Диссертациясы Сәйділ Талжанов



бет28/29
Дата08.06.2018
өлшемі0,75 Mb.
#42128
түріДиссертация
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   29

  • Мазар – кладбище, гробница» – Балалы үй базар, баласыз үй қу мазар» – дом с детьми – базар, /ярмарка шумная/, а без детей пустое кладбище /гробовая тишина/ арабта – мазар – место посещения, могила.

  • Мешіт – мечеть/ арабта – мәсжид – мечеть, храм; букв. – место, где простираются ниц.

  • Молда – молла /арабта – мулла/ учитель, проповедник.

  • Масқара – разоблачение, издевательство; арабта – мәсхара – предмет насмешок, маска, маскарад.

  • Мәгәс – ничего не знающий, глупый, тупой; ол мәгәс адам – он тупой человек: арабта – нәкәс – имеющий недостаток, недостаточный, неполный

    /Будагов сөздігі 278 бетінде/.

    1. Мысал – басня, пример; мәселен – например; /қазақта меселі қайтпасын – пусть будет довольным /пусть не потеряет подобия на себя/; арабтың мәселінен шығуы мүмкін; арабта – подобие.





    1 Ісмет Кеңесбаев. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. Алматы, 1966, 123 бетінде.

    1. Мысқал – золотник. «Ауру батпаңдап кіреді де мысқалдап шығады»

    «болезнь входит в тело батманами, а выходит золотниками», смысл – болезнь наступает с большой тяжестью, а выздаравление – медленно, постепенно

    /арабта – мискаль – мера веса/.



    1. Міскін – жалкий, несчастный; /арабта – міскин – жалкий, несчастный, бедный.

    2. Намыс – честь, достоинство, совесть; /арабта – намус – закон; совесть, честь; стыд.

    3. Нахақ – несправедливый, незаслуженный; /арабта – хақ – истина, достоинство, цена; фарсыда «нә» отрицание – «не».

    4. Нәлет, лағнет – проклятие, анафема; арабта – лағнат – проклятие.

    5. Нәпсі – желание, страсть; /арабта – нәфсі – дыхание; вздох, человек, намерения, желание, страсть.

    6. Нәсіл – потомство, род, племя; /арабта – насл – потомство, приплод.

    7. Өмір, ғұмыр – жизнь, жер өмірден – из далека; арабта – ғұмыр – жизнь, возраст.

    8. Пайда – польза, прибыль/ арабта – файда – польза, выгода, барыш.

    9. Риза, ырза, разы – довольный, отсюда – наразы – недовольный /арабта

    • риза – согласно – согласие.

    1. Сабын – мыло – /арабта – сабун – мыло.

    2. Сабыр – терпение, выносливость; арабта – сабр – терпеливый, выносливый.

    1. Сандық – сундук; /арабта – сандук – сундук, ящик. ЕСКЕРТПЕ: Орыс тіліндегі «сундук» түркі тілдерінен алынған депті Н.М.Шанский, В.В.Иванов, Т.В.Шанскаялар құрастырған орыс тілінің

    қысқаша этимологиялық сөздігінде – 325 бетінде, М., 1961/.

    1. Сауап – благодеяние, доброе дело; /арабта – сауаб – вознограждение, награда; татарда – савап – благодеяние: марийде – сауап.

    2. Сәлем – привет, послание, сәлемдеме – посылка; арабта – салам – мир, безопасность; привет, приветствие.

    3. Сыпат – качество, свойство: сын-сыпат – внешняя видимость; /арабта

    • сафат – качество, свойство, характер.

    1. Табыт – гроб – труп; /арабта – табут – сундук, ящик, гроб, саркофаг.

    2. Тағам – дәм-пища, вкус; арабта – таам – вкус.

    3. Талай – счастье; қазақта: «талайың жоғары болсын» – Пусть будет твое счастье высокое, быть под высокой счастливой звездой; /ар. – талг – звезда, судьба/.

    4. Тамаша – зрелище, представление; арабта – тамаша – гульбище.

