Диссертациясы Сәйділ Талжанов

«Вопросы худож.перевода» атты жинақтың 115-бетінен алдық.

деп аударады. Жолма-жол, сөзбе-сөз дәл аударған, міне бұл да орыс әдебиетіндегі ізденудің үлгісі. Ал, М.Ю.Лермонтов:

«Горные вершины Спят во тьме ночной, Тихие долины Полны свежей мглой. Не пылит дорога,

не дрожат листы. Подажди немного Отдохнешь и ты» ¹ /1840/.

деп береді. Бұл аударма Валерий Грюсовтың аудармасынан көрі Гетеден анағұрлым алыс тұр. Бірақ «Аударғанда әрбір сөзге жармаса бермей, автордың ойын жеткізуге шұғылданған жөн»² дейтін Гогольдің сөзін Лермонтов ақтап тұрғандай! Өйткені, Гете өз өлеңінде таудың басындағы

«тыныштық-жыр-жыртықтан» бастайды да, түнде жорытқан жолаушыға қарап, «сен де тыншығарсың, дем аларсың» – деп аяқтайды. Гете мегзеген осы ойдың Лермонтов үстінен түскендей болады. Ұлы ақын – ұлы ақынды қиырдан ұққандай. Ал енді, Гетенің осы өлеңін біздің ақын Абай Лермонтовтан аударады.

Қараңғы түнде тау қалғып Ұйқыға кетер балбырап.

Даланы жым-жырт дел-сал ғып Түн басады салбырап.

Шаң шығармас жол-дағы, Сыбдырламас жапырақ, Тыншығарсың сен дағы Сабыр қылсаң азырақ» ³ /1893/

деп дәл береді де осы өлеңге қазақша өзі ән шығарады.

Сонау өткен заманда «Фауст» атты Гетенің ұлы поэмасын неміс тілінен французшаға Жерар аударған екен, сонда Гете: «Өзім жазған «Фаусты енді неміс тілінде оқығым да келетін емес, өйткені мына француз тілінде шыққан Жерардың «Фаустысы» /аудармасы/ жүрегімді тебірентеді, маған осы

«Фауст» өте ұнап тұр, қандай өткір, қандай әдемі берілген»¹ – депті ғой. Өзі

жазған «Фаустан» Жирардың аудармасын күшті деп бағалай білген, бөтен біреуге жақсылықты қиюға батылы барған дана ақын Гете, егер Абай аудармасын қазақ тілінде қазақ тілінде оқыса өкінішін білдірмес еді-ау деп ұғамыз.

Бір ескерте кететін жай, сырт қарағанда көшпелі ауылда, сахарада өскен Абайдың осынша шеберлікке жетуі таңырқарлық іс, ол тіпті неміс тілін білмей-ақ Лермонтов арқылы Гетеге жақындаған ғой. Оның үстіне М.Ю.Лермонтовтың лирикалық көңіл күйін өз ырғағына жеткізген, ал ұлы Гете ойының рухани нәрін қатал сақтаған. Сонымен қатар, қазақ халқының силлабикалық өлең ұйқасын ешбір бұзбаған, тағы да туған халқының /қазақ елінің/ синтаксисін де жете сақтай алуы айырықша көзге түседі.

Шотландия ақыны Роберт Бернестің бетін орыс әдебиетінде Маршак ашты. Әрине, ондай етіп аудару оңай емес, Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар шығады. Адам Мицкевичтің «Конрад Валленгорд» атты поэмасын А.С.Пушкин орыс тіліне түгел аудармақ болып бастаған

екен де, бітірмей тастап кетіпті. /Әрине, «Евгений Онегинді» Абай түгел аударып кетсе, басқаларға жұлмалатпас еді-ау!/. «Менің аударуға әлім келмейді, былай айтқанда аударушының үлесіне тиген ауыр еңбекке мойным жар бермейді» – депті. А.С.Пушкин өлеңдерін француз тіліне Н.Б.Голицын аударыпты, соған жазған хатыңда да А.С.Пушкин: «Сіздің таңдап алған мамандығыңыз аударма ғой, бұл мен білетін әдебиет салаларының ең бір

«Вопросы художественного перевода» атты жинақтың 107 бетін қараңыз /1955/.

