Дуйсебекова Жайнагул Мураткызы Ауызша тілдің жүйесі мен құрылымын меңгерту арқылы филолог-студенттердің сөз мәдениетін қалыптастыру әдістемесі

62 
 
   
- Мәә 
   
-  Ойнап  айтам,  құрсын  //  Жоқ  проста  ...  Мен  өзүм  мамандығым  бар  ғой 
мхм  ...  мен  мамандығыммен  жұмұс  жасағым  келмит  та  //  Мамандығымды 
жек көрем дә // И мен төөөрт жыл зорға шыдаватрм да // И арғы бетінде екі 
жыл  тағы  да  бұл  мамандыққа  оқығым  келмит  //  болды  //  И  екіншіден  менің 
мамандығым біздің сдуда несі жоқ ... магистратурасы 
   
- Ыммм 
 
   
-  Казахскаая  литература  бар  который  педагог  болып  шығатын  //  И  он 
ваще  оққым  кемит  //  И  сондықтан...  Ал  СДУ-дан  емес  басқа  вариант 
қарастратын  болсақ...  //  Жоқ  мен  проста  менің  арманыма  бар  ғой  //  менің 
қалайтын нәрсеме магистратура керек емес та // 
   
- Сіз қалайтын нәрсе не сонда? 
   
- Свабода // (4-курс студентінің сөзінен). 
   
Қарап  отырсақ,  сұраққа  жауап  берушінің  өзінің  жоспарының  айқын  емес 
болуынан,  сөзінің  логикалылығы  да  қашып  отыр.  Тіпті  сұхбаттасушының 
өзінде соңында магистратурада оқығысы келмегені мамандығының ұнамағаны 
үшін бе, әлде өз оқу орнында оқып жатқан мамандығын жалғастырудың мүмкін 
болмауынан  ба  деген  сұрақ  қалып  қойды.Сонымен  қатар  қазір: 
«Денсаулығыңыз  мықты  болсын!  Ешқашан  қартаймаңыз!»  деп  тілек  айтып 
жатады.  Ешқашан  қартаймау  –  адам  жаратылысына  жат  нәрсе.  Сондықтан 
логикалылыққа  қайшы  келеді.  Оның  орнына  өмір  жасыңыз  ұзақ  болсын  деу 
әлдеқайда  дұрысырақ.  Сөздің  логикалылығын  асыра  сілтеп,  жастардың 
арасында  «туған  күнді»  «туылған  күн»  деп  жүргендер  бар.  Осы  мәселе 
төңірегінде  А.Фазылжан  өте  ұтымды  ой  айтады:  «Қазақ  тілінде  де  басқа 
тілдердегідей нормадағы дүниенің бәрі жүйеге сәйкес келе бермейді. Жүйеден 
ауытқыған да нормалар болады. Мысалы, «туған күн» деген біздің нормамызға 
еніп  кеткен,  өзінің  сол  «туған  күн»  дегендегі  «туған  күн»  деген  сөздің 
мағынасы  міне  дүниеге  келген  күн  дегенді  білдіретін  сөз  ретінде  баяғыдан 
бекіп кеткен. Енді осыны апарып жүйеге салып, логика бойынша бұл «туылған 
күн»  болу  керек  деп,  «туылған  күн»  дұрыс  қолданыс  деп  «бүйректен  сирақ» 
шығарып жүргендер бар. Тіл де тірі ағза сияқты. Өзінің заңдылықтары болады. 
Қанша  жерден  жөндеймін  десеңіз  де,  ол  өзінің  даму  жолымен  кетеді. 
Сондықтан  «туған  күн»  деген  норманы  білген  абзал.  «Туылған  күн»  –  ол 
жасанды қолданыс» [123].  
   
Ауызша  тілдің  машықсыз  болуына  байланысты  сөздің  логикалылығын 
сақтау  өте  қиын.  Алайда  бейтарап  және  әдеби  ауызша  сөйлеуде  сөздің 
логикалылығын сақтай отырып сөйлеу аса маңызды десек болады. 
   
Сөздің байлығы дегеніміз – әркімнің өз ана тілінің бар мүмкіндігін еркін 
пайдалана  білуі  [89,  б.131].  Сөзі  жұтаң  адамның  ойы  да  таяз  тартып  тұрады. 
Соның  салдарынан  мақсатсыз  қайталау  да  көп  болады.  Орынсыз  қайталау 
тілдің  қатысымдық  сапасын  күрт  төмендетеді,  ойды  дәлме-дәл,  мазмұнды 
жеткізуге  кедергі  болады.  Мысалы,  қазір  хайуанаттар  бағына  барғанда  аңның 
атауын  қазақша  оқысақ  түсінбей,  тек  орысшасын  оқығанда  немесе  сол  аңды 
көргенде ғана түсінетініміз – тіліміздегі қанша жануар атауларына байланысты 
лексикамыздың  таяздығының  көрсеткіші.  Сол  секілді  ойымызды  қалай 

63 
 
жеткізерімізді білмей, тілді енді үйреніп жүрген адам секілді күмілжіп қаламыз. 
Қарап отырсақ, күнделікті әр адамның қолданатын өзіндік стандартты «сөздік 
қоры» қалыптасқан. Ол қордан ешкім ауытқығысы келмейді. Соның сыртында 
тіліміздің қанша байлығы қалып қойып жатады. 
   
Cөз  байлығынан  келіп  ұласатын  тағы  бір  қатысымдық  сапа  –  ол  сөз 
тазалығы. Сөз тазалығы дегенде, ойымызға өз сөзімізде бөгде «элементтер»-ді 
(өзге тілдің сөздері, қажетсіз қыстырмалар) пайдаланбау деген келеді.  Ауызекі 
сөйлеу тілінде аса міндеттей алмасақ та, бейтарап сөйлеу тілінде, әдеби ауызша 
тілде  сөз  тазалығын  сақтауымыз  –  міндет.  Тіпті  ауызекі  сөйлеу  тілінің  өзінде 
сөз тазалығын аса сақтамау айтар ойдың «өңін» қашырады. Мысалы: 
 
- Балапанчик, нестеватсың? 
 
- Тока үй жинап біттім //  
 
- Ух, маладес! 
 
-  Этат  //  комет  бітіп  қапты  //  сосұн  ванныйды  жартылай  комет// 
напалавину порошокпен жудым. 
 