    5. Тәубе – тоба – раскаяние, покаяние; /ар. тауба – раскаяние, покаяние.

    6. Тәуекел – риск, ар. – тәуекел – упование, проучение, предавание себя воле судьбы.

    7. Тәрбие – воспитание, /арабта – тәрбие – воспитание, образование, воспитанность, вежливость.

    8. Уақыт – время, бағыт – направление /арабта – уахит – время, период времени.

    9. Хабар – қабар – извещение, известие, весть /арабта – хабар – новость, слух.

    10. Қазыр, кәзір, әзір – сейчас, теперь, готовый, ныне, /арабта – һазр – присутствующий, настоящий о моменте/,

    наличный.

    1. Хат-қат – письмо /арабта – хат – линия, почерк, письмо.

    2. Шайтан – черт /арабта – шайтан – сатана, демон.

    3. Шарт – договор, условие /арабта – шарт – условие, положение.

    4. Шек, шек келтіру – сомнение, сомневаться: арабта – шаак-сомнение, неуверенность, подозрительность.

    5. Шербет – сладкий напиток, иногда употребляется в смысле вина, арабта – шарбат – сладкий напиток.

    6. Шүкір – спасибо, благодарение; арабта – жекешесі – шакер, көпшесі шукур – благодарный, признательный.

    7. Ылайық – достойный, подходящий, соответствующий; арабта – лайк – надлежащий, достойный, приличный.

    8. Ырзық, ризық – пропитание, средство к существованию; /арабта різык

    • средство к существованию, пропитание, удел, доля.

    ҚОСЫМША №4

    Түркі тілдерінен орыс тіліне ауысқан біраз сөздер. Бұлардың ішінде араб пен ираннан Орта Азияға, Кавказға келіп, сол өңірдегі түркі тілдерінен орыс тіліне кіргендері де, сонсоң түркі тілдерінен тікелей енгендері де бар, міне енді солардан да бірнешеуін көрсете кетелік.



    1. Орысша – аманат – бұл, негізінде, араб сөзі, кейінде түрік, азербайжан, қазақ, қырғыз, алтай, қырым татарларына ауысқан, тағы басқа түркі тілдерінде де бар. Махмут Кашгарий мен «Кодекс Куманикуста»1 ұшырамайды. Кейбір түркі тілдерінде дыбыстық жағынан әртүрлі жазылады, мысалы, әзірбайжанша – «әмәнәт», татарда – «аманат» болып жүреді. Осы күнгі мәнісі – «залог», «поручение», ал көне мағынасы «заложник», «залог» екен. Тарихи дәйектемелерге қарағанда москвалық Русь патшалығы Сібірдегі қазақ ханы – Күшім ханнан және Орта Азия хандықтарынан «аманаттар»

    «заложниктер» – латынша – obides / алып тұрған. Ендеше, атап айтқанда, осы тілдерден: татар, қазақ, қырғыз тілдерінен «аманат» орыс тіліне ауысқан деседі.

    1. Орысша – арба, бұл сөз түркі тілдерінде екі түрлі айтылады: оңтүстікте немесе түстік батыста, түрікте, азербайжанда және көне қыпшақ /половец/ тілінде – «Кодекс Куманикусте» «араба» делінеді, осыдан барып румында /һ/ араба болады; терістік шығыста жатқан қазақ, қырғыз, татар тілдерінде

    «арба» түрінде кездеседі, ендеше, орыстың «арбасы» осылардан ауысып барған ғой. Сондықтан ғалым Будаговтың тағы




    1 Көне түркі тілінде жазылған ескерткіштер бар. Орхон-Енисей, Кодекс Куманикус, Махмут Кашгарилерде кездеспейтін сөздердің көбі бөгде елдерден келуі мүмкін /С.Т./

    басқа түрік лексикографтарының осы сөзді арабтан келді деп топшылауы тиянақсыз тәрізді.