қиыны және жақсы атақ бермейтін түрі» /«Род литературы, которому вы посвятили себя, наиболее трудный и наиболее неблагодарный из всех мне известных» дейді¹. А.С.Пушкиннің осы пікірін одан жүз жыл бұрын Тредьяковский айтса, сол Пушкиннен елу жыл кейін Н.А.Некрасов та қайталаған екен. Ендеше, аудару оңай емес.

Абай теңдесі жоқ, «Телғарна» дегенбіз. Сонда оның тек орыс әдебиеті емес, шығыс әдебиетін де сарқа білгенін ескеріп едік. Абайдың «Масғұт»

/әңгіме – өлең/, «Ескендір» /әңгіме – өлең – Іскендер Зұлқарнайын – Александр Македонский жайында жазғаны/, «Әзім әңгімесі» /«Мың бір түн» ертегісінен/ атты философиялық поэмалары – бұл ақынның Шығыс классиктерін де терең түсінетінін аңғартады. Дұрысына келсек ол ең әуелі араб-фарсы мәдениетінен нәр алған-ды. Ол: «Сағди, Сайқали, Шамси, Навои, Қожа Хафиздерден» бастаған-ды.

Өткен ХІХ ғасырда қазақ халқының демократтары Махамбет Өтемісов, Шоқан Уәлиханов, Ыбрай Алтынсарин, Абай Құнанбаевтар болды. Орыс халқы мен қазақ халқының бұрынғы жақындасуын, достасуын бұлар күшейте түседі. Ал, осы екі халықтың алғашқы жа-

қындасуы патша өкіметінің отаршылдық-реакциялық саясатына қарама- қарсы жүргізілді – отарлауды күйттеген патша өкіметі алыста жатқан Орта Азияны өзіне қарату үшін Қазақстанды аралықта жатқан «көпір» есебінде пайдалансақ болды. Сол мақсатын орындау үшін қазақтың өз ішінен хандар, сұлтандар сайлады, олар патшаның әмірін соқыр орындайтын жүгенсіз өскен жеңдеттер еді, сондықтан қазақ елінің еңбекшіл қалың көпшілігі бұл арамтамақтардың ырқына көнбеді – көтерілістер көбейе бастады. Бірақ,




¹ «Пушкин критик». Госполитиздат, М., 1950, стр. 31. Біз Пушкиннің бұл сөзін «Традиция реализма» атты П.Топердің мақаласынан келтірдік. См.сб. «Вопросы художественного перевода», 1955, стр. 54.

Қазақстанның Россияға қосылуы шаруашылық-экономикалық гүлдену жағынан да, әлеуметтік жаңғыру жағынан да толып жатқан үлгі-өнеге алып ілгері басты, ескі қаймағы бұзылмаған мешеу тіршіліктен айыға бастады. Әр төбенің басында көшіп-қонып серуендеп жүруден безіп, отырықшылыққа – хутор /күтір/ салып, жер байлығын пайдалануға кірісті. Бұрынғы тұншыққан тұйық өмір адыра қалып жаңа серпінге кірісті. Бұрынғы тұншыққан тұйық өмір адыра қалып жаңа серпінге бет алды. «Ақыл-ауыс, ырыс-жұғыс» болды. Мәдениетті көршінің әсері тиіп алға ұмтылды, кең айдынға беттеді. Қазақстанда өндіруші күш дами жөнелді.

Абай Құнанбаевтың реалистік-демократиялық бағыты мен Ыбрай Алтынсариннің ағарту жолындағы ойы орыс халқының өскелең озат мәдениетінің ізгі ықпалы арқасында өрге өрледі.

Кейінірек ХХ ғасырда тарих бетіне қалқып шыққан Спандияр Көбеев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мұқаметжан Сералин, Сәбит Дөнентаев тағы басқа демократ ақын-жазушылар тізбектеле шығып, өздерінен бұрынғы ХІХ ғасырда өткен ұстаздарының демократиялық пікірлерін жан-жақты зерттеп, ілгері аяқ басты. Орыс әдебиетінен үлгі алуға, оны мейлінше меңгеруге бет алды. Өздерінде барын көршіге беріп ауыс-түйіс жасауға тырысты.

«Оллаһи ант етемін алла атымен, Орыс тілін білемін һәм хатымен... »

деп С.Торайғыров тегін айтқан жоқ.