-  Алооо  …  а  вот  оказца  наушник  шығып  кетіпті  //  а  мен  саған 
непереставая сөйлеватсам … 
   
- Түуу // настроенем жоқ // проста не успеваю // ертең бізде призентация 
// МИД и риторику надо атправить бүгүн … (2-курс студенттері сөйлесуінен). 
Мұндай  ауытқушылықтар  бейтарап  сөйлеу  тілінде  де  кездеседі:  «...  Жаңағы  / 
өзү кішкентайақ // ...көбемес...соны охыпкел // содан кейн жаңағы Жюль Верн 
деген / «Таинственный остров» деген бар //  иәә?... сонны / панедельникке дейн 
бітіресін  депойлайм  //  шамаң  кесе  «Жизньді»  қосып  оқу  керекқодим/  ваапще 
қатып кетет та...» (сабақ кезіндегі оқытушының сөзі). 
   
Күнделікті өмірде әркімнің сөйлеген сөзін бағып жүре алмасақ та, ұстаздар 
қауымы  сабақта  болсын,  сабақтан  тыс  кезде  болсын,  мейлі  ол  тіл  маманы 
болмаса да өз сөйлеген сөздеріне мән беруі керек. Соған жаттығу керек. «Сөз 
тазалығын  сақтауға  талаптанған  адам  белгілі  бір  мәселе  жөнінде  әңгіме 
қозғамас бұрын сөйлейтінін кесіп-пішіп, ой елегінен өткізіп алып, жұрт алдына 
шығады.  Тіл  тазалығын  сақтауға  талаптанған  адам  сөз  арасын  ыбырсыта 
бермейді» [137, б.155]. 
   
Келесі бір сөз сапасы – ол сөздің мәнерлілігі. Сөз мәнерлілігі дегеніміз – 
сөйлеушінің  тыңдарманын  қызықтыра  білуі,  сөзін  ұғындыра  алу  қабілеті.  Ол 
сөздің  эмоционалдық  және  экспрессивтік  қасиеттеріне,  яғни  сөздің 
стилистикалық  бояуына  тікелей  байланысты.  Төменде  сөз  мәнерлілігі  жақсы 
сақталған үлгі сөз берілген, соған назар аударайық: 
   
«Ал енд мен // мектепте / қазахша оқұдұм // осұнда // Мәскеуге бардық / 
онда Война и мирдан шығарма жаздық // бірақ мен // қазақ мектебін бітіргесін 
/  ұлттық  мектеп  бітірд  деп  /  маған  /  мазмұндама  жаздыртты  //  Бірақ 
мазмұндаманың өзүн де / мен құлатыбалдым // Үйткөні Война и мирдің  ішінде 
үш  парақ  бөлүм  бар  //  Княз  Балконский  келе  жататтағы  /  әскермен  құлап  / 
аспаңға ғарап ... // жатады ғой // өмүрдүң мағынасы деп // Сонда Напален геліп 
/ қарайт та // Мұнау ғандай батыр // нәғіп жатыр деп // со үш парақ // Соны 
жаздым ғой // Соны жазғанда / Талстойға еліктеп //  ... күрдөлүүү сөйлөммөн 
жазамызғо/  жаңағ  /  сложносочиненный  предложеня  деп  //  Сүйтсөм  //  бәрі 

64 
 
қате болып шықты ғой // Содаңгейін // нестейміз енді // кетүгерек ... // Сүйтүп 
баражатсам  ...//  огезде  жаңағ  қабылдау  камиссия  онекінші  этажда  //  МГУ-
дың онекінші этажында // МГУ-ды білесіздер ғой // Отыз / қырқ этаж үлкөөөн 
//  Содан  лексияда  отырсам  //  бір  орыс  кездесті:  «Че  ты  //  грустишь»  -деп 
менен  сұрад  //  «Осұндай-осұндай  /    құлап  қалдым  нестиім  //  үйгөғайтам»  - 
дедім  //  «Жарайд  /  жүр  /  бірге  барып  көрөйүк...»  //  Мені  танып  тұрекен  //  
Сүйтсөөөм  //  мен  алтыншы  кластан  бастап  олимпиадаға  қатысқам  / 
матиматикадан  /  Талай  жеңімпаз  болдым  //  анда  болдым  //  мұнда  болдым  / 
енді  /  сонда  есінде  қалғанекен  //  Сосұн  геліп  көрд  //  мұнда  аппиляция  деген 
болад  /  жаңағ  Асқар  сен  соны  жаз  деді  //  Мен  жазып  берібедім  / ол  айтты: 
«Жо  бұл  болмайд»-  деді //  Бұналса  /  сен  бір алып қалуың мүмкүн // болмайд / 
деп / өзү қайттан көшүрүп жазып перді // сен битіп жаз деп // Сосұн жазып 
қолдұ ғойып бердік // Содан ... // менің бағым жанды // Мен үшалып // түсүп 
кеттім // Қалған бағаларым бәрі дұрұс // матиматика / физикам // бәрі дұрұс // 
Сүйтүүүп түсүп кеттім // Содаңгейін мен // мындай екі ғорытындыға гелдім // 
бірінші  ғорытынды  //  Егер  Талстой  болмасаң //  ешуахытта /  күрдөлү  сөзбөн 
сөйлөме! // Екінші / Әл Харезмидің ақылын ұмытпа // керісті оңға айналдыруға 
тырыс // кемшілікті артыққа айналдыруға тырыс // Болды!!! // Менің өмүрлүк 
ұстанымым  осы  //  сонымен  өмүр  сүрүп  гелем  әзіргешейн  ...»  (Академик 
А.Жұмаділдаев сөзінен). 
   
Қарап  отырсақ,  ғалымның  сөзінде  көп  әдеби  сөздер  де  жоқ,  дегенмен  ол 
тыңдаушысына өте әсерлі болды. Себебі сөздің басы бар, негізгі айтар ойы бар, 
соңы  бар.  Экспрессия  жөнімен  қолданылған.  Мысалы,  А.Жұмаділдаевтың 
«сложносочиненный»  деген  орыс  сөзін  қолдануы  нормадан  уәжсіз  ауытқу  ма, 
әлде  мақсатты  қолданыс  па?  «Біздіңше,  соңғысы.  Бірақ  бұл  нормадан  ауытқу 
емес, норма да емес. Сөйлеу тілінің нормасы деген ұғымнан гөрі сөйлеу тілінің 
мәдениеті,  жүйесі  деген  ұғымды  негіздеу  керек  деуіміз  осыдан.  Өйткені  сөз 
адамдар  арасындағы  жақсы//жаман  қатынасты  қалайды.  Сөйлеу  тілі 
коммуниканттардың  тұлғасын  танытады»  [67].  Сол  секілді  кейде  мұғалімдер 
сабақтың мазмұнын бірінші кезекке қойып, оны білім алушы түсінетіндей етіп 
жеткізуді  назарынан  тыс  қалдырып  кетіп  жатады.  Нәтижесінде  бала  сабақты 
түсінбейді.  Сондықтан  кез  келген  дәрісті  түсіндіру  барысында  ұстаздың  сөз 
мәнерлілігі үлкен рөл ойнайды. 
   
