Э. М. Мурзаев былай деп жазған: Қазіргі әлемді географиялық атауларсыз елестету мүмкін емес. Пошта, телеграф, темір жолдар өз қызметтерін тоқтатады, үшақ- тар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме токтайтын жерлерде түры
жүктеу/скачать 0,76 Mb.
|
treatise53019 (1)
| Антропонимдер - кісі аттарынан түратын жалқы есімдердің ірі разряды. Антропонимдер кісі аты, әкесінің аты, фамилиясы, лақап аты, буркеніиік аты, криптоним, қосыміиа аты, андроним, гинеконим, патроним сияқты кластарға бөлінеді. Антропоним формуласында, атау беру уәжінде, атау қүрылымында байқалатын әр халықтың өзіндік атау беру дәстүрі бар. Кез келген халықтың
52 Ономастика: зерттеу мәселелері антропонимдік коры (антропонимдер жиынтығы) күрамы жағынан әр түрлі. Әр халықтың атау тізімі немесе реестрі (антропонимиконы) шектеулі, сондықтан бір атқа бірнеше адам ие болуы мүмкін. Ангропонимдерді ономастиканың арнайы бөлімі - антропонимика зерттейді. Қазіргі антропонимдік жүйенің қалыптасуы мен дамуы бірыңғай қарастыруға мүмкін емес өте күрделі және үзак үрдіс. Антропонимдердің ортақ белгілері: • Антропонимдердің барлык түрлері ортак белгі - адамды атау ерекшелігімен байланыскан. Солардың ішінен тек кісі аты ғана денотатты жеке- леудің жоғары деңгейіне ие, яғни әр адамның өз аты бар, калған түрлері қосымша және халықтың тари- хи-мәдени дәстүрімен байланысты. Сонымен катар тек кісі аттарын таңдау еркі бар, ал фамилия мен әкесінің аты туыстык қатынаска байланысты. Лақап ат, жасырын ат т.б. негізгі болмайтын косымша есімдер барлык адамдарға беріле бермейді. Лақап атты индивидтің озі емес баска адамдар тақса, бүркеншік атты, жасырын атты (криптонимдерді) белгілі бір себептермен адамның өзі таңдап алады. Сәкен Сейфуллин, Мүхтар Әуезов, Бейімбет Май- лин, басқа да қазак жазушылары өз еңбектерін жасырын атпен берген: Дуйсенбі, Шамиль, Манап, Жумақан, Ерке Булан (С. Сейфуллин), Арқа, Аргын, М.Э., М, Ауыл баласы (М. Әуезов), Бимагамбет, Бимухамбет, Қара бала, Быж, Б.М. (Б. Майлин), Қуйқалық, Шолжық, Салпанңулақ, Мерген, Сақа (1. Жансүгіров). Жасырын есімдер кеңінен танымал болып, ресми есімнің орнын басатын кездері де болады: Максим Горький (А. Пешков), Владимир Ильич Ленин (В И. Ульянов), Марк Твен (Сэмюэл Клеменс), Анатолъ Франс (А. Тибо).
I map ay. Ономастика - гылыми пән Әр халық антропонимдерінің дамуында бір тағанды антропонимдік жүйеден көп тағандыға ауысу заңды- лықтары байқалады. Бір тағанды антропонимдік жүйе ең көне болып саналады. Әр түрлі халықтардың ат тағудың ресми формуласы катаң тәртіппен емес, өзгермелі, орын тәртібі әр түрлі бірнеше компоненттерден түратын тарихи категория болып табылады. Антропонимдер ономастикалық кеңістіктің өзегі болып табылады. Ұлттық антропонимиконның негізгі қорын көп жағ- дайда ана тілдегі атау қүрайды. Антропонимдік жүйені жаңа және кірме атаулар толықтырады. Антропонимдік жүйе белгілі бір семантикаға ие әйел есімі мен еркектер есімі болып бөлінеді. Атаулар маңызды заң қызметін - қоғамдағы жеке адамды ажырату қызметін атқарады. Антропонимдер тек жекеше түрінде қолданылады (көпше түрі тек ерекше жағдайларда: отбасы мүшелерін атағанда қолданылады әкпелі-сіңлілі Молдашбаевтар, Борашевтар А.С. Пушкиннен “Мы все глядим в Наполеоны ”, ягни “Біз бәріміз Наполеон болгымыз келеді”), М.В. Ломоносовта “Может собственных Платонов и быстрых разумом Невтонов российская земля рождать”, ягни “Ресей жері өз Платондары мен жылдам ойшыл Невтондарын дуниеге келтіруге мүмкіндігі бар ”), антропонимнің апеллятивке өтуінде (донжуан мен донкихоттар әлі кунге дейін баршы- лық). 54 Ономастика: зерттеу мәселелері Көптеген ұлттық антропонимдік жүйеде кісі аттарын ресми (толық) және бейресми деп бөлу кездеседі. Бейресми аттар өз кезегінде төмендегідей топтарға бөлінеді: гипокористі, яғни қысқарған негізді болуы немесе екі негізді есімнің орнына бір негізді есім- нің қолданылуы: қаз. Қасымжан - Қасым, Тілеу- берген деминутивті, яғни арнайы деминутивті аффикстер арқылы жасалынатын, кішірейтіп еркелету мағына- еына ие есімдер: қаз. Әлия - Әлкен, Бақытжан - Бақас, Еркін - Еркінтай; орыс. Анна - Аннушка, Володя - Вова - Вовочка; пейоративті, яғни әдейілеп кішірейту мағынасында орыс тілінде жиі кездеседі: Машка, Васька; аугменгативті, яғни үлкейтіп көрсету мағынасында орыс тілінде кездеседі: Сергеище, Варваршца. Пейоративті және аугментагивті есімдер жасалуында арнайы аффикстер қатысатын орыстың бейресми есімдеріне тән. Қазақ ангрононимиясында сыйластық есімдер, яғни жасы, дәрежесі үлкен, әлеуметтік жағдайы жоғары кісілерді қарату үшін қолданылатын есімдер бар: Баянжаннан - Боке, Халелден - Халеке, Саматтан - Сәке. Есімдердің бүл сыпайы түрі ертеректе тек ер адамдарға қатысты қолданылған, кейінірек әйел есімдеріне де каты- стырып айтыла бастады: Бубіштен - Буке, Розадан - Рәке. Кез келген субъективті бағаға ие барлық ресми есімдер квалитативті есімдер тобын қүрайды. Субъективтік баға қолданыс аясына қарай қатынас жағдайына, мәтін ішінде қолданысына ыңғай өзіндік нақысқа ие сөзжасамдық қүралдарымен анықталады. Мәтін ішіндегі колданысы атаудың квалитативтігін анықтау үшін өте маңызды, себебі, А. Вежбицкаяның айтуы бойынша, кейбір 55 жүктеу/скачать 0,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|