    1. Орысша – архалук – арқаға желбегей жамылатын шолақ тон мәнінде Н.В.Гогольдің «Өлі жандар» атты романында кездеседі. Бұл түркі сөзі,

    «арқа» – «спина» ендеше арқаға жамылғыш мағынасында жүреді. Орысша

    «қ» орнына «х», «ы» орнына «у» дыбысы айтылуына – «арқалықтың»

    «архалук» болуына қарағанда бұл – әзірбайжан тілінен ауысқан тәрізді, өйткені оларда да осылай айтылады.


    1. Орысша – «аршин» – дұрысы «аршын» ғой, өйткені көне өзбек, түрік, қазақ, татар тілдерінде «аршын». Мұхтар Омарханұлы Әуезовтың «Қарагөз» атты пьесасында /алғашқы вариантында «аршындап өткен заман ғой...» деген сөйлемнің мағынасы «аяғын алшаң басып өткен алыс заман» деген болатын. Мұның негізі фарсының «арш» – ұзындық өлшемі – 15-16 вершокке барабар

    /Л.Будагов сөздігінде осындай түсінік беріледі/. Заты, осы «аршинды» орыс тілі көрші татар, башқұрт, қазақ тілдерінен алуы ықтимал.

    1. Орысша – арық. Бұл сөз орыс тілінде кейінірек пайда болған. Заты, Орта Азияны орыс патшасы өз аузына қаратып алған дәуірде кірсе керек-ті. ХІ ғасырдың ескерткіші Махмут Қашғариде: «арық» болып айтылады. Қырғыз, қазақ, татар тілдерінде солай сақталады; әзірбайжанда «арх», түрікте

    • «арк» /немесе «арық»/ болады. Бұл сөзді тексергенде, заты, Таяу Шығыстағы жерді суарып пайдалану дәуірінде туғанын ескерген жөн.

    1. Орысша – әскер. Бұл сөз арабтан келіп түрікке кірген. Орысқа түріктен ауысқан, орыстар түрік солдаттарын «әскер» деп атаған. Көне өзбек, татар тілдерінде «ләшкер» болып та

    жазылған шығармалар бар. 1877-1878 жылдарда болған орыс пен түрік соғысқанда орыс тілінде жазылған «солдат өлеңі» бар /«солдатская песня»/:

    «Сүлейменовы аскеры Крепко в Шипку били лбом, А мы били из без меры

    И прикладом, и штыком»1

    деген.


    1. Орысша – атаман. Бұл түркі тілдерінде көп қолданылды. Мұның түбірі

    «ата – отец, дед, предок» жұрнақ –ман – үлкейтіп, көтеріп айтудың белгісі, мысалы, украин тіліндегі «батько» сияқты, ендеше, «ата–ман» – большой отец, ман – большой – манның» осылай екенін ғалым М.Расянен дәлелденген екен/. Қырым татарларында «атаман – одаман» – «аға қойшы», «аға бақташы» – «старший пастух», «пастуший батько» – болған екен. Түркменде

    • «атарман» – воинственный, храбрый, смелый, заты, осы сөздің түбі «атмақ» етістігінен туса керек. Қазақта «атарман–шабарман» да бар. Қазақ- орыстардағы «атаман» осыдан шыққан, ал бүгінгі күні түркі тілдері – татар, қазақ, қырғыз, азербайжан тағы румын тілдері осы «атаманды» орыс тілінен қайта алып жүрген сияқты.

    Бір ескерте кететін жағдай бар: «түркі тілдерінің заңы бойынша «Ата-лы»

    /ата-ман/ демейді, «ұлы–ата» делінеді, онда ман-ата, нән-ата болар еді, бірақ бұл «атаман-одаман» ғой, заты, дұрысы: «от–ағасы», «От–аман» болуы мақұл тәрізді.



    1. Орысша – «атара». Қазақ, татар, тілдерінде «отар»,





    1 Н.К.Дмитриев. Строй тюркских языков, изд. «Восточной литературы» М., 1962, стр. 523.