Ауызша  сөзде  ерекше  мән  беру  керек  қатысымдық  сапалардың  бірі  – 
сөздің  қысқалығы  мен  нұсқалығы.  Себебі  дәл  ауызша  тілде  жазба  тілге 
қарағанда  сөз  шұбалаңқылығы  көп  кездесіп  жатады.  Мысалы,  көп  студенттер 
айтар ойын арыдан келіп, өз сөзінің дәмін кетіріп алып жатады. Аз сөзбен көп 
мағынаны  жеткізу  –  ауызша  сөз  мәдениетінің  бір  қыры.  Бірақ  қысқа 
баяндаудың бәрі – шеберлік емес. Мәселе аз сөзге көп мағына сыйғыза білуде. 
Француздың белгілі ғалымы, жазушысы Б.Паскаль өзінің бір хатында: «Қысқа 
жазуға  уақытым  болмағандықтан,  хатты  ұзыннан-ұзақ  жазуға  мәжбүр  болып 
отырмын»  деген  екен.  Шынында,  белгілі  бір  ойды  ойсыратпай  жеткізу,  басы 
артық қолданыстардан сөзді арылтып отыру, аз сөзбен көп мағынаны беру оңай 
емес,  оған  аз  уақыт  кетпесі  анық  [137,  б.158-159].  Мысалы,  төменде  мынадай 
туысқандар арасындағы диалог берілген: 

65 
 
   
А: - Не жаңалық бар? 
   
Ә: - Не жаңалық ... // Сол қу тіршіліктің қамы деп ... // 
   
А: - Айтпа // бір-бірімізд көрмегелі қанша // көрүспесе ағайын жат деп // 
ертең көзүмүз кетсе // балаларымыз бір-бірін танымайд ... 
   
Ә: - Иә ... // араласып тұру герек ... 
   
Бұл  диалогтың  ұзақтығы  көп  болуы  мүмкін  еді.  Сөйлесушілердің 
қалауымен  ол  небәрі  1,5  минутқа  созылды.  Дегенмен  мақсат  орындалды, 
туысқандар бір-бірін түсінді, сөздері өзара әсерлі болды. Айталық, адресант Ә 
өзіне  қойылған  сұраққа  өзінің  өмірінде  болып  жатқан  майда-шүйде 
жаңалықтардың бәрін жіпке тізгендей етіп айтып беруіне де болатын. Егер олай 
болған  жағдайда,  диалог  тіпті  басқа  арнада  жалғасуы  мүмкін  еді.  Ал  барлық 
ісін  «қу  тіршілік»  деген  сөз  арқылы  бергенінен    адресат  А  да  оның  меңзеген 
ойын  іліп  алып  кетті.  Ол  да  ұтымды  ой  айта  білді.  Нәтижесінде 
коммуниканттар  тек  қана  бір-біріне  жаңалықтарын  айтып  беруден  гөрі, 
«туыстық  қатынастарды  үзбеу  керек»  деген  маңызды  тұжырымға  келді. 
«Біздіңше, қазақ сөзінде сөйлемнің толымсыздығы, редукцияланған лексикалық 
бірліктер  жасайтын  мәтін  астары  санаға  көп  ақпарат  береді.  Сонда  қазақы 
сөйлеу мәдениетінде тілдік бірлік аз – мазмұн кең болып шығады. Қазақы сана 
аз  тілдік  бірлікпен  көп  ақпарат  алғанды  «жақсы  көреді».  Сана  «өзінде»  бар, 
«өзі»  білетін  ақпаратты  қайталап  қабылдай  алмайды,  өзіндегі  білімді 
толықтыратын  ақпараттарды  ғана  қабылдайды»  [67].  Демек,  сөйлеу  тіліндегі 
ықшамдылық,  үнемділік  тәрізді  қасиеттерді  дағдыға  сіңіре  отырып,  сіреспе 
тіркес,  қызметсіз  қолданыстардан  сөзді  арылта  түсіп,  айтар  ойды  икемді, 
орамды  тілмен  жеткізу  –  ауызша  сөз  мәдениетіне  қойылар  талаптардың  бірі 
[137, б.159]. 
   
Енді  ауызша  сөз  мәдениеті  зерттелуінің  этикалық  аспектісіне  біраз 
тоқталайық. Этикалық аспектісі кейде сөздің қатысымдық сапасының бірі – сөз 
әдебі  ретінде  де  қаралады  (Н.Уәли  бойынша).  Сөз  әдебі  дегеніміз  –  қарым-
қатынастың  әртүрлі  жағдаятына  тән  тілдесу  ережелерінің жиынтығы  [6,  б.36]. 
Сөз әдебі өз кезегінде тілдесім барысында: 
   
1)  коммуниканттардың  жеке  басының  ерекшеліктерін  (әлеуметтік 
мәртебесі, қоғамдық рөлі, жынысы, жасы); 
   
2) сөйлеу жағдаятын (ресми, бейресми, бейтарап, жағдаяттың өту уақыты, 
жері т.б.); 
   
3) ұлттық таным ерекшеліктерін ескеруді талап етеді. 
   
Сондай-ақ  тілде  сөз  әдебінің  дайын  конструкциялары  өмір  сүреді  де, 
сөйлеуде  олар  белгілі  бір  жағдаятқа  байланысты  іс  жүзіне  асады.  Сөз  әдебі 
адамның  орынды  сөйлеуімен  ғана  өлшенбейді,  ол  оның  жүріс-тұрыс 
мәдениетіне  де  тікелей  байланысты.  Сондықтан  сөз  әдебі  жалпы  қарым-
қатынас  мәдениетіне  тәуелді.  Осы  орайда  психолог  ғалымдардың  ұстанатын 
мәдени қарым-қатынас нормаларын да айта кеткен жөн: 
   
1) Сыпайылық. Жазушы Сервантестің айтуынша, «сыпайылықтан асқан өзі 
арзан  тұратын,  бірақ  бағасы  қымбат  нәрсе  жоқ».  Адам  өз  өмірінде  түрлі 
адамдармен  қарым-қатынасқа  түседі.  Әрі  олармен  тең  дәрежеде,  сыпайы 
сөйлесуді үйренеді.  