Қазақ елінде қоғамдық ой-өрісі ешбір кедергісіз үнемі демократиялық даңғыл жолмен қасқиып тарта берді деу мүлде бекер болар еді. Ел болған соң оның ішінен ала да, құла да шықты. Түптеп келгенде екі жағы да орыс қоғамындағы үлгі-өнегеден нәр алды. Демократиялық қара бұқараны жақтайтын прогрессивтік пікір өзінің барлық даму кезеңінде ежелден елді билеп-төстеп үйренген буржуазияшыл кертартпа әкімдермен кескілескен

күрес үстінде өсті. Ендеше, қазақ жұртшылығында да әртүрлі саяси ағымдар болды. Негізі екі таптың уәкілдері болатын, қазақ байшылдары үркердей үйірлесіп орыс буржуазиясына – патшашылдарына арқа сүйеді. Бұлар жаңа келе жатқан әлеуметтік өзгерісті жатырқап, ескі көшпелі салтты, тар шеңберлі ұлтшылдық бағытты дәріптеді. Осылардың ішінен күйреп қалған көне әдет-ғұрыптың келмеске кеткенін ұғынғандар өздерінің негізгі ындынан бояп соны бағыт ашуға тырысты – «көркемөнер – көркемөнер үшін» деген сарынды шығарды. Мұнысы – «бүгінгі әлеуметтің мүддесін жырлай алмаймыз, бізге жер бетіндегі тап-тапқа бөлінген ылас тіршілік қажет емес, аспанда ұшқан құс, жерде жүгірген аңды, сылдырап аққан бұлақты, сыбдырлаған жапырақты суреттейміз, біз ақынбыз, жазушымыз – таза шындықты көксейміз!» – деп көңірсіді. Орыс әдебиетіндегі Мережковский, Зинаида Гиппиус, тағы басқалар сияқты декаденттер тобына барып қосылды. Бұлар «жаңалық» деп жармасты, ал орыс халқына бұл бағыт ежелден белгілі болатын.

Баяғыда ХІХ ғасырдың алпысыншы жылдарында Н.А.Добролюбов айтқан-ды. Мысалы, «ағаш жапырағын тамашалап суреттеу қандай керек болса, адамның мінезін де сондай қызықтап суреттеу керек дейтін

«көркемөнер – көркемөнер үшін» дегенді жақтаушылар-

мен біздің жолымыз бұл жерде екі айырылды. Мүмкін, субъект нысанасынан қарағанда бұл пікір дұрыс та шығар: екі суреткердің дарыны бірдей де болар, тек жазып отырған саласы ғана әртүрлі шығар. Алайда, өзінің бар дарынын жапырақтар мен бұлақтарды тамашалап, әдемілеп суреттеуге жұмсаған ақынның маңызы, тап сондай дарынын әлеумет өмірінің көріністерін суреттеуге жұмсайтын ақынның маңызымен бірдей дегенге біз өмірі мойындай алмаймыз. Суреткер дарынының аясы мен сыпаты қандай, өзін

жекелей алғанда, немесе келешегін түгел шолып шыққанда, ол қандай болмақ деген мәселеден көрі, сол дарын не нәрсеге жұмсалып отыр деген мәселе әлдеқайда күрделі де керекті ғой. Сын мен әдебиетке де, қоғамның өзіне де осы соңғысы өте қажет» ¹ деген еді ол!

Революцияның алғашқы кезінде «көркемөнер – көркемөнер үшін» деген бағыт басталды да тамырын құлаштап аса кең жая алмай өшіп қалды. Түптеп келгенде бұл да баяғы декаденттік сарынның түсі-түрін өзгерткен бір саласы еді.

Ұлтшыл-байшыл бағыттағы ақын-жазушылар өз табының құрып суалғанын сезді де, жаңғырып гүлдене бастаған замандағы қазақ елінің келешегін – қапас абақты, қараңғы түнек етіп көрсетуге ұмтылды. Жарлы- жақыбайлардың, еңбекші елдің зәре-құтын қашырмақ болды. Ал, мына өмірден күдер үзген, коммунизм идеясын жоққа шығарғысы келген ұлт шылдарға қарама-қарсы шығып революциялық бағыттағы қазақ халқының озат ойлы уәкілдері олардың арам пиғылын әшкерелеп, еңсесін көтертпей шабуылға шықты. Бұлардың қайсысын алсақ та, бәріне де орыс халқында орын тепкен ой-пікірлер мұрындық болғандай еді.