    қырғызда – «отор» бұл қойдың жайылымы, түбірі – «от–шөп» мәнінде.

    «Атты отқа қой «коня ставить на подножный корм». «Жетім қозы тас бауыр, түңілер де отығар» – Осиратевший ягненок отвыкнув /отчаявшись/ от матки начинает довольствоваться травой» – осының бәрі «оттан» туған. Атқа шөп салатын тас «ақырды» да оттық деп атайды. Ендеше қазақта «оттың» – екі мағынасы бар, соның біреуі «от» – шөп /трава/ екіншісі – «огонь». Қазақта мал отарда жатыр. Отарлы мал деген ұғымдар да осыған байланысты.


    1. Аул /орысша/ бұл түркі сөзі, әр түрлі айтылады: ағыл, аил, ал, аул

    /В.В.Радловта айтылған/ Негізі монғолдың «аил» сөзі болса керек, өйткені:

    «аилы–кочевые стоянки или кочевые дворы, состоявшие из отдельных юрт и телег-кибиток» деген сөйлем академик Владимирцовтың «Общественный строй монголов» атты кітабының 37 бетінде бар. Қазақ елінде оннан алпысқа дейінгі жеке шаруалардың бірігіп отыратын ру-тұрағын – «ауыл» деп атайды, ал малы көп байлардың қысқы ауылы 4-5 үйден аспайды. Ойратта – аил; қырғызда – айыл; Махмут Қашғарийде және көне өзбек /«шағатай»/ тілінде

    «ағыл» – «загон для скота», ноғайлы, татар, башқұрт, орыс тілдеріндегі ауыл

    /аул/ сол монғолдан шыққан сияқты.



    1. Орысша – бай – зажиточный, богач. Бұл «Кодекс Куманикусте» де, Махмут Қашғарийде де, Орхон ескерткіштерінде де бар. Орыс тіліне «Алтын Орда» заманында кірсе керек, ал совет дәуірінде өте кең жайылып кетті. Орыстың «кулак» сөзінің пары болып шықты. /бай–кулак – богач –кулак – бәрі бір/.

    2. Балбес – /орысша/ – түк білмейтін топас мәнінде. Шынына келсек балбес – билбес – билмес – незнающий», тот, ко-

    торый не знает». Ескі қазақ, қырғыз, ноғай тілдерінде «білбес», бері келе

    «білмес» осыдан барып орыста бір есе «балбес» немесе «ни бельмеса» делініп те жүре береді.



    1. Орысша – «балық» – деп балықтан жасалған консервіні айтады, ал түркі тілдерінде балықтың бәрі балық /рыба/.

    2. Орысша «барсук» – түркі тілдерден ауысқан; қазақша – «борсық», тат.

    «бурсык», түрік пен азербайжанда «порсуқ», румында «бурсук». Махмуд Қашғарийде екі түрі бар, соның бірі «бурсумак», екіншісі – оғыздарда

    «барсук».



    1. Барыш – орыс тілінде «пайда» мәнінде қолданады. Қазақта барыс – жүру /ход./. Татар, қырғыз тілдерінде де жүру /хождение/. Барыс-келіс – обмен, польза, взаимный обмен торговли. Бұл сәудегерлер сөзі – көне дәуірдегі хандардың ярлықтарында /жарлықтарында да/ бар. Махмуд Қашғарийде «барушмак». Түркменде «барышын», түрікте – «барыш» – мир, перемирие. Ендеше, саудаласушылар арасында болған сөз, екеуі де келісіп пайдаға ие болудан туса керек. Қазақтың «борыш» деген сөзі осыған байланысты болуы мүмкін. Мысалы, «сәудегердің түбі – борыш, диқаншының түбі – кеніш» деген сөйлем бар. «Торговец кончает свое дело – убытком /долгом/, а крестьянин /земледелец/ – благом-ископаемым богатством /кенішкен – ископаемое богатство/ Ежелгі хандар араздасқан кезінде барыс – келісті/ /сауданы/ тоқтатайық десіп келісім жасайды екен.