66 
 
   
2)  Әдептілік.  Адамның  кез  келген  жағдайда  өзін-өзі  ұстауы  (сөзінде, 
ісінде) аса маңызды.  
   
3) Толеранттылық. Бұл термин қазір көптеген әлеуметтік қатынастарда да 
кеңінен  қолданылып  жүр.  Ол  қолданыс,  әрине,  қарым-қатынас  кезіндегі 
қажеттіліктен туындайды. 
   
4)  Қарапайымдылық.  Адам  қаншалықты  өзін-өзі  көрсетуді  қаласа  да,  сөз 
жүзінде де, ісінде де қарапайымдылықты ұстанғаны дұрыс. 
   
Біз ауызша тілдің зерттелу деңгейіне, оның зерттелу аспектілеріне біршама 
тоқталдық.  Енді  қазіргі  таңда  қоғам  прагматикалық  ойлауға  бейім 
болғандықтан,  ауызша  сөз  мәдениеті  қандай  мамандық  немесе  кәсіп  иелеріне 
ерекше қажет дегенге келейік. 
   
Ауызша  сөз  мәдениетін  қажететпейтін  мамандық  жоқ  шығар.  Дегенмен 
ауызша  сөз  мәдениеті  жоғары  деңгейде  болуы  керек  мамандық  иелері  де  бар. 
Ол  мамандықтарды  ауызша  сөз  зерттеу  нысаны,  әрі  құралы  болатын  және 
ауызша  сөзді  тек  құрал  ретінде  жұмсайтындар  деп  шартты  түрде  бөлуге 
болады. Бірінші топқа ана тілі немесе шет тілі мұғалімдері, шешендіктану, сөз 
мәдениеті  оқытушылары,  редактор,  актер,  аудармашы,  ақын-жазушылар 
жататын  болса,  екіншісіне  саясаткерлер,  тілдік  емес  бағыттағы  оқытушылар, 
психолог, режиссер, заңгерлер мен елшілерді айтсақ болады. Әрине бұл тізімде 
ауызша сөз мәдениетін қажет ететін барлық мамандық пен кәсіп иелерін атадық 
дей  алмаймыз.  Осының  ішінде  біз,  өз  зерттеу  нысанымызға  сәйкес,  филолог-
студенттердің,  яғни  болашақ  мұғалімдердің  ауызша  сөз  мәдениетін 
педагогикалық дискурс аясында қарастырып көрейік. 
   
Жалпы, мұғалімдікті шығармашылыққа жақын мамандықтардың қатарына 
жатқызады. Әйгілі педагог В.Загвязинскийдің айтуынша, мұғалім үнемі әртүрлі 
әдіс-тәсілдерді  салыстыра  отырып,  ең  жақсыларын  таңдай  немесе  жасай  алуы 
керек және оларды түрлі педагогикалық жағдаяттарда қолданысқа енгізе алуы 
тиіс [139, б.50]. Төменде мұғалімнің жұмысы барысында алып жүретін рөлдік 
репертуарына назар аударайық: 
 
   
 
Сурет 10 – Мұғалімнің рөлдік репертуары 
 
   
Байқағанымыздай,  бір  мамандық  иесі  бола  тұра,  оның  артында  қанша 

67 
 
басқа  да  мамандардың  бойында  болуы  керек  біліктіліктер  тұрады.  Ал  ол 
біліктіліктерді дұрыс жүзеге асыру үшін міндетті түрде ауызша сөз мәдениетіне 
деген  қажеттілік  туындайды.  Осыдан  келіп,  ауызша  сөз  мәдениеті  тек  тіл  мен 
әдебиет оқытушылары ғана емес, басқа да пән мұғалімдеріне аса қажет екендігі 
көрінеді. 
   
Қазіргі  кезде  ұстаздарға  қойылатын  талап  өте  жоғары.  Бұрын,  бәлкім,  өз 
беретін  білімінің  мазмұнын  жақсы  білу  жеткілікті  болатын  болса,  қазір  оны 
білім алушыларға дұрыс, сауатты жеткізе алуға көп нәрсе байланысты. Осыған 
орай,  біздің  тарапымыздан  жоғары  оқу  орнының  3-4  курс  студенттеріне  «Сіз 
үшін  оқытушының  бойында  өз  саласы  бойынша  білімінің  тереңдігі  мен  аз  да 
болса, білгенін дұрыс жеткізе алу қабілеттерінің қайсысы маңыздырақ?» деген 
сұрақ  қойылған  болатын.  Нәтижесінде  ұстаздар  қауымы  арасында  дау 
тудыратын жауап алынды. Яғни студенттердің жартысынан көбі оқытушының 
бойында  коммуникативтік  қабілеттіліктерінің  жоғары  болуын  қалайтынын 
айтты.  Олар  көбінесе  тәжірибелерінде  өз  саласы,  беретін  пәні  бойынша  білім 
деңгейі  жоғары,  алайда  оны  білім  алушыларға  дұрыс  жеткізе  алмаудың 
есебінен  ешқандай  оқу  нәтижесіне  жете  алмаған  жағдайларын  алға  тартқан 
болатын.  Бір  сөзбен  айтқанда,  білім  алушылардың  басым  бөлігі  оқытушыны 
лекторлық шеберлігіне қарай бағалайтынын ашып көрсетті. 
 
Сурет 11 – Білім алушылардың оқытушы бойында ерекше бағалайтын 
қабілеттерінің салыстырмалы көрсеткіші 
 
   
Білім  алушылар  лекторлық  шеберліктің  өзіндік  критерийлерін  көрсеткен 
болатын. Оларды жинақтай келе, төмендегідей талаптарды айта аламыз: 
   
- материалдың ақпараттық-танымдылығының жоғары болуы; 
   
- айтылғандарды мысалдармен дәйектей алуы; 
   
- баяндалып отырған мәселенің көзделетін басты мақсатқа негізделуі; 
   
- материалдың методикалық тұрғыдан қамтылуы; 
   
- көрнекілік (аудио және визуалды) құралдарын пайдалануы; 
   
- баяндауда бірізділік қағидатының сақталуы; 
   
- оқытушының баяндауда шығармашылық қабілетін қолдана білуі. 
    