Егер орыс жазушылары Мережковский, Гиппиустер мына неміс философы Шпенглердің «Закат Европы» атты кітабын оқып, соның соңына еріп, «пайғамбарды» шығыстан іздесе, өз заманасына қарсы шықса, қазақ елінде де сондай жазушылар бой көрсетті. Әйтеуір орыс әдебиетінде болған түрлі бағыттар әсерін тигізгендей болды.



¹ Н.А.Добролюбов. Собр.соч. в 9-ти томах, том 4, ГИХЛ, М. -Л., 1962, стр. 313. Осының аудармасы С.Талжановтың «Адам туралы толғау» атты кітабында, «Жазушы» баспасы, Алматы, 1965, 134 бетте.

АЛТЫНШЫ ТАРАУ

ІІ. Революциядан кейінгі әдебиет жайында а) Сәкен Сейфуллин

1917 жылы Октябрь революциясының азаттық таңы атқанда

«бостандықты қарсы алу үшін асығып тез аттанған» адам революционер- ақын, жазушы Сәкен Сейфуллин болды:

«... Жер мен көкке нұр шашып, Көрінді таң жалтырап;

Шаттық тасып лүпілдеп, Соқты жүрек қалтырап. Кешікпей-ақ қызыл күн Шыға келді жарқырап... Күнге жайып құшақты, Шақырып бері шаттандық. Қуантуға ел-жұртты Асығып тез аттандық» –

дейді Сәкен 9 март күні 1917 жылы. Тағы да сол 1917 жылы былай толғайды:

«Кел жігіттер Болыңдар ер, Жүйткіт,

Орғыт тұлпарды! Жаз қанатты.

Сілте қатты,

Ұйтқыт, ерлет сұңқарды!... Залымдық пен

Әділдіктің

Алысқанын айталық. Жер жүзінде

Бай мен кедей Шабысқанын айталық! Кедей сүйер.

Байлар күйер

Ауыздан от шашайық »..

деген ұран тастады. Алған бетінен қайтпайтын, еш нәрсеге сатылмайтын қазақ елінің табанды ұлы-революционер Сәкен Сейфуллин дүниежүзілік пролетариаттың асқар таудай көсемі Владимир Ильич Ленинді тірі күнінде өте жақын түсініп:

Адамзаттың бақытына – Саты

Аят, хадис, уақытына – Аты.

Бостандықтың таң азаны – Ленин.

Саясаттың мыс қазаны – Ленин.

Алтын сәуле күннің нұры – Ол таң.

Қара албасты түннің соры – Шолпан... »

деп келеді де Сәкен тағы сол 1923 жылы

«Жеткіншегім жас батыр, Маркс, Ленин құраның Ұмтылып алға бас батыр, Барлық өнер құралың... »

деп Ленин жолына иманындай сенетінін айтты, кейбір совет дәуірін қабылдай алмаған кертартпаларға қарсы үндеді.

«Кек, қайрат көкірекке қайнап толған Тайдырмас үлкен аға салған жолдан, Лениннің тігіп кеткен қызыл туын Ешбір жау құлата алмас біздің қолдан» –

деп Владимир Ильич дүние салған күні жазған «Қайғылы хабар» атты өлеңінде 22 январь 1924 жылы Москвада батыр Сәкен қайраттана сөйледі.

Бұдан екі-үш жыл бұрын /1921 жылы/ «Ендігі ақынның сандырағы»,

«Ұлтшылдың сандырағы» деген екі өлеңмен ұятшыл ақындарды қатты келемеж-кекесінге ұшыратқан-ды. Сонда заманы өткен ұлтшыл ақын ауырып жатып сандырақтайды:

«Мен отпын – жанамын! Мен оқпын... – жарамын! Мен құдаймын!

Мен – күн, аймын. Мен маймын!

Мен баймын

«Далалаймын!»...

Блок, Бальмонт жастығының астында Ақ орамал, күңгірттенді басында.

«Дай компрес, сал компрес!» Састы доктор қасында».

Ұлтшыл ауру

Ойбайлайды құс төсектің үстінде:

«Бауырым, бауырым, Ойбай ауылым!

Елім, жұртым, даусымды есіттің бе?