    2. Баш – түркі тілдерінің ішіндегі «бас, паш, пас» болып айтылатындарынан ауыспай, «баш» түрінде айтылатын түркі тілдерінен орыс тіліне келуі кәдік. Жалпы мағынасы: «голова, начало, конец» есебінде қолданылады.



    1. Башибузук – орыс емлесімен жазылып, айтылып тұр, дұрысы башы – бозук болар еді. Көне түрік тілінде тәртіпсіз әскерді басы бұзылған солдаттарды, халыққа зақымы тигендерді осылай атаған. Анатолы түріктерінде жауынгер әскерді де осылай атайды. Персі тілінде «сарбаз» деген сөз де бар. /«сарбас; баз – ойнағыш деген мағынада/ «басымен – ойнағыш» болып шығады. Ол ел де солдатқа атты осылай қойған.

    2. Башмак – Махмуд Кашкарийдің айтуынша оғыз-қыпшақ тілдерінде

    «аяқ-киім» деген сөз, орысқа да солай кірген. Көне түрік тілінде «туфля» мәнінде: Ал татар, башқұрт тілінде «тайыншаны» /тананы/ – башмак деседі, бұл сөз қазақта – баспақ болып айтылады; баспақ /тайынша/ бұл екінші түрі.

    1. Бей – қазақша – би, азербайжанша – бек, орхон-енисей тілінде – бег, қазақ – бек екеуі де бір сөз.

    2. Беркут – орел; қазақша – бүркіт; қырғызда – буркут; көне өзбек тілінде де ұшырайды. /Л.Будагов сөздігінің 276 бетінде/.

    3. Бешмет – татар, башқұртта – бишмет; азербайжанда – бешмәт; қырғызда – бешмант; қазақта – бешпент. Бұл сөз Махмутта жоқ.

    4. Бирок – түркі тілдерінде бұл сөздің екі мағынасы бар, соның бірі – қаңғырған қасқыр, екіншісі қасқыр терісінен істелген тақия. Махмутта да – бәрі қасқыр, бөрік – тақия «Кодекс Куманикуста» – «бөрі» және «бөрүк» айтылады. Якутта – бөрә, қазақта – бөрі; көне өзбек пен татарда – бүре; қырғызда – бөрү; ойратта – пәрү, пәрүк – волк. Қазақта – бөрік; қырғызда – бөрүк; башқұрт пен татарда – бүрек – тері тақия. Екеуінің де мағынасы бір түбірден туған. Қырғызда: «бөрү атар жігітті бөркүнән тааны» – Охотника на волков узнавай

    по его шапке /из волчьего меха/ – деген мәтел бар. Мұны Константин Кузьмич Юдахин «қырғызша-орысша сөздігінде» келтіріпті.

    1. Бугай – монғол, ойғыр, ескі қыпшақ /«Кодекс Куманикусте»/ тілдерінде «бога»; түрікте – бога; қырғызда – бука; татарда – буга; қазақта – бұқа бық мәнінде.

    2. Буран – /орыста/; Қазақта, азербайжанда – боран; түркменде – борән; қырғызда – бороон; якутта – бурхан – буря. Қазақта – бүр-бұрау, «вертеть, крутить»; орысша – бурав – осылар бір түбірден тууы мүмкін.

    3. Въюк /орыста/; орхонда – йук; татарда, башқұртта – йок, түрікте – уйк; қазақта – жүк; қырғызда – джүк, груз, тяжесть. Л.Будагов сөздігінде орысша «въюктің» түркі тілдерінен шығуы айтылған; В.Ф.Миллердің

    «Экскурсы в область русского народного эпоса» атты 1892 жылы шыққан кітабының 214 бетінде де: «въюк» орыс тіліне половец /қыпшақ/ тілінен келіп кірді, бұл кезде Русь жеріне татарлар әлі келмеген дәуір еді», – дейді. Ғалым Бернекердің сөздігінде де, Преображенскийдің этимологиялық сөздігінде де /106 бетте/, Афанасий Никитиннің «Хождение» атты шежіресінде де, Ф.Миклошиштің кітабында да осы «въюктің» – «юк»

    «жүк» сөзінен шығуы дәлелденген.