Жоғарыда 
көрсетілген 
талаптардың 
барлығы 
ауызша 
сөз 
мәдениетініңқатысымдық сапаларынан көрінетінін айта кеткіміз келеді. 
    
Демек,  филолог-студенттердің  ауызша  сөз  мәдениетін  дамытуға  жалпы 
дискурс, соның ішінде шаршытоп алдында сөйлей білу, педагогикалық дискурс 
тұрғысынан келудің маңыздылығы артып отыр. 
18%
82%
0 0
Өз саласы бойынша білімінің 
тереңдігі
Лекторлық шеберлік

68 
 
    
«Дискурс» (латын тілінде discursus – пайымдау, француз тілінде discourse – 
сөйлеу,  ағылшын  тілінде  discurs  –  талқылау)  –  қазіргі  таңда  көптеген 
гуманитарлық  салалардың  зерттеу  нысанына  айналып  отырған  категория. 
Осыған  дейін  дискурс  мәселесіне  бірқатар  ғалымдар  (П.Сериот,  Р.Бартес, 
Д.Шиффрин,  Л.Васильев,  М.Бахтин,  В.Карасик,  Н.Арутюнова,  Э.Бенвенист, 
Т.Дейк,  Е.Кубрякова,  В.Демьянков,  О.Иссерс,  З.Ахметжанова,  З.Ерназарова, 
Х.Ордабекова,  Қ.Мұхамади,  Г.Смағұлова,  К.Күркебаев,  Ә.Жұмағұлова  т.б.)  өз 
еңбектерінде тоқталған болатын. Мысалы, сондай көрнекті ғалымдардың бірі – 
орыс  ғалымы  В.И.Карасик.    Оның  еңбектері  коммуникация  мәселелері 
теориясын,  дискурс  анализін,  мәтін  лингвистикасын,  сөйлеу  жанрлары 
теориясын едәуір кеңейтті [140]. Ең алғаш дискурс лингвистикалық категория 
ретінде  З.Харисс  пен  Э.Бенвенисттің  тарапынан  қарастырылған.  Аталған 
ғалымдардың  зерттеулерінде  «дискурс»  ұғымының  әртүрлі  тұжырымдарын 
кездестіруге 
болады. 
Айталық, 
Н.Арутюнова 
дискурсты 
«барлық 
экстралингвистикалық  факторлар  ескерілген  өзара  байланысқан  мәтін,  яғни 
шынайы  өмірге  кіріктірілген  сөз»  [141,  б.136]  деп  түсінсе,  австриялық  ғалым 
Р.Водак дискурсты «мәтіндер жиынтығы» [142, б.15], ал америкалық зерттеуші 
В.Дейк  «шынайы  тілдік  жағдаятқа  негізделген  мәтін»  [143,  б.345]  деп 
көрсетеді. Осы секілді дискурсқа берілген басқа да түсініктерді жинақтай келе, 
мынадай тұжырымға келуге болады: «Дискурс деп прагматикалық, әлеуметтік, 
психологиялық факторлармен байланыста алынған мәтінді айтады. Сөйлесімді 
диалог 
ішінде 
қарастыру 
оның 
қалыптасуына 
ықпал 
ететін 
экстралингвистикалық  факторлардың  қатарын  айқындайды.  Дискурс  –  белгілі 
бір әлеуметтік топ өкілдерінің қарым-қатынасын осы факторлармен байланыста 
алып  қарастыруды  қажет  етеді.  Адамдардың  қатысымына  «үнсіз  түрде 
үйлестіруші» қызмет атқаратын ережелер тән. Мәселен, өтініш айтуға қатысты 
қабылдау,  қарсылық  білдіру,  бас  тарту  сияқты  сөйлеу  әрекеттері  дүниеге 
келеді.  Бұл  қарым-қатынастың  адамдар  арасында  қалыптасқан  ережесімен 
байланысты»    [99,  б.48].  Осы  тұста  дискурс  пен  мәтіннің  аражігін  көрсете 
кеткен  жөн.  Мәтін  көп  жағдайда  жазба  тілдің  формасы  деп  қарастырылса, 
дискурс  ауызша  тілдің  бірлігі  ретінде  аталады.  Мәтін  мен  дискурс  кей 
әдебиетте  мағыналас  қолданылатыны  да  белгілі.  Дегенмен  Г.Смағұлова, 
К.Күркебаев, 
Ә.Жұмағұлова 
«Шешендік 
сөздердің 
дискурсы» 
атты 
еңбектерінде аталған екі ұғымның төмендегідей ерекшеліктерін атап көрсетеді 
[115, б.16]: 
 
Кесте  14  –  Дискурс  пен  мәтіннің  өзіндік  ерекшеліктерін  салыстырмалы  түрде 
көрсету
 
 
Дискурс 
Мәтін 
1 
2 
қарым-қатынас акустикалық тұрғыда жүзеге 
асырылады; 
қарым-қатынас  визуалды  түрде  жүзеге 
асырылады;
 
қарым-қатынас  тілдік  және  тілдік  емес 
амалдар арқылы жүзеге асырылады; 
қалыпқа түскен сөйлеу әрекеті; 
    
 

69 
 
14-кестенің жалғасы 
 
1 
2 
қарым-қатынасқа  түсушілердің  бір-бірімен 
жеке түрде сөйлесе алу мүмкіндігі болады; 
қарым-қатынасқа  түсушілердің  арасында 
жекелеген байланыс болмайды; 
қарым-қатынастың  жүзеге  асуы  мен  оны 
қабылдау  бір  мезетте,  кеңістік  пен  уақыт 
жағдайында жүзеге асырылады; 
қарым-қатынастың 
тууы 
мен 
оны 
қабылдау  әр  кезеңде,  түрлі  кеңістік  пен 
уақыт  жағдайында  жүзеге  асырыла 
береді; 
дискурс белгілі бір уақыт аралығында өтеді; 
қарым-қатынастың 
жүзеге 
асуында 
жанды байланыс жоқ; 
қарым-қатынастың  жүзеге  асуы  үнемі  екі 
адамның (сөйлесуші мен тыңдаушы) бетпе-бет, 
кезек-кезек алмасып отыруы, жанды байланыс 
арқылы жүзеге асырылады; 
мәтін – когнитивтік әркеттің жемісі; 
дискурсқа 
ағымдылық 
сипат 
тән, 
ол 
коммуниканттар арасындағы үздіксіз үдеріс. 
мәтін  –  тілдік  материалдың  статикалық 
қалпы, көрсеткіші; 
 