Қарны жуан

Отағасы күбірлейді қасында... Молда, қу-ау

«Өл»... деп тұр-ау.

Қисаңдайды ақ сәлдесі басында», –

деген Сәкен өлеңі сол кезеңнің айнасындай еді, Революциялық жолынан – В.И.Ленин сілтеген бағыттан таймаған, ешкімге сатылмаған /«Не подкупный»/ жігерлі қайсар азамат Сәкен! Ол – Ленин жолын бекем ұстаған революцияның адал уағызшысы. Ол – күнделік жейтін нанын қуып, біреуге өтірік, жала жаппаған, үнемі өз көзі жеткен шындықты жырлаған ақын.

Сол бір дәуірде қазақ қайраткерлері екі таптың намысын жыртқанда екеуі де ұлы орыс халқынан үлгі алды, біреуі Мережковскийлерге ерсе, екіншілері В.И.Ленинге, М.Горькийге ерді.

Сәкен Сейфуллин 1921 жылы Омбыда «Қызыл ерлерге» деген өлеңінде: Жауымыз обыр – капитал,

Дәлдеп ат жолдас, қыран-ат! Рақым, жолдас, даяр тұт Зеңбірек, маузер, гранат.

Дүниенің барлық жарлысы Баурымыз біздің жұртымыз. Олардың бақыты, үкімі, Дініміз біздің ұлтымыз...

деп жырлайды... Еңбекші елі үшін, жарлы-жақыбайлар үшін бар өмірін сарп еткен Сәкен ол!

Партияның ХХІІ съезі бекіткен КПСС Программасында: «В искусстве социалистического реализма, основанном на принципах народности и партийности, смелое новаторство в художественном

изображении жизни сочетаются с использованием и развитием всех прогрессивных традиций мировой культуры»¹ – деген анықтамасын бұрын да, соң да ақтаған Сәкен.



¹ Программа Коммунистической партии Советского Союза, стр.131.

Қазақтың революциялық поэзия туын тұңғыш көтерген қазақ совет әдебиетінің атасы Сәкен Сейфуллин түрі ұлттық, мазмұны социалистік заманына сай жаңа әдебиет жасауға белсене кірісті. Сәкен бастаған топ бірте- бірте шоғырлана берді, осы жолда Коммунист партиясы мен Совет өкіметі қолғабысын тигізіп, көтермелеп отырды. Бұл жайында М.Горький: «Совет әдебиеті орыс тілінің ғана әдебиеті емес, бүкілодақтық әдебиет»¹ деген-ді.

Сәкен 1913-1916 жылдарда Омбының мұғалімдер дайындайтын семинариясында оқып жүрген кезінде-ақ орыс тілін және әдебиетін жақсы көрген, жақсы білген жас ақын еді. Сәкен творчествосының алғашқы жылдарында-ақ оған орыс классигінің әсері мол тиді. Ол өмір бойы қажымаған күрескер:

«Отырмын күзет-қамауда Дұспаннан тәнім жеңілді. Жеңе алмас бірақ еш пенде Асау – еркін көңілді» –

деді 1918 жылы. Бұл Ақмолада абақтыда отырып айтқаны болатын. Ал, 1919 жылы Колчак тұсында, атаман Анненковтың өлім вагонында аштық пен аяз екі жақтап қысқанда да мойымай орыс әдебиетінің ХІХ ғасырдағы классигі, жалынды демократ ақыны Н.А.Некрасовтың:

«Внимая ужасом войны,

При каждой новой жертве боя Мне жаль не друга, не жены, Мне жаль не самого героя...

Увы! Утешится жена,

И друга лучший друг забудет; Но где-то есть душа одна – Она до гроба помнить будет!




¹ М.Горький. Собр. соч. в 30 томах, т. 27, М., 1953, стр.324.

Средь лицемерных наших дел И всякой пошлости прозы Одни я в мире подсмотрел Святые, искренние слезы – То слезы бедных матерей!

Им не забыть своих детей. Погибших на кровавой ниве. Как не поднять плакучей иве

Своих поникнувших ветвей...»¹ –

деген өлеңін қазақ тіліне аударды. Сол өлеңнің қызуымен жылынып, маңызынан нәр алып, өзінің аштығын ұмытқан революционер ол!

