Диссертациясы Сәйділ Талжанов
жүктеу/скачать 0,75 Mb.
|
1 А.Н.Баскаковтың айтуынша да – «теке» – козел /С.Т./
Төс дөш грудь, грудинка Төселу төсөөлох привыкать Тұйғын тойхон ястреб белый Тұнжырау тунжрах быть мрачным; рисоваться Тұну тунах отстоять /о воде/ /тұндыру/ тунаах/ Тұра /тұрасы таусылу/ турах, тураах копыта /арық, тұрақ/ туруу Тұсау туших путы Тұсы/тұсында/ тушаа у, возле, около Тұтқа тотго ручка двери Түйдек туудэг клубок /волос или шерсти, из которых вьют веревку; конвейер, вереница Түнемел тунамал осадочный, простоявший кумыс Түп /дөп/ төв дно Тұмау/тымау/ томуу простуда /кашель/ Ұлу улих выть /о волке и собаке/ Ұлыс улс народ, племя, государство Ұрық ураг семя, зерно, потомство Ұшырау учрах встреча Үдере одер безостановычное движение при кочевке через пустыню Үйір ойр косяк лошади Үлгі улгэр образец, модель Үме өмөг помощ Үрку/үркек/ урхэх пугливый Үю уйх собрать в кучу Шақ цаг время, период
Шыжым/шыжымдау/ шижим тонкая нитка, шнура Шыжың шижин мочеспускание Шылбыр шылбуур чембур /повод/
Шырай царай лицо, физиономия Шідер цэдэр/шудэр/ треножник, тренога Ырғай яргай кустарник, жимолость Інген Инга/н/1 верблюдица 1 ХІІ ғасырда «фахрихорезм» /«Хорезмнің мақтанышы» – гордость Хорезма» атанған Абулқасым Махмуд бин Умар Замахшари – тұңғыш рет Орта Азияда араб-парсы сөздігін жазған екен/; соның атын «Мукадиматул адаб – «Введение к изящной словесности» деп атапты. Замахшари осы кітабында араб сөздерін фарсы тіліне аударады, оларға толық түсінік береді, сонымен қатар араб грамматикасының негізін баяндайды. Осы кітап ХІІІ ғасырда өзбек тіліне аударылып – «араб-фарсы-өзбек сөздігі / болып шығады /қолжазба №2699/ мына «інген» сонда бар. Владимирцовтың еңбегінде де «іngen» /інген/ болып жазылған екен /С.Т./. ҚОСЫМША №3 Ерте кезде мұсылман дінімен қат-қабат келіп, қазақ тіліне кірген араб сөздерінің бірнешеуін тізе кетелік. Алайда, бірінші айтарымыз, бұл тізім толық болмайды, өйткені «бәрекелді, астапралла, бісміллә, ағузы біллә» тағысын тағы осылар тәріздес қазақ халқына түсініксіз құранның догмаларын кіргізбейміз; екіншіден, араб тілінде жекеше немесе көпше болып екі түрлі айтылатын сөздерді де талдаймыз, өйткені, олар біздің қазақ тілінде бөлек- бөлек жекеше мәнінде қолданылады, мысалы «сапар» путешествие, ал /мүсәпір – бедняга /сорлы адам/, арабта бұл екі сөздің бірі – «сапар» жекеше түрі, «мүсәпір» – көпшесі. «Назар» – жекеше, «ынтызар» – көпше, қазақ тіліне келгенде екеуі де жекеше; «ғалым» – «мұғалім», хайуан-хайуанат» тағысын тағыларды да жіліктеп жатпаймыз. Араб тілінен келген әсерді анық білдіру үшін біраз сөздерді келтіре кетелік. Қазақша Арабша Орысша Ескертпе Адал халал басқа түркі тілдерін- де де бар, бірақ әр түрлі мағынада. «Х» дыбысы бұрын қазақ тілінде болмаған еді. Адам адам человек Азап ғазаб мучение қазақ тілінде «Ғ, Г» страдание дыбыстарынан сөз бас- талмайды Азар азар /обида, /стыд, срам/ унижение/ «Ағайынның азары болса да, безері жоқ» – родствен ники могут обижать, унижать, но не могут отказаться/.
«Ақыр байдың түбі аштан өледі» – потом ки богача–скряги погибнут от голода «Әуел ақырдан белгілі Ясно с начала до конца. Сөздің ақыры, последнее, заключительное слово/. Ақырет:1) загробная жизнь ахрет страшно трудно мучительно; /конец, окончание/ Белая материя для упоковки тела усопшего. 1) Ақыретті ойла – думай о загробной жизни; 2) Бұл бір ақырет жұмыс – это страшно тяжелая /мучтельная работа; 3) Өлікке ақырет керек, для упаковки тела покойного нужна белая материя. Амал ғамал причина, предлог; /понятие дело, начальник /Оңтүстік Қазақстанда/ практика, творение, произведение/ Арам – харам – Шувашта /«арам» – жена, /нечестный, /запрещенный, женщина/ плут/. грех/. Асыл, асылы асыл – шувашта /«асла» – старший; /драгоценный, в главный/. итоге, конечный/ Ассалаума гассалаума– ғаликум–асса– ғалайкум– лаумағаләйкүм– мир вам, оған привет, здравст- жауап «уағалай- твуйте /традицио- күмассалам» – и онное обращение вам мир. к старшим. Мағна- сы түсініксіз. Бұған жауап есебінде – уағаләй кімассалам айтылады. Бұл да түсініксіз. Татар ақыны Ғабдулла Тоқайда «уассалам» – мазақтау есебінде /жаңа кесік бас» поэмасында/ Аяр – /хитрый, ғаяр-хитрый; – шувашта /«хаяр» – злой; обманщик рый; бродяга/. лютый/. ӘДЕП – вежливый, скромность, учтивость /арабта – араб – литература; воспитанность, вежливость, учтивость, приличие; ӘЗІРЕЙІЛ – дух смерти; один из четырех арх ангелов бога; /арабта – азраил – дух смерти /ангел/. Әлде – разве, или, быть может, /араб – әлә – разве, кроме, исключая, не иначе как. Әлі – сейчас, теперь: арабта – һала – немедленно. Әуелі, әуелден, әуел бастан – сначала, с древних пор, во-первых /ар. авваль – сначала. Бақыт – счастье, удача; арабта – бахт – судьба, счастье. Береке – берекет – изобилие, благоденствие /«жасаған бергеннің әрекеті болмайды, қолдан тапқанның берекеті болмайды» – Данный богом не имеет недостатка, найденный силой /руками/ не имеет прочной основы/ ар. бәрәкәт – благодать, небесный дар. Ғарып – кәріп – одинокий, бедный, беспомощный; ар. ғариб – чужой; чужеземец. Дәптер – тетрадь; /арабта – дәфтәр – тетрадь, книга для записей, журнал, торговая книга. Дәулет – богатство, состояние /арабта–дәулет –государство; господство; превратность судьбы. Дүние – мир, вселенная; /арабта – дүния – свет, мир; Дұға – молитва /арабта – дуға – призыв; молитва, проклятие. Дін – религия; /арабта – дин – религия вера. Есеп, хисап-қисап – счет, расчет, число, есепшот, – счеты /араб-һесаб исчисление, счет, расчет; достоинство, заслуга; хисаб, мысль, намерение. Заман, замана – эпоха, период /арабта – заман – пора, эпоха. Қабыл /ету/ – принятие, согласие /арабта – кабул – принятие, допущение, соглашение, прием. Қақ-хақ – цена /арабта һақ – право; достоинство, истина, цена. Қалық, халық – народ, население /арабта – халқ-творение. Қалып–колодка, форма/ арабта – калб – форма для отливки, модель, колодка. Қатым-құран, қатым қылды: қатым берді, қатым түсірді /куран түсірді/; /өлген ксіге арнап құранды бастан аяқ оқып шықты» мәнінде; өлікке үлкен ас бере алмай, кішірек ас берсе – оны «қатым қуран» берді /өткізді/ деп те айтады. /Арабта – хитам – бітіру, түгесу1. Қауыз – пруд; /арабта – һауз – бассейн, водоем, резервуар/. Қиямет – загробный мир; страшно тяжело; арабта – қиамат – воскресенье из мертвых; страшный суд; переносное значение – смятение, переполох. Қуат – сила, мощь; /арабта – қуәт – сила, мощ, энергия. Қымбат – ценный, дорогой; /арабта – қиммат – ценный, дорогой. Қызмет – служба, работа, арабта – хадмет – служба. Құрбан «құрман, құрбал/дық/ – /арабта – курбан – жертва, религиозное причастие. жүктеу/скачать 0,75 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|