    1. Гяур – /орыста/; қазақта – кәпір-мұсылман емес деген сөз. Орыс тіліне кейін кірген. А.С.Пушкин мен Лермонтов туындыларында жиі кездеседі. Ағылшынның аты-шулы ақыны Байронның «Гаур» атты поэмасы да бар.

    2. Деньги /орыста/; қазақта – теңге; көне өзбек, монғол татарда – тәнкә; қырғызда – теңге /монета/.



    1. Дехкан /орыста/; қазақта – диқан, түрікменде – дайхан; өзбекте – дехкан, түбірі персі сөзі. Орыс тіліне түркі елінен ауысқан.

    2. Дүрман /орыста/; персіде – дәрмән – лекарство, средство, способ; қазақта – «дермене» деген дәрі орнына жүретін шөп бар, бұл жусанның бір түрі, заты, осы сөздің де қарым-қатысы болуға кәдік. Шынында, көне монғол, түркі тілдерінде «дүрмәнді» дүркін мәнінде де қолданыпты.

    3. Ералаш /орыста/; қазақта – аралас; қырғыз, татар тілдерінде

    «аралаш» смесь, беспорядок. Бұл да орыс тіліне түркі тілінен барған.

    1. Изюм /орыста/; қазақта – жүзім; басқа түркі тілдерінде йүзүм – виноград; орыс тілінде – «изюминка» деген сөз бар, шұрайлы, құнарлы мәнінде. Бәрінің түбірі бір түркі тілінен деседі.

    2. Ишак – /ор./; қазақта – есек, түрікте – ешек; әзірбайжанда – ешшек, өзбекте – ешак; түрікменде – ешек; татарда – ишәк; көне ойғырда – ешкек.

    «Кодекс Куманикусте» де /көне қыпшақ, оғыз тілдерінде де/ бар. Орыс тілінде сонша орын тепкен, тіпті осы «есекке» байланысты талай сөздер туған, мысалы, «ишачить» «ишачья работа» тағысын тағылар, ал «осел» мұндай көп айтылмайды.

    1. Кавардак /орыста/ дурное кушанье /какая та смесь/; Қазақта – қуырдақ

    • жаркое, мелкие куски мяса, жаренные на сале или масле.

    1. Киса, кисет, кисея; қазақта – кісе – қалтасы бар былғары белбеу. Фарсыда – кисе-карман, мешочек, кисет; түрік, әзірбайжан, түрікменде де бар.



    1. Кишлак – орыста деревня; қазақта – қыстау, қыстақ; көне өзбекте – кишлак.

    2. Кумыс – орыста; қазақта, қырғызда, татар, башқұртта – қымыз; азербайжан, түрікменде – ғымыз; якутта – қымыс – кислое кобылье молоко.

    3. Кунак – орыста; Махмут Кашгарийде – қонуқ; «Кодекс Куманикусте»

    • қонақ, түбірі – қон – распологаться на ночлег; түрікте – қонақ – жилище, особняк. Болгар, серб тілдерінде де осылай айтылады, ал азербайжанның терістік жағында тұратын түркі елдерінде – қонақ – кунак – гость; қазақта – қонақ мейман /араб сөзі/. Алтайда конок; монголда хонох сутки

    «жизнь» мәнінде.

    1. Курган – орыста; қазақта – қорған, қорғаныс – крепостная стена, оборона; көне өзбек тілінде – укрепление, крепость.

    2. Курдюк – орыста хвост; қазақта – құйрық овечий хвост с отложениями жира; түрікте, татарда, қырғызда – куйрук; шор тілінде – кузурук, монголда – худурук; қазақта – құйрықты жұлдыз – звезда с хвостом, т.е. комета.