С.Сейфулиин әлгі өлеңді «Шәһит болған достарыма» /«Орысшадан өзгерту»/ деп аударған екен. Соны көрелікші:

«Дүниеде ер жігіттің өлгені арман, Қадірсіз айдалаға көмгені арман.

Михнатты, қайғы-қасірет, былғанышты – Бәрінен сұм дүниеге келгені арман.

Ер жігіт ақ өліммен өлгенінде, Сыз төсек, қара жерге көмгенінде,

Жалғыз-ақ сорлы ананы аяймын мен, Ойға алып, жақындарын тергенімде.

Тыншығар, біраз жылап, сүйген жары, Ұмытар жақын деген достың бәрі, Дүниеде ұмытпайтын жалғыз-ақ сол, Сорлы ана, көкірек жарған қайғы-зары!




¹ Н.А.Некрасов. Сочинения, в трех томах, том І, ГИХЛ, М., 1959, стр. 150.

Аяныш емес ердің қара басы, Аяныш емес және жан жолдасы. Дүниеде ең аяныш естен кетпес,

Тамшылап сорлы ананың аққан жасы?... »¹

деп, нақышына келтіріп, негізгі ойын, ырғағын берді. Сырттай үстірт қарағанда дәл емес те көрінер, бірақ Некрасов ойының кілті балаға деген ана мейірбандығына тіреледі, міне осы ойды Сәкен де бұлжытпай берген. Бір кезде Н.Г.Чернышевский : ... Ясное в подлиннике должно быть ясно и в переводе. Иначе к чему же и перевод»² – деп 1854 жылы айтқан болатын.

Бұл аударма, оригинал авторының тілін нашар білетін, құр мазмұнын айтып қана өтетін, олақ аударма емес. Екінші жағынан алып қарасақ, түп нұсқаның тілін жетік түсіне тұрып, әрбір үтір, нүктеге жармасып, әрбір жеке сөздің етегінен ұстап қыр соңынан қалмай қоятын, соның салдарынан өз ана тілінің синтаксистік құрылысына зақым келтіретін, жолма-жол топас аударма да емес. С.Сейфуллинің осы өлеңін Н.А.Некрасов қазақша өзі оқып шықса, қатты ренжіп қалмас та еді деп ойлаймыз.

Сонау А.С.Пушкиннен бастап А.М.Горький мен В.В.Маяковскийге дейінгі орыс ойшылдарының озат үлгілерін жан-жақты пайдаланып, баурап алған Сәкен өз творчествосын да ілгері дамытты.

Сондықтан да ол революциялық қозғалыстың алдыңғы қатарында болды; әдебиетке соны тақырып ұсынып, эстетикалық жоғарғы сатыға шақырып жар салды. Ол жаңа дәуірге сай поэзияның жаңа образын жасауға бет алып, жаңа ритм /ырғақ/, жаңа ұйқас тудырды. Ол – революцияшыл совет өкіметін



¹ С.Сейфуллин. Өлеңдері мен поэмалары, ҚМКӘБ, Алматы, 1957, 40 бет.

² Н.Г.Чернышевский. Соч. т.ІІ. стр. 288.

«Советстан–экспресс» деп атады да, жұмыскер табының көсемі В.И.Ленинді батыл да ержүрек, қажымай-талмай қиырға ұшатын мұхит құсы

«Альбатросқа» ұқсатты. Сәкеннің «Альбатросы» бұрқасыны мол, долысы күшті заманның ызғарлы мұзын қанатымен серпіп, тайсалмай тәкаппар қимылдап дауылға қарсы ұшты»¹ – деп жазды М.О.Әуезов, С.Сейфуллин өзінің «Альбатрос» атты поэмасында ұлы Лениннің бейнесін суреттеді.

«Үйде өскен бұзау егіз болмайды», «Атың барда жер таны желіп жүріп, асың барда ел таны беріп жүріп» – демекші төңірегіндегі халықтармен ауыс- түйіс жасамай тұйық шеңберде дәуірлеген ел жоқ тәрізді. Сырттан келген ізгі әсердің ізі әрбір елдің мәдениетінде де көрініп тұрады.

Бір кезде татар әдебиетінің классигі – дана ақыны Ғабдулла Тоқай да:

«Пушкин менен Лермонтовтан өрнек алам, Бірте-бірте жоғарыға өрлеп барам» –

деп, тегін айтпаған, «ақыл – ауыс, ырыс – жұғыс» деудің түп тамыры осында жатыр.

