Э. М. Мурзаев былай деп жазған: Қазіргі әлемді географиялық атауларсыз елестету мүмкін емес. Пошта, телеграф, темір жолдар өз қызметтерін тоқтатады, үшақ- тар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме токтайтын жерлерде түры
жүктеу/скачать 0,76 Mb.
|
treatise53019 (1)
| Морфологиялық және сөзжасамдық қурылымы: Әр халықтың антропоним түрлерінің қүрылымдық формуласы компонент қүрамы мен сөзжасамдык элементтерімен
С п 1 тарау. Ономастика - гылыми пэн ерекшеленеді. Эр үлттық антропонимикой тілде бар қүрал- дар арқылы атау жасайды. Антропонимдер шығу тегі бойынша, негізінен, екінші текке жатады, яғни олар тілдің апеллятив лексика негізінде жасалады. Түркі, үндіеуропа халықтары антропонимдері негізінен үш түрде - күрделі, туынды, апеллятивтік (соңғысы күрделі және туынды болуы мүмкін) берілген. Күрделі есімдер (композита) екіден кем емес түбір морфемалардан жасалады (қаз. Айгул, Жансая, Мейрамгул, Бақытгелді, Ақжол, Еламан; Туынды есімдер - әр түрлі ономастикалык форманттар арқылы, сөздерді қысқарту және арнайы аффикстер жалғау арқылы жасалған есімдер (қаз. Маркс+Энгельс+Ленин + Сталиннен Мэлс, Дана+ Элеонорадан Данэль; орыс. Грациядан Гра- циэлла, Мироннан Мирония, революциядан Люция, Клименттен Клим). Апеллятив есімдер - шартты түрдегі атау, себебі есімдер көбінесе апеллятивтерден жасалады. Кісі есімдердің бүл түріне мағынасы жалпы есім лексика мағынасына сай келетін есімдер жатады (қаз. Бақыт, Асқар, Арман, Асылжан, Үміт, Маржан; орыс. Святослав, Вера, Надежда, Любовь, Светлана). Есімдер апеллятивтерден табиғи және жасанды түрде жасалуы мүмкін. Фамилия - калыптасуы мен дамуы қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуымен байланысты болған тарихи категория. Фамилия белгілі бір әлеуметтік қызметттерді атқарады, олардың негізгілері: біріктіруіиі (отбасы, ру мүшелерін біріктіреді), анықтаушы (баска отбасы, ру мүшелерінен белгілі бір отбасы, ру мүшелерін айырады), идентификациялау, теңдестіруші (әлеуметте, қоғамда адамды ажыратады). А Ономастика: зерттеу мәселелері Қазіргі антропонимдік жүйедегі қазак фамшшялары мен әкесінің есімдерінің өзіне тән даму тарихы бар. Қазақ фамилиялары XVIII-XIX ғасырларда калыптасып, төлқүжаттық жүйеге ресми түрде енгізілген пікірге кара- мастан олардың деректерін тарих қойнауынан табуға болады. Көне түркі және соңғы түркі дәуірлердің антропонимдік жүйесінен кісі аттарынан басқа ру, шық- кан жерінің атауы адамды жекелеуде қосымша ретінде қолдану дәстүрі болғаны белгілі (Әбу Насыр әл Фараби, ягни Фараб қаласынан іиыққан, Жүсіп Баласугын - Бала- су гыннан, Махмуд Қашгари - Қаиіқардан, Мухаммад Хайдар Дулати - дулат руынан). Ертеректе әйгілі кісі аттарына әкесінің аты қызметін атқаратын әкесінің, агасының есімдері, ру, лақап аттары қолданылған (Бурхан ад-Дин Ахмад бин Абы Хафс бин Йусуф аль-Фараби, мунда Бурхан ад-Дин Ахмад - кісі аты, Аби Хафс - әкесінің аты, Йусуф - атасыиыц аты, Фараб - туып өскен қаласы). Бүл модельдер көне заман- нан келе жатқан араб-иран әсерінің көрсеткіші. Түркі антропонимиясының қалыптасуына өз ықпалын тигізген араб және иран есімдері қазіргі кезде де жиі кездеседі. Алайда, В.У. Махпиров талдауы бойынша, түркі антропонимияның негізін қалаған түркі аттары, мәселен, Махмүд Қашқаридың “Диуаниында” түркі антропоним- дердің саны 70% [1997, 165-166]. Қазіргі қазақ фамилияларының негізінде көбінесе екінші, үшінші аталарының есімдері қолданылады. Этноним немесе генонимді фамилия орнына қолдану сирек болса да кездеседі. Орыс фамилияларының шығу кезеңін XV ғасырмен жаз- ба ескерткіштерде белгілеумен байланыстырады, бірақ орыс ономастарының пікірінше, одан ертерек болса керек. Орыс фамилияларына -ов/-ев/-ин, -ович/-евич/-ыч, -ск(ый) жүрнақтары тән. 61 жүктеу/скачать 0,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|