    3. Кутерьма – орыста айғай-шу мәнінде; татарда «көтерме» подьем, крыльцо, қырғызда – көтерме – запруда; қазақта – көтерме навес, подпорка, поддержка. Шу көтеру – поднять шум. Көтерменің екінші мәні – жәрдем – помощ болады, өйткені «Көп қазақ кіре салды көтермемен, кіре сап көтермемен – көтендеген/ әлсіреген/ деген татар тілінде келемеж өлең бар. Мұнда біріне-бірі жәрдем беріп көтермелеп деген мағынаны білдіреді.

    4. Орда – /ор./. Афанасий Никитиннің ескі «шежіресінде» 1) союз, племен; 2) стан; 3) войско. Махмуд Қашғарийде:

    «орду, орда, ордо» болып үш түрлі айтылады. Монғолда – орду; қырғызда – ордо; қазақта – орда – ханская ставка, резиденция хана;1 түрікте, ойғырда, көне өзбек тілінде – орду – армия, армейский корпус. Орыста – «идет целая орда» - сөйлемі бар, «бұл тәртіпсіз топ» - деген мағынаны білдіреді.

    1. Отара – орыста; қазақта – «от» екі мағынада, біреуі «шөп» - трава; екіншісі – от-огонь. Қазақта – «отар»; қырғызда – отор – пастбище, удаленное от аула. «Малды отарлап бағады» – алысқа бағады» – дейді; түрікменде – отар – пастбище, выгон; ноғайлықта, кумықта, Қырым татарында – отар – стадо баранов; башқұртта – утар – хутор /күтір/. Атты отқа қою, оттату, төлді отықтыру – шөп жегізіп үйрету; отты жер шөбі шүйгін жар, осының бәрі – «от» -тан, шөптен шыққан.

    2. Очаг – орыста; бу да «от» – огонь сөзінен туған. Қазақта – ошақ – үш аяқты оттың үстіне қойып қазан асатын темір құрал бар; жер ошақ, – жерді шұңқырлап қазады да үстінен қазан орнатып ет асады, астына от жағылады. Қазақтың көне әдетінде төсекте – әйел от жаққа, еркек ірге жаққа жатады. Атақты кісілер өлгенде жылы толар алдында ас берерден бір-екі ай бұрын

    «ошақ майлар» деген құдайы береді, сонда ас берген күні қонақты күтетін жанашыр жақындары «ошақ басы» «от басы» – от жақта жүретін, отты жағып ас пісіретін адамдар жиналады. Осы «оттан», «от жақтан» барып орыс тілінде

    «очаг» – дом, «в одном очаге, в одном доме» болып кірген; түрікте,

    «әзірбайжанда, түрікменде – оджак»;





    1 Ч.Ч.Валиханов. Собр. соч. В 5 томах, том І, Изд-во, АН КССР. Алматы – 1961, стр. 124. «Орду – орда-ұлыс тобының аты емес, ханның ордасы дегенді айтады./С.Т./

    қырғызда – «очок», татарда – учак» башқұртта – «усак» – яма для огня, дом мәнінде. Бәрінің де «от – огонь» сөзінен шығуы даусыз.



    1. Пилав – орыста; қаз. – палау /балау/.

    2. Сайга – орыста; қаз. сайғақ – антилопа – ақ бөкен. Атыңнан айналайын Қарқаралы,

    Сенен бұлт, менен қайғы тарқамады. Саяңнан сайғақ құрлы сая таппай,

    Мен болдым бір қашқын жан Арқадағы».

    Осы өлеңдегі «сайғақты» кейбіреулер «саяқ» сөзі деп те ойлауы мүмкін.

    «Саяқ жүрсең, таяқ жейсің» деген мақал бар, бірақ сол саяқтың өзі осы

    «сайғақтан» тумасына кім кепіл?


    1. Саксаул – орыста; қаз. сексеуіл, қырғ. сәксөөл.



      Достарыңызбен бөлісу:
  • 1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   29




    ©engime.org 2024
    әкімшілігінің қараңыз

        Басты бет