    
Сонымен қатар дискурстың тіл мен сөзден айырмашылығын да айта кеткен 
дұрыс.  Дискурс  коммуникативтік  жағдайдың  ажырамас  бөлігі  болғандықтан, 
дискурста  тіл  нақтыланады,  туындайды,  толығады.  Ал  сөз  дискурстың  макро 
және  микроқұрылымдарында  жұмсалады.  Дискурстың  макроқұрылымына 
адресаттың  берілген  ақпаратты  түсінуіне  негізделіп,  дискурстың  негізі 
мазмұнының  жалпы  сипаттамасы  танылып,  оған  мысал  ретінде  ауызша 
сөйлесудегі  репликаларды  жатқызсақ  болады.  Микроқұрылымын  өзара 
семантикалық  байланысы  бар  жекелеген  сөйлемдер  және  предикацияланған 
сөйлемдер құрайды [115, б.17]. 
    
Қазіргі  кезде  дискурс  пәнаралық  ұғымдар  қатарына  кіреді.  Әр  сала 
дискурсқа қатысты өзіндік бағыттарын, тәсілдерін қалыптастырып, дискурсивті 
талдау  жүргізеді.  Атап  айтар  болсақ,  пәнаралық  ұғым  ретінде  тіл  білімінен 
басқа  әдебиеттану,  философия,  әлеуметтану,  журналистика,  саясаттану, 
психология,  педагогика,  мәдениеттану,  заң,  дінтану  т.б.  салаларда  көрініс 
тапқан.  Осыған  байланысты  дискурстың  түрлері  де  әртүрлі  жіктелуде.  Бұл 
жіктеулерді қорыта келе, мынадай дискурстың түрлерін ұсынуға болады: 
 
 
Сурет 12 – Дискурс түрлері
 
    

70 
 
    
Дискурстың  аталған  әр  түрі  жекелей  зерттеуге  тұрарлық  нысан.  Себебі 
бұдан басқа әр дискурстың өзіндік  жанрлық түрлері де болады. Оған қатысты 
қазір қазақ және шетелдік ғалымдар тарапынан көптеген зерттеулер жүргізіліп 
жатыр  десек  болады.  Мысалы,  Х.Ордабекова  бұқаралық-ақпараттық  дискурс 
ішіндегі  жарнама  дискурсындағы  неофразеологиялық  қолданыстарды  атап 
көрсетеді 
[144].Сондай-ақ 
бүгінде 
компьютерлік 
дискурсқа 
деген 
қызығушылық 
та 
ерекше 
артып 
отыр. 
Ағылшын 
ғалымы 
Д.Кристалкомпьютерлік дискурсты терең зерттей келіп, оның: 
    
- веб-дискурс; 
    
- электронды пошта дискурсы; 
    
-  асинхронды  қарым-қатынас  дискурсы  (форум,  конференция,  вебинар 
т.б.); 
    
-  синхронды  қарым-қатынас  дискурсы  (чат,  icq,  ойындар  т.б.)  секілді 
жанрлық түрлерін көрсетіп береді [145, б.176]. 
    
Кейбір  ғалымдар  дискурстың  түрін  тек  жеке  адамға  қатысты  және 
институционалды деп бөліп, қалған түрлерінің барлығын осы екеуінің типтері 
ретінде көрсетеді [146, б.94]. Қалай десек те, айтылғанның барлығы дискурстың 
психологиялық,  прагматикалық,  тілдік  және  әлеуметтік  тұрғыдан  күрделі 
құбылыс екендігін дәлелдейді. Осындай құрылымдық, әрі мазмұндық жағынан 
ауқымды дискурс түрінің бірі – ол педагогикалық дискурс. 
    
Педагогикалық дискурс формасы жағынан институционалды, ал мазмұны 
жағынан жеке тұлғаға бағытталған дискурстың түріне жатады. Педагогикалық 
дискурстың  мақсаты  тек  тұлғаның  танымдық  үдерісін  ұйымдастыруға  ғана 
бағытталмайды,  сонымен  қатар  ол  тұлғаның  толыққанды  дамуына  жағдай 
жасай алуы тиіс» [147, б.25]. 
    
Педагогикалық  дискурс  оның  мақсаты,  қатысушылары,  бағытталатын 
құндылықтары,  білім  алу  ортасы,  құрылымдық  мазмұны  секілді  аспектілерді 
қамтиды. Ал сипаттары ретінде төмендегілерді атасақ болады: 
    
- әлеуметтік сипаты (дискурстың қай түрі болмасын, ол әлеуметтік сипатқа 
ие); 
    
- полисубъектілік (бірнеше қатысушысының болуы); 
    
- 
полифункционалдылық 
(педагогикалық 
қарым-қатынасқа 
тән 
функциялардың барлығын атқаруы); 
    
-  когеранттылық  (дискурс  компоненттері  арасындағы  құрылымдық-
мазмұндық байланыстың болуы); 
    
- динамикалық сипаты (әсер етуші факторларға байланысты дамуы); 
    
- прагматикалық сипаты (белгілі бір дітті көздеуі); 
    
-  жағдаятқа  тәуелділігі  (әлеуметтік,  мәдени,  жеке  тұлғаға  қатысты  т.б. 
жағдаяттардың толыққанды ескерілуі). 
    
Педагогикалық  дискурстың  хронотопына  сол  дискурстың  жүзеге  асатын 
қандай да бір оқу орны (мектеп, колледж, университет, дәрісхана, сынып т.б.) 
және  оған  белгіленген  уақытты  (сабақ,  дәріс,  емтихан  т.б.)  жатқызамыз.  Ал 
педагогикалық  дискурстың  қатысушылары  депоқытушы  мен  білім  алушыны 
атай  аламыз.  Ғалымдар  педагогикалық  дискурста  қатысуышылар  арасындағы 
айқын теңсіздікті де атап өткен болатын. Оған оқытушының дискурстың өрбу 

