Дістемелік материалдар
жүктеу/скачать 378,55 Kb.
|
Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы
| Сөздің емле үлгісі
Скош .. (n, nn) th tr..va тіпті r..da жатыр. Қиғаш – жіктік жалғауларының жазылуы. сөз мінсіз етістіктен жасалған болса (не істеу керек? - қиғаш) өткен шақ септік жалғауларының жұрнақтарында екі «н» әрпі жазылады: боялған, оқылған; -enn- жұрнағы -it, -et құрамындағы етістіктерден жасалған жіктік жалғауларда немесе дауыссыз түбірдегі етістіктерде жазылады: бояу - бояу; көру – көрді, сақтау – сақталды. Шөп, қатарда – сөз түбіріндегі екпінсіз тексерілетін дауысты дыбыс; күйзеліспен тексеріледі: шөп – шөп, қатарда – қатар; су – сулар, ормандар – орман. Фонетикалық талдау Буындарды таңдаңыз, олардың қанша сөзде барын көрсетіңіз. Аудару мүмкіндігін белгілеңіз. Күйзеліс орнын көрсетіңіз. Дауысты дыбыстарға (соққы немесе екпінсіз) сипаттама беріңіз, олар қандай әріптермен көрсетілген. Дауыссыз дыбыстарға (дауысты – саңырау, қатты – жұмсақ) мінездеме беріңіз, олар қандай әріптермен белгіленеді. Дыбыстар мен әріптердің санын көрсетіңіз. Сөзжасамға талдау Сөзді өзгерту негізінде аяқталуды таңдаңыз. Берілген сөздің қай сөзден жасалғанын жаз. Сөз жасау үшін қолданылатын жұрнақты немесе префиксті белгілеңіз. Сөздердің жасалуына ұқсас мысал келтіріңіз. Берілген туынды сөзде жұрнақ немесе префикс болса, құрамында жүзді бөлшектеп, барлық емлесін тауып, түсіндіріңіз. Дербес сөйлем мүшелеріне морфологиялық талдау жасау Берілген сөйлем мүшесіне қатысты сөзді табыңыз, ондағы осы сөйлем мүшесінің белгілерін көрсетіңіз, оның бастапқы түрін атаңыз (сөз өзгерсе). Содан кейін сіз мынаны көрсетесіз: зат есім үшін: тиісті немесе жалпы; жанды немесе жансыз; тұқым; ауытқу; қандай жағдайда қолданылады; жекеше немесе көпше; сөйлемде не бар; қалай жасалған: қай сөзден және қандай көмекпен; орфографиялық ерекшеліктері: сөзде орфографияның болуы, олар қандай емле принциптеріне бағынады, морфологиялық болса, онда қандай ережелерді және қалай қолдану керек; сын есім үшін: сапалық, қатыстық немесе иелік; салыстыру дәрежесі (бар болса); толық немесе қысқа нысаны; қандай жағдайда саны, жынысы қолданылады; қандай сөз және қалай байланысқан (жалғау түрі); сөйлемде не бар; қаншалықты білімді; жазылу ерекшеліктері; алым есімде: разряд бойынша (сандық, бөлшектік, жиынтық, реттік), құрамы бойынша (жай, күрделі, күрделі); ол қандай формада қолданылады; синтаксистік рөл; қаншалықты білімді; жазылу ерекшеліктері; ат есімдіктерде: мән бойынша дәреже; ол қандай формада қолданылады; ол басқа қандай сөйлеу мүшесімен сәйкес келеді; сөйлемде не бар; оның мәтіндегі рөлі қандай; жазылу ерекшеліктері; етістік үшін: мейірімді; өтпелі немесе өтпелі; қайтарылатын немесе қайтарылмайтын; конъюгация; ол қандай формада қолданылады (көңіл-күй, уақыт, сан, адам немесе жыныс); сөйлемде не бар; қаншалықты білімді; жазылу ерекшеліктері; жіктік жалғау: нақты немесе пассивті; қандай және уақыт; толық немесе қысқа; қандай жағдайда (толық болса), саны мен жынысы қолданылады; қаншалықты білімді; сөйлемде не бар; оған тәуелді сөздер бар ма; жазылу ерекшеліктері; gerunds: ол қай предикат етістікке тәуелді (сұрақ қою); оның тәуелді сөздері бар ма; оның ұсыныстағы рөлі; қалай қалыптасады; жазылу ерекшеліктері; үстеу үшін: мән бойынша дәреже; оның салыстыру дәрежесі бар ма; қаншалықты білімді; орфографиялық ерекшеліктері. Сөйлеу мен шылаудың қызмет ету мүшелеріне морфологиялық талдау Сөйлемнің қызметтік бөліктеріне немесе шылауларға қатысты сөзді табыңыз. Сөйлем мүшесін атаңыз, берілген сөздегі белгілерін көрсетіңіз. Мәні бойынша категорияны (топты) анықтаңыз. Синтаксистік (немесе семантикалық) рөлді ашыңыз. Ол қалай жасалады (туынды, күрделі және құрамдас сөйлем мүшелері үшін)? Орфографиялық ерекшеліктері. Сөз тіркесін талдау Сөйлемнен сөз тіркесін таңдаңыз. Сөз тіркесінің құрылымын айтыңыз: негізгі және тәуелді сөздерді тауып, олардың қай сөйлем мүшелерін білдіретінін көрсетіңіз; синтаксистік қатынас жолын анықтау. Сөз тіркесінің грамматикалық мағынасын көрсетіңіз. Жай сөйлемді талдау Мәтіннен жай сөйлемді табыңыз, ондағы грамматика мен негізгі негізді белгілеңіз. Оның түрін айтылу мақсатына қарай, интонациясына қарай, қатысуы бойынша – қосалқы мүшелердің болмауы (кең таралған немесе сирек), толық немесе толымсыз сөйлемдерді анықтаңыз. Грамматикалық негіздің сипаты бойынша оның түрін анықтаңыз (екі мүшелі немесе бір мүшелі; егер бір мүшелі болса, номинативті немесе нақты тұлғалық, белгісіз тұлғалық, тұлғалық емес). Сөйлем мүшелеріне қарай талдаңыз: бағыныңқы сыңары қалай айтылады, предикаттың түрін (жай етістік, күрделі етістік, күрделі атау), қалай білдірілетінін анықтау; кіші мүшелерді атаңыз, олардың қалай өрнектелгенін айтыңыз. Ұсыныстың күрделілігі неде (біртектес мүшелер, бөлек айналым, мекен-жай, кіріспе сөз)? Тыныс белгілерінің қойылуын, қандай қызмет атқаратынын түсіндіріңіз. Күрделі сөйлемді талдау Мәтіннен күрделі сөйлемді табыңыз, айтылу мақсатына, интонациясына, ші мүшелерінің байланысу құралдарына қарай түрін анықтаңыз. Грамматикалық негіздерді белгілеңіз, құрылымдық түрлерін анықтаңыз.! күрделі (екі мүшелі, атаулы, сөзсіз тұлғалы, тұлғасыз) құрамындағы жай сөйлемдер, олардың әрқайсысының толық немесе толымсыз, күрделілігіне қарағанда. Күрделі сөйлем мүшелері қалай байланысады? Оның бөліктері арасында қандай мағыналық байланыстар бар? Сөйлем күрделі болса, негізгі және бағыныңқы сөйлемді атаңыз, қай сөз (немесе сөздер) бағыныңқы сөйлемді түсіндіреді, мағынасы жағынан қай топқа жатады. Сөйлемде бірнеше сөйлем болса, олардың арасындағы байланысты анықтаңыз (тізбектей, қатарлас, біртекті бағыныңқы). Тыныс белгілерінің қойылуын, қызметін түсіндіріңіз. Тікелей сөйлеу арқылы сөйлемді талдау Тікелей сөйлейтін сөйлем мәтінін бөлектеңіз. Автордың сөзі мен тура сөзін көрсетіңіз. Тыныс белгілерінің қойылуын түсіндіріңіз. Әдістемелік құрал оқу кешенінде орыс тілін оқитын 5-11 сынып оқушыларына арналған В.В. Бабайцева. Басылымда орта мектеп бағдарламасына енгізілген талдаудың барлық түрлері туралы ақпарат бар. Талдау бойынша нұсқаулық балаларға орыс тілі сабағында алған білімдерін жүйелеуге және теорияны практикада қолдану қабілетін бекітуге көмектесетін дәл нұсқаулық болып табылады. Нұсқаулық жеті бөлімге бөлінген. 1. Фонетикалық талдау. 2. Морфемиялық және туынды талдау. 3. Морфологиялық талдау. 4. Талдау. 5. Лексикалық талдау. 6. Орфографиялық талдау. 7. Тыныс белгілеріне талдау жасау. Әдістемелік әдістемелік құрал авторы мектептегі талдау түрлерінің практикалық екендігіне, балалардың сауатты болуына көмектесетініне, ал «сандармен берілген тапсырмалардың» өзі оқу материалына салмақ түсірмейтініне, керісінше мектеп оқушыларында емле мен пунктуациялық қырағылықты қалыптастыруға көмектесетініне сенімді. Нұсқаулықтың барлық бөлімдері бір принцип бойынша құрастырылған: талдау түрін түсіндіру, теориялық ақпарат, талдауды орындау жоспары, үлгілер, қосымша ескертпелер мен қосымшалар (мысалы, қателермен жұмыс істеу жолы) берілген. Мұның бәрі студенттер үшін абсолютті құндылыққа ие, өйткені бұл оларды анықтамалық дәптерді жүргізу қажеттілігінен босатады. жүктеу/скачать 378,55 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|