Осы күнгі түрікмен халқының көрнекті жазушысы Берді Кербабаев:

«Совет жазушысы тек шеберлік тұрғысынан ғана орыс және дүние жүзі әдебиетінің бай мұрасын пайдалана білуі қажет, өз туындысының композициясын дұрыс құруда, характер жасауда ес-

кергені жөн. Алайда, ол өзінің өзгеге ұқсамайтын ұлттық даралығын сақтап қалуа тиіс. Жазушының барлық қасиеті – жалғыз сол даралығында. Осы даралық неғұрлым айқын болса, соғұрлым оқырманды өзіне тартып, қызықтыра түседі. Егер мен Толстой мен Горький мұраларын пайдаланбаған

болсам, онда ешуақытта да «Шешуші адым» /«Решающий шаг»/ деген романымды жаза алмаған болар едім» ¹ – деп, ашықтан-ашық мойындаған болатын.

Совет одағындағы ұлт республикаларының еңбек майданына қатысқан ірі тұлғалардың қайсысы болса да мәдениеті ерте дамыған орыс халқынан үлгі алмағаны жоққа тән.

Ал, енді А.С.Пушкиннің өзі де көркем шығармалар жазумен қатар бірнеше жылдай көп уақытын сарп етіп білімін кеңейту үшін. Ж.Ж.Руссоның педагогикалық шығармаларын, Ф.Вольтер мен Д.Дидроның философиялық- ағартушылық еңбектерін, Ғизоның тап күресі жөніндегі теориясын, көне заман тарихын зерттеген-ді. Онымен де қанағаттанбай А.С.Пушкин, Ювенал, Саади және басқалардың күрделі пікірлерін орыс тіліне аударған-ды. Ол өзінің «Бақшасарай фонтаны» атты дастанына Саадидің:

«Многие так же как и я, Посещали сей фонтан; но Иных уже нет, другие Странствует далече» –

деген жолдарын эпиграф етіп алуы да әлгі пікірімізге айғақ бола алады. А.С.Пушкиннің басқа жазушылардан ілгері тұруы да мына арқалаған үлкен жүгінде, зор білімінде тұрғандай.

Тап бүгін дүние жүзінде екі ұлы тіл болса, соның бірі орыс тілі, ал жалғыз болса соның өзі ғой ол! Осы жағдайға орыс тілін

көтерген орыс елінен шыққан ұлы азаматтардың бірі – А.С.Пушкин болса, екіншісі оның жақын досы Н.Я.Бичурин /1777-1853/ екен. Ол /Н.Я.Бичурин лақап аты – Иакинф/ қытай жылнамасындағы деректерді орыс тіліне аудара бастаған кезде, патшашыл-реакционер О.И.Сенковский: «Мы часто

сожалеем, читая труды почтенного отца Иакинфа, что он не издает сочинений по-французски или английски. Русcкий язык до сих пор оставался и долго еще останется вне круга ученых европейских прений о предметах восточных, и самая запутанность, в которую повергнуты эти предметы гипотезами известных ориенталистов, еще увеличивается от появления нового диспутанта, изьясняющегося на языке, не получившем права гражданства в ориенталистике»¹ – деген екен.

Орыс тілін кемітуде жоғарғы айтылған сөздері аздай-ақ ол: «... у вас это потеряно для науки, потому что писано на языке, который еще не имеет прав на известность в ученом свете»², – деп нығыздай түседі әлгі О.И.Сенковский. О.И.Сенковский тәрізді сыншылар Бичуринді «Европа цивилизациясының жауы» – деп таныған-ды. Осындай шолақ көзқарасты В.И.Ленин кекетіп атаған-ды. Ол – /В.И.Ленин/ – иронически называл взглядами «Передовой» Европы, которая кричит «О цивилизации»,

«порядке», «культуре», и «отечестве»³ – деген болатын.

Н.Я.Бичурин патриот және өз Отанның ғылымын сүйген азамат еді, ол 1944 жылы: «Если бы мы, со времени Петра Первого доныне, не увлекались постоянным и безразборчивым подражанием иностранным писателям, то давно бы имели свою самостоятельность в разных отраслях просвещения. Очень не право /неправильно – С.Т./ думают те, которые пологают, что