71 
 
траекториясын  белгілеуі,  репликалардың  реттілігін  айқындауын  дәлел  ретінде 
келтіреді [148, б.10]. Сондай-ақ қоғамда оқытушының іс-әрекетіне байланысты 
стереотиптік көзқарастар да қалыптасқан. Ол көзқарастар мұғалімнің тұлғасына 
ғана  емес,  сонымен  қатар  оның  сөзіне  (сөйлеуіне)  де  қатысты.  Мысалы, 
оқытушының  сөзі  күрделілігі  кез  келген  деңгейдегі  материалды  түсінікті  әрі 
кодификацияланған  әдеби  тілде  баяндауы  керек.  Мұғалімнің  сөзі  әрқашан 
өзінің  дидактикалық  сипатымен  ерекшеленуі  тиіс.  Алайда  қазір  бұл 
көзқарастарға байланысты педагогикада бірқатар даулар да жоқ емес. Оқытушы 
өзінің  кәсіби  құзыретімен  көптеген  коммуникативтік  міндеттерді  шешеді.  Ол 
түсіндіреді,  ақпараттандырады,  дәлелдейді,  сынайды,  бағалайды,  сұрайды, 
қорытындылайды,  жұмылдырады  және  бағыттайды.  Ал  аталған  міндеттерді 
шешу  үшін  қалыптасқан  стереотиптік  талаптардың  болуы  жеткілікті  ме  деген 
сұрақтың туындауы заңды.  
    
Педагогикалық дискурстың өзіндік жанрлық түрлерінің де болатынын айта 
кеткіміз  келеді.  Олардың  қатарына  сабақ,  дәріс,  семинар,  емтихан,  оқытушы 
мен  білім  алушының  әңгімелесуі,  мұғалімнің  түсіндіру  монологі,  оқу-
педагогикалық диалог, түрлі тақырыптардағы нұсқаулық жүргізуді т.б. жатқыза 
аламыз. 
    
Дискурс  болған  соң  оның  жүзеге  асырылуы  үшін  міндетті  түрде  өзіндік 
коммуникативтік стратегия мен тактикалары болатыны анық. Коммуникативтік 
стратегия  дегеніміз  –  белгілі  бір  тілдік  құралдар  арқылы  берілетін 
коммуникативтік  мақсат  пен  міндеттерге  жетуге  бағытталған  сөйлеу  әрекеті. 
Ол  өз  кезегінде  коммуникативтік  діттен  туындайды.  Стратегия  сөздік 
қатынастың  өрбуін  қадағалауға,  сөйлеушінің  өз  сөзін  жүйелі  құрып, 
жұмсауына,  қажетті  тілдік    құралдарды  таңдауға  мүмкіндік  береді.  Ал 
коммуникативтік  тактика  сол  стратегияның  жүзеге  асырылуы  үшін 
қолданылады. 
    
Белгілі  ғалым  О.Иссерс  өзінің  «Коммуникативные  стратегии  и  тактики» 
атты еңбегінде жалпы стратегияны когнитивтік және лингвистикалық тұрғыдан 
қарастыруға  болады  дей  келе,  коммуникативті  стратегияларды  шартты  түрде 
негізгі  (семантикалық,  когнитивтік)  және  көмекші  деп  бөліп  көрсетеді. 
Көмекші  стратегиялардың  өзін  іштей  прагматикалық,  диалогқа  негізделген 
және  риторикалық  деп  жіктейді  [149,  б.106].  Ал  Н.Ипполитова  О.Иссерстің 
ойын  дамыта  келе,  педагогикалық  дискурста  қолданылатын  басты  үш 
стратегияны  атап  айтады,  олар:  ақпараттық,  императивті  және 
коммуникативті-реттеуіштік  стратегиялар.  Ғалымның  айтуынша,  аталмыш 
стратегиялар  оқытушының  сабақтағы  әрекетіне  қойылатын  педагогикалық 
талаптардан  туындайды.  Осылайша,  мұғалім  жаңа  материалды  білім 
алушыларға  меңгерту  кезінде  көбінесе  ақпараттық;  сабақ  сұрау,  өтілгенді 
қорытындылау,  бекіту  кезінде  императивті  стратегияны;  ал  коммуникативті-
реттеуіштік  стратегияны  сабақтың  ұйымдастырушылық  кезеңдерінде  қолдана 
алады. Сонымен қатар Н.Ипполитова педагогикалық дискурстағы императивті 
стратегияны  доминант  стратегия  ретінде  көрсетеді  [150,  б.13].  Енді  бұл 
стратегиялар  қандай  коммуникативтік  тактикалар  арқылы  жүзеге  асады  деген 
мәселеге келейік. Қазіргі кезде қазақ тіл білімінде коммуникативтік тактиканың 

72 
 
абырой,  беделді  алға  тарту,  коммуникантты  өзімсіну  (интимизация)  және 
фактілерді  қарама-қарсы  қою  секілді  үш  түрі  жиі  айтылып  жүр  (әсіресе 
баспасөз  мәтіндеріне  дискурстық  талдау  жүргізгенде).  Зерттеу  жұмысы 
барысында  мектепте  жүргізілген  30-ға  жуық  мұғалімнің  сөздері  аудиотаспаға 
жазылған  болатын.  Нәтижесінде  гуманитарлық  пән  оқытушылары  (соның 
ішінде қазақ тілі мен әдебиеті) көбінесе абырой, беделді алға тарту тактикасын, 
ағылшын  тілі  пәні  мұғалімдері  коммуникантты  өзімсіну,  ал  жаратылыстану 
пәндері  оқытушылары  фактілерді  қарама-қарсы  қою  тактикасын  қолданатыны 
анықталды.  Мұндай  айырмашылықтар  бірнеше  себептермен  түсіндіріледі. 
Біріншіден,  оқытылатын  пәннің  мазмұны  таңдалатын  стратегия  мен 
тактикаларға  өзіндік  әсерін  тигізеді.  Мысалы,  ағылшын  тілі,  ағылшын 
халқының  өзі  қарым-қатынас  барысында  коммуникантты  өзімсіну  тактикасын 
жиі  қолданады.  Ал  жаратылыстану  ғылымдары  фактілер  мен  дәлелдердің 
негізінде  құрылғандықтан,  оқытушының  сөзінде  де  дәл  осы  тактиканы 
қолдануы  әбден  орынды.  Екіншіден,  аталған  тактикаларды  таңдауға 
мұғалімдердің жеке бас қасиеттері, сабақ жүргізу стилі де әсер етпей қоймайды.  
    
