниедегі мыңдаған ұлттар мен халықтарға Алла(н), Мекке(Мекка), Мәдине (Медине), Мухаммед сынды есімдер кеңінен танымал. Прецедентті есімдер феноменін біз тікелей «ономастикалық концепті», «ономастикалық концептілердің кумулятивтік қызметі» деп аталатын ұғымдармен, категориялармен байланыстырамыз. Сол ономастикалық концептілердің кеңістігі мен өрісінде, олардың кумулятивтік қызметінің арқасында прецедентті феномен өрбіп, пайда болады деп есептейміз. Егер белгілі бір есімдердің (антропонимдердің, топонимдердің, зоонимдердің т.б.) концептілік болмысына этноқауымға белгілі танымдық ақпараттар жиналып, шоғырланып, сақталмаған болса, әрине, ол есімдер прецедентті сипатынан арылып «жай» ғана есім болар еді. Ономастикалық концепттердің кумулятивтік қызметінің негізінде кейбір қазақ есімдері лингвотанымдық мәнге де ие болады, сол себепті жалқы есімдердің лингвотанымдық сипаты біздің ойымызша, прецедентті феноменнің бір қыры болып табылады. Лингвотанымдық прецедентті есімдерді шетел тілдерін оқытуда тиімді пайдалануға болады. Лингвопедагогикада және әдіснамалық бағыт ретінде «лингвоелтану» деген пән де оқытылады. Концептілердің кумулятивтік қызметінің арқасында пайда болған кейбір универсалды прецедентті немесе ұлттық прецедентті есімдер диахрониялық тұрғыдан қарағанда өзінің осы прецедентті қасиетінен айрылып қалуы да мүмкін екен. Кейбір тарихи кезеңдердегі «толыққанды» прецедентті есімдер уақыт өте келе басқа тарихи кезеңдерде жәй, прецедентті емес, немесе мүлдем белгісіз есімдерге айналады. Бұл құбылыстың басты себебі – этностың тілдік санасының өзгеруі, таным және этномәдени қауымның тіліндегі тарихи, рухани, экономикалық өзгерістердің негізінде ұмыт болған немесе ұмытыла бастаған ментальді концептілердің ықпалы мен әсері. Өткен ғасырлардағы қазақ этномәдени қауымына кеңінен танымал ру ұрандары прецедентті феномендерге жатады. Сол кезеңде өз ру ұрандарын білмеген қазақ жоқ еді деп айтсақ, артық сөйлемеген болар едік. Қазақ әдебиетінің классигі Сәбит Мұқанов ру ұрандары: Үйсіндікі – Абақ, Дулаттікі – Бақтияр немесе Домалақ ене, Наймандікі – Қаптағай, Керейдікі – Ошыбай, Уақтікі – Жаубасар, Арғындікі – Ақжол, Қыпшақтікі – Ойбас, Қоңыраттікі – Алатау. Олардан тараған бергі рулардың да аталық ұрандары бар. Мысалы, Шапыраштынікі – Қарасай, Ыстынікі – Жауатар, Беріштікі – Ағатай, Жаппастікі – Баймұрат, Қожалардікі – Құл Қожахмет тағы тағылар... Есімі ұранға айналған адамдарды қазақ, әдетте, арғы аталарына санайды. Мысалы, Қыпшақтар – Ойбасты, Керейлер – Ошыбайды, Уақтар – Жаубасарды атайды. Ұранға шыққан әйелдер де бар: «Қырық болыс ел болдық» деген Дулат руларының ұраны – Домалақ ана. Бұл жайында айтылатын аңыз бойынша ол сол рулардың түпкі шешесі. Бір кездерде, өткен тарихи кезеңдерде ұрандарға қатысты ономастикалық концептілер қазақ қауымының когнитивтік кеңістігінде өзінің тұрақты орны болған, ал кейінгі рухани-әлеуметтік жағдайлар өзгерген дәуірде осы ономастикалық концептілер ұмыт бола бастады, ал кейбір тілдік тұлғаларда ру ұрандары туралы ментальді ұғымдар жоқтың қасы деуімізге болады. Осы аталған лингвоментальді құбылыстың басқа қырын алатын болсақ – жаңа дәуірде этностың үнемі өзгеріп тұратын когнитивтік кеңістігінде, этнотілдік санасында жаңа өзгеше ономастикалық концептілер мазмұны өздерінің кумулятивтік қызметі негізінде пайда болғанына куә болып отырмыз. Осы құбылыстың жалқы есімдер жүйесіндегі негізгі көрінісі – нарықтық экономика дәуірінде саны қауырт өсіп келген тағамхана, жеке фирмалардың атаулары менсонимдер мен эргонимдердің көптеп пайда болуы. Менсонимдік және эргонимдік атаулардың лингвистикалық (ономастикалық) сипаттарын қарастырған алғашқы диссертациялар да жазыла басталды. Мәселен, 2001 жылы С.Қ.Иманбердиева «Қаладағы тағамхана атаулары» атты кандидаттық диссертация жазған болса [34], 2004 жылы М.Е.Какимова «Типология эргонимов Северо-Казахстанской области» атты кандидаттық диссертация жазды [35]. Осы жаңа мазмұнды жалқы есімдердің түрлері когнитивтік ономастика аясында ономастикалық концептілер тұрғысынан зерттелуі тиіс. Ж.А.Манкееваның зерттеуінде: «Тілдегі мазмұнның сақталуы оның кумулятивтік қызметімен тікелей байланысты. Ол өз кезегінде қабылдау, ойлау, жад сияқты психологиялық ұғымдармен тығыз байланысты болып, тұтас күйінде когнитивтік парадигма құрайды» [36, 15 б.], - деп тұжырым жасайды. Ономастикалық жалқы есімдердің кумулятивтік қасиеті, өзінің лексикалық тұлғасына, формасына түрлі лингвомәдени, әлеуметтік, т.б. экстралингвистикалық ақпараттарды жинақтаумен шектелмейді, себебі ономастикалық тілдік бірлікте, шындап қарасақ, негізінен лексикалық мағына, этимон сақталуда, ал сол лексикалық мағынадан басқа тілден тыс ақпараттар жалқы есімнің таза тілдік тұлғасынан бөлек кеңістікте жинақталады. Кеңістікті немесе сол кеңістікте орналасқан ұғым, түсініктерді, этномәдени мазмұнды ақпараттарды тілде «өріс», «коннотация», «энциклопедиялық ақпарат» т.б. деп атап жүр. Осы тұрғыда ономастикалық бірлікпен байланысты кеңістікті когнитивтік лингвистика, лингвоконцептология тұрғысынан концептіні, лингвоментальді құрылым деп танып, атауға әбден болады. Сонда кез келген жалқы есімге байланысты тілдік және тілден тыс ақпаратты немесе ақпараттар жиынтығын біз «концепт» деп атай отырып, оны кумулятивтік қасиетке, қызметке ие деп айта аламыз. Концептілік лингвоментальді құрылым бір сәтте жасалмайды, сол концептінің ішкі мазмұны ұзақ мерзімде, кейде бірнеше мың жылдықтарда қалыптасып, жасақталады. Мысалы, прецеденттік мәні зор Тұран немесе Алаш т.б. есімдерді алатын болсақ, олардың кең көлемді және терең концептілік құрылымы талай мыңжылдықтар, сан ғасырлар бойы қалыптасқан, сол құрылымның қабаттары көптеген тарихи кезеңдерде орын алған тарихи-мәдени оқиғалармен, ұғымдармен, түсініктермен байланысты болып келген. Сол ақпараттар концептінің кумулятивтік (жинақтаушы және сақтаушы) қызметіне сай осы заманға, күні бүгінге дейін жетіп отыр. Кумулятивтік сипаты бар, ақпараты мол концептілерді танып, түсіну үшін қабылдаушының (реципиенттің) белгілі бір дәрежеде ақпараттық дайындығы: мәдени-ментальді деңгейі, ұлттық дүниетанымы, білімі (көкірегі ояу, көзі ашық) болуы қажет. Ол үшін реципиентте тарихи ұлттық жады болу керек, сол кезде ғана ол ономастикалық концептілерді, рухани құндылықтарды санасымен және жүрегімен қабылдай алады. Тарихтан хабарсыз есі жоқ есерсоқ, мәңгүрт адам небір қасиетті, құнды концептілік дүниелерден мақұрым қалады. Кейбір ономастикалық концептілердің күрделі және бай ішкі ақпараттық құрылымы кодталған «жабық», яғни беймәлім күйінде сақталып қалады. Сол концептілердің ішкі бай мазмұнын ашып, аршу үшін арнайы ізденістер, зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет болады. Басқаша айтқанда, белгілі бір ономастикалық бірліктің концептілік құрылымын жаңғыртуға тұра келеді. Ол үшін сол заманның (ономастикалық бірлік – жалқы есім туындаған кезеңнің) кодын білу, тану қажет; есімнің атауыштық уәжін айқындау керек; жалқы есімнің детонатына байланысты көптеген мағлұматтар жинақтау қажет; диахрониялық (хронологиялық) тұрғыдан алғанда концептіде түрлі мәдени-генетикалық қабаттарды танып, аршып, сипаттау керек; сол қыруар ізденіс жұмыстардың нәтижесінде ғана есімнің ментальді-когнитивтік құрылымын концептілік тұрғыда сипаттап бере аламыз. Жалқы есімнің ментальді-когнитивтік, лингвомәдени немесе лингвоәлеуметтік құрылымдары жалқы есімнің, ал дәлірек айтсақ, концептінің кумулятивтік (жинақтаушы, сақтаушы) қасиеті мен қызметі негізінде қалыптасып құрылымданады. Ономастикалық концептілердің және солармен байланысты жалқы есімдердің ішінде ең мол, бай, ауқымды концептілік құрылымдарға ие – прецедентті есімдердің ономастикалық концептілері және солармен байланысты кеңінен танымал, ұлттық рухани кеңістікте баршаға мәлім кісі аттары мен географиялық жалқы есімдер. Сондай есімдер мен концептілер арқылы біз белгілі бір тарихи дәуірдің кодын тани аламыз. Қазақ жалқы есімдерінің белгілі бір категорияларға бөлшектенуіне байланысты ономастикалық концептілердің де белгілі бір түрлерінің кумулятивтік қызметі мен қасиеті, концептілердің ішкі мазмұны да алуан түрлі болып келеді. Мәселен, жер-су аттарының (топонимдердің) тарихи жадта сақталып қалуында, топонимикалық концептілердің кумулятивтік қызметінде өз ерекшеліктері бар. Соларға қатысты кейбір топонимиялық концептілердің ғасырдан ғасырға ұласып, жалғасып жатқандығының бір себебі олардың қазақ фольклорлық мәтіндерде кеңінен ұшырасуы мен қолданылуы болып табылады. Қазақ фольклорлық мәтіндеріндегі кісі аттары мен топонимдердің ұшырасуын жай ғана лингвопоэтикалық қызметі шеңберінде қарастыру жеткіліксіз болып табылады. Себебі ономастикалық лингвоконцептология тұрғысынан қарағанда сол есімдер мен концептілердің қазақ этносының мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан рухани кеңістігінде олардың өз белгілері мен берік орындары бар. Басқаша айтқанда, олар жай ғана фольклорлық есімдер, атаулар емес, ұлттық және рухани мәні, идеясы бар ұғымдар, ұрандық сипатқа ие есімдер. Сол себептен де болу керек, кейбір фольклорлық антропонимдер мен топонимдер прецеденттік есімдер деңгейіне көтеріле алды, прецеденттік есімдер дәрежесіне ие болды. Жалқы есімдер көркем шығармаларда онимикалық кеңістік құрып, сөйлеу мәтіндерінде ұлттық дүниенің өзіндік ономастикалық үлгісін жасады. Топонимикалық концептілердің аялық білімінде үлкен орын топонимиялық аңыздарға берілуі тиіс. Ұлттық дүниетаным мен, тарихи жадтың қалыптасуында ономастикалық концептілердің өз орны болатын болса, топонимиялық аңыздарда ономастикалық концептілердің кумулятивтік қызметінде өз орны бар. Топонимиялық аңыздар арқасында қазақтың танымдық өрісінде көптеген лингвомәдени реңктері бар концептілік ақпараттар сақталып қалады. Топонимикалық аңыздар ауызша түрінде қазақтардың тарихи жадында сақталатын «топонимикалық сөздіктегі» кумулятивтік қызметі бар «құрал» ретінде өз міндетін атқарады. Топонимиялық аңыздардың сюжеті де, лексикасы да, әсіресе жалқы географиялық атаулары да семиотикалық жағынан өте маңызды болып келеді, себебі аңыздар өз құрамында құнды да көлемді құпия мәліметтерді алып жүреді. Кез келген ономастикалық атау мен ономастикалық концептінің кумулятивтік қызметі түптеп келгенде қазақ халқының дүниетанымдық көріністері мен құндылықтарында өз септігін тигізеді, дәстүр жалғастығын қамтамасыз етеді. Жоғарыда атап өткендей, жалқы есімдердің белгілі бір категориялары қоршаған объективтік болмысты белгілеп, бөлшектейді, олардың ономастикалық концептілері өздерінің кумулятивтік қызметі арқылы рухани мәдениетті этностың есінде, тарихи жадында сақтайды, кейінгі ұрпақтарға жеткізеді. Ал ономастикалық концептілердің категориялық түрлері мен кумулятивтік қызметтерін салыстыра қарайтын болсақ, қандай ментальді мәліметтерді өз бойларына жинақтап сақтайды дейтін болсақ, мәліметтер сан алуан болып келеді. Мәселен, мифонимдерде, мифологиялық концептілерде негізінен мифологиялық таным: дүниеге, адамға, болмысқа деген мифтік көзқарас сақталған. Сондай мифтік көзқарастарға сәйкес жанды және жансыз дүниенің бәрі киелі, өз санасы мен тіршілігі бар нәрселер болып мифологиялық концептілерде өз көрінісін береді. Сонымен қатар, мифонимдер мен мифологиялық концептілерде қазіргі санамызда өзі өшіп білінбей елесі ғана қалған архаикалық наным-сенімдердің, көне культтердің реликттері сақталған. Сол себепті мифологиялық ономастикалық концептілердің көне (архаикалық) дүниетанымды жаңғыртуға берер үлесі мен септігі мол. С.Қондыбай көрсеткендей космонимдер мен космонимдік концептілер аспанның мифологиялық көріністерін жаңғыртуда үлкен мәнділікке ие болады. Басқаша айтар болсақ, ономастикалық концептілердің өздерінің кумулятивтік қызметі қасиетінің негізінде таңбалық (семиотикалық) қызметі мен қасиеті де қалыптасқан. Мәдениетті күрделі семиотикалық жүйе деп есептейтін болсақ, сол мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде мәдени факт ономастикалық жүйенің бөлшегі болып табылады, себебі ономастикалық концептілер кумулятивтік қызметі арқылы таңбалық қасиетке ие. Қорыта айтатын болсақ, ономастикалық концептілердің кумулятивтік қызметі жалқы есімдердің қай түрінде болса да өз көрінісін береді: сол кумулятивтік функция негізінде жалқы есімде этномәдени ментальді ақпараттар жинақталады, сақталады, кейінгі ұрпақтарға мирас етіліп қалдырылады. Ономастикалық концептілердің кумулятивтік қызметі этностың және жеке адамның тілдік санасында, когнитивтік кеңістігінде жүргізіледі, сол қызметтің нәтижелері тілде, яғни жалқы есімдер жүйесінде өз көрінісін береді. Ол көріністер сан алуан, солардың бір түрі – прецедентті жалқы есімдер болып табылады. жүктеу/скачать 157,83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|