Дискурс  аясында  көп  зерттеу  жүргізіп  жүрген  ғалымдардың  бірі  – 
Н.Антонова  таза  педагогикалық  дискурста  қолданылатын  коммуникативтік 
тактикалардың  жіктемесін  жасап  кеткен.  Олардың  жоғарыда  аталған 
стратегияларға  арақатынасын  төмендегідей  кестемен  көрсетсек  болады  [151, 
б.43-44]: 
 
Кесте  15  –  Педагогикалық  дискурста  қолданылатын  коммуникативтік 
стратегиялар мен тактикалардың арақатынасы
 
 
Педагогикалық 
дискурс тактикалары 
Императивті 
стратегия 
Ақпараттық 
стратегия 
Коммуникативті-
реттеуіштік стратегия 
1. тілдік қарым-
қатынас құру 
тактикасы 
жоқ 
жоқ 
иә 
2. тілдік қарым-
қатынасты қолдау 
тактикасы 
иә 
иә 
иә 
3. жұмысқа 
ынталандыру 
тактикасы 
иә 
иә 
иә 
4. зейінді 
шоғырландыру 
тактикасы 
иә 
иә 
иә 
5. физикалық 
белсенділікті арттыру 
тактикасы 
иә 
иә 
жоқ 
6. сыни тұрғыдан 
ойлауды дамыту 
тактикасы 
иә 
иә 
жоқ 
7. бағалауыштық 
тактика 
иә 
иә 
иә 
    
 

73 
 
    
Ұстаздардың  басым  көпшілігін  әйелдер  құрайтыны  ешкімге  жасырын 
емес. Дегенмен гендерлік мәселе де педагогикалық дискурсты зерттеушілердің 
назарынан  тыс  қалып  жатқан  жоқ.  Біз  де,  өз  кезегімізде,  аталған  мәселеге 
шағын  тәжірибе  жүргізіп  көрдік.  Ол  үшін  5  әйел  және  5  ер  адамның  сабақ 
жүргізуі аудиотаспаға жазылып алынды. Әр сабақтың ұзақтығы  – 50 минутты 
құрайды.  Кейбір  ғалымдардың  пайымдауынша,  ауызекі  сөйлеу  тіліне 
қарағанда, бейтарап және әдеби сөйлеу тілінде ер мен әйел адамның сөздерінде 
аса  айырмашылық  байқалмайды  [152,  б.113]  десе  де,  бақылау  тәжірибесі 
нәтижесінде төмендегідей ерекшеліктер анықталды: 
    
1)  әйелдер  сабақ  барысында  білім  алушылармен  диалог  құруға  бейім 
тұрады; 
    
2)  ер  адамдар  аудитория  назарын  көбінесе  өмірден  мысалдар  келтіру 
арқылы шоғырландырса, әйелдер аудиторияға сұрақ қойғанды ұнатады; 
    
3)  сабақ  үстінде  ер  адамның  жасаған  ескертпелеріне  білім  алушылар 
бірден жауап береді; 
    
4) әйел адамның сөзінде эмоционалды-экспрессивтілік басым; 
    
5)  ер  адамдар  әйел  адамға  қарағанда  сабақ  кезінде  тосын,  келеңсіз 
жағдайларда  көбірек  әзілге  жүгінеді  екен.  Осылайша,  педагогикалық  дискурс 
аясында  гендерлік  мәселенің  де  зерттеуге  тұрарлық  нысан  бола  алатыны 
дәлелденді.  
    
Сонымен, 
педагогикалық 
дискурс 
үш 
үлкен 
коммуникативтік-
педагогикалық  функцияларды  атқарады:  1)  гносеологиялық  (пәндік,  мәдени, 
әлеуметтік  т.б.  білімдерді  алуы);  2)  коммуникативтік-реттеуіштік  (мақсатқа 
жету  үшін  қолданатын  стратегия  мен  тактикаларды  қамтиды)  және  3) 
коммуникативтік-тәрбиелілік (білім алушының жалпы тұлға ретінде дамуы). Ал 
осы функциялардың жүзеге асуында ауызша сөз мәдениетінің маңызы зор екені 
даусыз. 
   
Сөзіміздің  соңында  айтарымыз,  сөз  мәдениеті  тек  сөз  таңдау,  сөз  жасау, 
сөйлем  құрастыруда  ғана  емес,  сөйлеу  кезінде  сөздерді  дұрыс  айтуда,  сөзді 
дұрыс қолдануда, бүкіл ойын дұрыс құрылымға салуға келгенде айрықша мәнге 
ие болады. Осы кезге дейін жазба тілдің куммулятивтік қызметіне байланысты 
жүгін  ауыр  деп  келдік,  алайда  қазіргі  ауызша  тілімізде  туындап  отырған 
мәселелерге  қарап,  оның  да  жүгі  жеңіл  еместігін  көреміз.  Бұл  орайда  жұмыс 
аталған  ережелерді  түзіп  берумен  ғана  шектелмейді,  ол  ережелерді  қалың 
көпшілікке үйрету, насихаттау істері де алдымызға тартылады. 
   
Тәрбиешілер мен мұғалімдер – балаларды тек тәрбиелеп, білім берушілер 
ғана емес, сонымен қатар тіл үйретушілер, тілдің байлығы мен әсемдігін бала 
бойына  сіңірушілер.  Ал  актерлар  мен  әншілер  –  халыққа  тек  өнер  көрсетіп, 
эстетикалық  ләззат  берушілер  ғана  емес,  сонымен  қатар  ана  тілінің  құдіретін 
танытушылар.  Жүргізушілер  –  радио  мен  теледидардан  тек  хабар  берушілер 
ғана  емес,  сонымен  қатар  сөзді  дұрыс  айта  білуді,  дұрыс  дыбыстай  білуді 
үйрететіндер болуға тиіс [11, б.206]. Ал қазіргі филолог-студенттердің жүгінің 
ауырлығы  сол  –  олар  болашақта  аталған  барлық  мамандық  иелерін  оқытады, 
тілдік  «үлгі  тұлға»  болады.  Сондықтан  білім  беру  жүйесінде  ауызша  сөз 
мәдениетіне  қарай  бағдарланған  кешенді  бағыттар  (негізгі  пәнмен 

74 
 
ұштастырылған  таңдау  және  арнаулы  курстар  ұйымдастыру,  негізгі  пәндердің 
бағдарламалары мен дидактикалық базасын ауызша сөз мәдениетімен кешенді 
байланыстыру),  шаршытоп  алдында  этикалық-эстетикалық  ұстанымдарға 
негіздей  сөйлеуге  дағдыландыру  тәріздес  іс-шаралар  жалпы  сөз  мәдениеті 
мәселелерінің жаңа арналарына айналуы тиіс [153, б.7]. 

жүктеу/скачать 4,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: