Е. С. Адаева прозалық МӘтінді

21
2-тақырып
ПРОЗАЛЫҚ МӘТІНДЕГІ СЮЖЕТ ӨРІСІ
• Б. Соқпақбаев шығармаларының тақырыптық көкжиегі
• Прозалық мәтіндегі сюжет өрісі
• Көркем мәтіндегі мінез бен жағдай арасындағы байланыс
Б.Соқпақбаев – ұлттық әдебиетімізге соғыстан кейінгі 
жылдары келіп қосылған, өзіндік келбеті мен дара болмысы бар 
талантты жазушыларымыздың бірі. Бұл уақыт қазақ прозасының 
ерекше жемісті, өнімді тұстарының бірі болғандығы көп айты-
лып жүр. Нақ осы кезеңде қазақ көркемсөзінің биігіне көте-
рілген Ә.Нұрпейісов, Т.Ахтанов, С.Шаймерденов, Б.Соқпақбаев, 
З.Қабдолов, Н.Ғабдуллин, т.б. бір топ қарымды қаламгерлер ұлт-
тық прозаға жаңа тақырыптар мен идеялар, мінездер ғана алып 
келген жоқ, сонымен қатар оның поэтикалық өрісін кеңейтті.
Қаламгер әдебиетке әуел баста ақын ретінде келді. Жазушының 
тұңғыш өлеңдер жинағы 1950 жылы «Бұлақ» деген атпен жарық 
көрді. Жинақтағы тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін өлең-
тақпақтарда орнымен ойнақы қозғалған тақырып, ой, өнегелік 
сөз бала ұғымына қона кетеді. Тілінің жеңілдігі мен әуенділігі, 
аса ықшам болып келуі балаларды қызықтырады. Кезінде балғын 
оқырмандардың ықыласына бөленген бұл жинақтың қазақ 
балалар әдебиетінде өз орны бар екені даусыз.
Жинақ туралы халық жазушысы М. Әлімбаев «Сол тұстағы 
балалар ақындары қолынан шыққан өлеңдердің ең үздігі де, 
көрнектісі де, мәдениеттісі де Б. Соқпақбаев жырлары екенін сол 
кітапша күдіксіз дәлелдеп берді. Әсіресе, «Мысық» деген тақпағы 
маған қатты ұнайтын. Мектеп шәкірттері сахнадан жиі-жиі 
оқитын. Автордың өлең-жырларының дені оқиғалы, тартысты әрі 
ықшам қайырылған. Сол себепті кішкентай оқырмандар қызыға 

22
оқитын... Кезінде осы кітаптың ұстаздық тағылымын жете бағала-
мағанымызға өкініш білдіру – парыз», – дейді.
Шығармашылық жолын өлең жазудан бастағанмен, қалам-
гердің суреткерлік қарымы прозада танылды. Б.Соқпақбаев 
шеберлік мектебі саналатын әңгіме жанрында да едәуір ең-
бектенді. Әңгіме жанрының белсенді жауынгер жанр екендігі 
қашаннан аян. Ол өзінің нысанасына үнемі көкейтесті мәселені 
алады. Қазақ әдебиетінде бұл жанр әсіресе, елуінші жылдардың 
екінші жартысынан бастап жедел дамыды.
Б.Соқпақбаевтың «Бақыт жолы» /1953/ деп аталатын тұңғыш 
әңгімелер жинағы дәл осы кезеңде жарық көрді. Жазу шының 
әңгімелері туралы А.Нұрқатов, С.Қирабаев және тағы басқа да 
көрнекті ғалымдар құнды пікірлер айтады. Мәселен, А.Нұрқатов: 
«Бұрын балаларға арнап көптеген қызғылықты да татымды 
шығармалар жазған Б.Соқпақбаев көркем әңгіме тудыруға да 
өзінің ысылып қалғандығын, кемелдену жолында келе жатқа-
нын танытады. Соңғы кезде ол тақырып кеңдігіне ұмтылып жүр. 
Оның «Бекен», «Ортақ қуаныш», «Нағашы» сияқты әңгімелері 
нәрлі идеясымен де, көркемдік құнарлығымен де назар аударады. 
Жас жазушы кұйтырқы, шытырман ситуациялар іздеп жатпайды, 
қарапайым оқиғалардан да көңіл аударарлық ой саларлық мағына 
бере біледі.
Сонымен бірге мұнда жазушының өзіндік бір тың авторлық 
тұрғы ұстанғаны, басқалар жүріп өткен жолды тағы да қайта 
шиырлағысы келмегендігі сезіледі», – деп жазды.
Әңгіме – өмір құбылыстарының жекелеген көріністерін 
жасайтын шағын жанр болғандыктан, оқиғасы жинақы, тартымды 
болуы талап етіледі. Б.Соқпақбаевтың бұл әңгімелерінде 
шұбалаңқы оқиға, жадағай үгіт жоқтың қасы, идеясы айқын, тілі 
де тартымды, сюжеті де қызықты. Жазушы болмашы, шағын 
жайларды суреттей отырып, оқушыға келелі ой айта алды 
және оны жас баланың ұғымына жеңіл, түсінікті етіп жеткізді. 
Әңгімелерінде, очерктерінде өміріміздің шынайы көріністері бар 
аталмыш жинақ Б.Соқпақбаевтың өсу жолында екенін танытты.
Көрнекті орыс жазушысы Чехов қысқа жазудың, көлемі 
шағын әңгімелер жазудың қиындығын сөз ете келіп, көлемі шағын 
әңгімелер арқылы ұмытылмастай адам бейнесін жасау үшін 

23
жазушыға үлкен шеберліктің қажеттігін айтқан. Б.Соқпақбаевтың 
аталған жанр үлгісіндегі шығармаларына зер салғанда жазушы 
шеберлігі өзінше оқшауланатынын байқаймыз. Бұл мәселе 
арнайы зерттеуді қажет етеді.
Сонымен қатар, Б.Соқпақбаев – талантты драматургтардың 
бірі. Оның пьесалары бойынша қойылған «Бозтөбеде бір қыз 
бар», «Өлгендер қайтып келмейді», «Менің атым Қожа», т.б. 
спектакльдер кезінде республиканың бірқатар театрларының 
репертуарына енді.
Б.Соқпақбаев қаламынан қазақ әдебиетіне қыруар мұра 
қосылды. Әсіресе, қаламгердің суреткерлік қолтаңбасын айқын -
даған, жазушылық талабы мен талғамын танытқан озық туын-
дылары – «Жекпе-жек», «Менің атым Қожа», «Балалық шаққа 
саяхат», «Қайдасың, Гауһар?» повестері мен «Өлгендер қайтып 
келмейді» романы. Осылардың ішінен жазушының атын ерекше 
жайған шоқтығы биік шығармасы – «Менің атым Қожа» повесі 
болды. Шығарма орыс, француз, украин, литван, латыш, молдо-
ван, т.б. тілдерге аударылған. Аталған туындылардың көркемдік-
эстетикалық деңгейлері туралы орнықты пікір қалыптаса қой ған 
жоқ. Сондыктан да Б.Соқпақбаевтың бұл туындылары қазіргі 
тұста әдебиеттану ғылымының зерттеу нысанасына, талдау 
өзегіне айналуы өте қажет.
Жазушы шығармаларының құндылығы, ондағы көркем 
образдар галереясының сапасымен айқындалатыны аз айтылып 
жүрген жоқ. Б.Соқпақбаевтың повестері мен аталмыш романы 
арқылы әдебиетімізге келген сотқар, қуақы әрі ақылды, тапқыр 
жаны таза Қожа, табанды Мұрат, өтірікші, жылпос, қиялқұмар 
Сұлтан, сүйкімді Жанар, Садық, Аяжан, Нұрдәулет секілді 
қарасирақ балалар, Тоқмолда директор, Байғұлақ, Майқанова, 
Еркін, Нұрәлі сияқты қызықты кейіпкерлердің ұлттық әдеби бейне 
мен мінезді дамытуға сіңірген әсер-ықпалын жүйелі зерттеу көп 
мәселенің басын ашатыны сөзсіз.
Әдебиет тарихынан белгілі: дара дарын иесінің есімі 
талант таңбасындай тұлғалы қаһармандарымен қатар аталады. 
Мәселен, А.Фадеев шығармашылығын еске түсірсек, алдымен 
Левинсон мен жас гвардияшыларды ауызға аламыз. М.Шолохов 
шығармаларынан Кошевой, Давыдов, Мелехов, А.Твардовский 

24
поэзиясынан Теркин тұлғаларын тағы басқаларын атар едік. Сол 
сияқты Н.Островскийдің Павел Корчагиніндей Б.Соқпақбаевтың 
Еркіні мен Қожасы қаламгер шығырмашылығының алтын 
діңгегіндей. Оған қырық жылдан астам уақыттан бері қазақ 
балаларының бірнеше буыны Қожамен бірге тыныстап, Қожа 
болмысынан өзін іздеп, өз тағдырынан Қожа мінез-қылығын 
байқап өсіп келгені және сол ұрпақтың мол екені куә. Еркіндер 
мен Қожалар қайталанбас образымен, жарқын жүзімен ғана есте 
қалмайды, уақыт дауылын, еліміздің басынан кешкен бел-белесті 
көз алдымызға ала келеді.
Б.Соқпақбаевты талант табиғаты жағынан өмір тәжірибесін 
өз шығармашылығында молынан пайдаланатын жазушылар 
санатынан деп айтуымызға болады. Оның басты себебі – жазушы 
бастан кешірген мол өмірлік тәжірибе. Қаламгердің балалық 
шағы Кеңес өкіметінің алғашқы қиын жылдары, ашаршылық, 
жаппай коллективтендіру науқанында өтті. Жасөспірім шағы 
сталиндік зұлматқа тап болса, бұғанасы қатпай жатып, соғыс 
ауыртпалығын бастан кешті. Б.Соқпақбаевтың жазушылық 
шеберлігінің көрінісі де – балалық өмірдің өзімен біте 
қайнасуында жатса керек. Қаламгер кейіпкерлерінің көбінің 
характерлері айқын, эстетикалық талғаммен сұрыпталған типтік 
бейне дәрежесінен көрінуінің басты себебі де осында. Сондықтан 
да оның туындылары өміршең. Жазушы шығармаларының уақыт 
өткен сайын жаңа қырымен, тосын сырымен ашыла, құлпыра 
түсуінің сыры да осында.
Түйіндей айтқанда, Б.Соқпақбаев өзіндік үнімен, суреткерлік 
қолтаңбасымен, соны ізденісімен әдебиетімізде өз орнын иеленген 
қаламгер. Суреткер қаламынан түрлі жанрда тамаша шығармалар 
туып, олар өз кезегінде қазақ әдебиетінің дамуына өз үлесін 
қосты. Оның туындыларын қазақ прозасының көркемдік жетістігі 
ретінде ғана емес, көркем әдебиет әлеміндегі дара сипатқа ие 
қүбылыс ретінде зерттеу қажет. Автор шығармаларын екшеп, 
сұрыптап, жүйелі түрде талдап, талқылау арқылы жазушылық 
шеберлігінің поэтикалық қуатын айқындау – бүгінгі күн талабы. 
Жазушы шығармаларын талқылап зерттеу, негізінен оның 
прозалық шығармаларындағы сюжет, фабула өрісін қарастыру, 
туындыларындағы мінез бен жағдайдың байланысу түрлерін 

25
айқындау, көркемдік тәсілдерді қолданудағы ерекшеліктерін, 
сюжет, композиция құру, характер ашудағы жаңа ізденістерін, 
стильдік даралығын айқындауға келіп тіреледі.
Соғыстан кейінгі қазақ әдебиетінің арнасы тың толқынмен 
кеңейе түсті. Ә.Нұрпейісов, Т.Ахтанов, С.Шаймерденов, 
Б.Соқпақбаев, З.Қабдолов, Н.Ғабдуллин, Ж.Молдағалиев тәрізді 
көрнекті ақын-жазушыларымыз әдебиетке дәл осы кезеңде 
келді. Балалық, жастық шақтары Ұлы Отан соғысының сұрапыл 
уақытына тап келген осы буын өкілдері жөнінде белгілі зерттеуші 
С.Әшімбаев: «Бұғаналары бекіп, қабырғалары қатпастан қыруар 
қиыншылықты бастан кешіріп, қаршадайынан қағылездікке 
үйренген бұл ұрпақтың бойындағы сезімталдық пен сергектікті, 
азаматтық пен аяушылық, қайсарлық пен қайраттылықты сол 
сұрапыл уақыттың рухы қалыптастырған-ау деген де ойға 
қаласың. Бұл ұрпақтың айтары да аз болмаса керек еді» /1,46/, 
– дейді.
Шындығында, жас қаламгерлер алдыңғы аға толқын 
М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафиндердің жазу-
шы лық шеберліктерінен үйрене келе, әдебиетімізге жаңа шығар-
малар легін әкелді. 
Бұл кездің осы бір шынайы шындығын үлкен жазушылары-
мыз да қуана құптады. «Соғыстан кейінгі әдебиетіміз дами түсті. 
Оның кадрларының қатары жыл санап көбейе берді, шығар-
ма ларының сапасы арта берді», – деп жазды академик-жазушы 
С.Мұқанов /2,12/. 
Осы жылдары қазақ прозасы басқа жанрлардың алдына 
суырылып шығып, жаңа бағытта дамыды. Бұл кезеңде, яғни 
социалистік державаның тас-талқан болатыны былайғы жұрт 
түгіл, жазушылардың да үш ұйқтаса түсіне кірмеген «ғажап» 
заманда әлеуметтік орта қалай өмір сүріп, әрекет етсе, көркем 
проза да дәл солай өмір сүрді. Осы тұста қаламгерлердің 
қандай көкейкесті тақырыптарды, өмірдің нендей өзекті 
құбылыстарын бейнелеуді негізгі нысаналары етті дегенде, 
жеңіспен аяқталған соғыс кезіндегі өмір шындығын қилы-қилы 
қырынан көрсетіп, тереңірек таныту мәселесіне, соғыстан кейінгі 
еңбек майданындағы адамдар мен мамандар әрекетінің әр алуан 
жақтарын шынайы суреттеуге көңіл бөлді деуге болады. Сөйтіп, 

26
аталып отырған кезең туралы жинақты, жүйелі мағлұмат беретін, 
соны көңілге тиянақты түрде ұялататын дәйекті дәлелдері бар 
шығармалар туғандығы анық. Бұлардың қатарында Бердібек 
Соқпақбаевтың өшпес танымды туындылары да бар еді. 
«Әрбір жазушы, егер ол шын суреткер болса, әдебиетке өзінің 
өмірбаянын, өз тақырыбын ала келетіні белгілі. Жазушының 
қолтаңбасы, стилі, концепциясы дегендер де осы тақырып 
ерекшелігінен туындайды»/3,138/. Рас, тақырып табу да оңай 
шаруа емес. Кез келген тақырыпты жазушының бірден меңгере 
бермеуі де мүмкін. Бұл орайда мына пікірдің де жаны бар. 
«Тақырып табу – базбір жазушы үшін азапқа бара-бар, қайсы 
бір жазушы үшін тақырыптан гөрі, оны шырайын шығарып 
жазу – қиын. Кейде жазушы тақырыпты іздейді, кейде тақырып 
жазушыны іздейді. Мұндай құбылыстар әдебиет тарихында көп-
ақ. Қалай десек те, жазбақ шығармасына тақырып табу – жазушы 
табиғатына тікелей байланысты». Филология ғылымдарының 
докторы Қ.Ергөбеков /4,8/ тақырып табу, таңдау қиындығын 
осылай көрсеткен. 
Б.Соқпақбаев шығармаларының тақырыптық көкжиегі, 
суреттеу ауқымы зор, көлемі кең. Жазушы прозасының тұтас 
тұлғасын ұстап тұрған бірнеше үлкен тақырып бар. Олар: 1) 
Балалар өмірі; 2) Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ауылдағы 
елдің тыныс-тіршілігі; 3) Спорт; 4) Махаббат пен достық, т.б. 
Жазушы бұл тақырыптардың қайсысын алса да оны жетік 
меңгеріп, шындылдықпен суреттей білді. Әсіресе, балалар мен 
жасөспірімдер өмірі жазушы шығармаларының негізгі өзегіне 
айналды. Сондықтан да жазушының қай шығармасын алсақ 
та олардың негізгі кейіпкерлері жеткіншектер болып келеді. 
Сонымен қатар, жазушы шығармалары ересектерге де ұнамды, 
әсерлі. Ал «балаларға арналған әдебиет сол балалармен қатар 
үлкендер оқитын дәрежеге жеткенде ғана қызықты, қүнды 
әдебиет болса керек. Аркадий Гайдардың, Самуил Маршактың 
шығармалары осыны аңғартады», – деген Ғ.Мұстафин пікірінің 
бір дәлелі осы Б.Соқпақбаев шығармаларына қатысты болса 
керек /5,126/. 
Адам өмірі маңызды, маңызсыз деген кезеңдерге бөлінбейді. 
Балалық шақтың да, егделіктің де өз міндеті, қызығы мен 

27
қайшылығы бар. Балалар өздеріне арналған шығармалардан өзі 
теңдес замандастарының ой-өрісімен, жетістік-кемшілігімен 
танысады. Үлкендер оқыса бала мінезінің қыр-сырын, олардың 
өзіндік ерекшелігін, психологиясындағы өзгешеліктерді, 
тәрбиенің мәнін терең түсінеді. Бала тәрбиесіне назар аударады. 
Сондықтан да Б.Соқпақбаев өз еңбектерінде әдебиеттің тәрбиелік 
мәнін ескере отырып, өмір тәжірибесін ешбір қоспасыз нанымды 
баяндайды. Оның шығармаларының әрі үлкенге, әрі кішіге 
ұнайтынының себебі де сол. 
Көркем шығармадағы мінез бен жағдай арасындағы байланыс 
әдеби туындыны талдап, тану үшін аса маңызды. Ұлттық 
әдебиетіміздің белгілі бір кезеңіндегі жеке жазушы шығармасын 
қарастырғанда, әдебиеттер арасындағы қарым-қатынастарды 
зерттегенде, олардағы мінез бен жағдайдың байланысуының 
түрлеріне ерекше назар аударылу қажеттілігі айтылып жүр. 
Ғылыми еңбектерге көз салсақ, мінез бен жағдайдың бірлігі мен 
өзара қарым-қатынасы көптеген зерттеулерге негіз болғандығын 
көруімізге болады. Солардың ішінен 50-80 жылдары жазылған 
А.Карагановтың, В.Фащенконың, Е.Горбунованың және т.б. ең-
бектері назар аударарлық. Мәселен, А.Караганов «Характерлер
мен жағдайлар» (1959) деген еңбегінде: «...Адамды әрекетке 
үндейтін жағдайлар оның мінезін ашуға ғана септігін тигізбейді, 
сонымен қатар, мінездің дамуына әсер етеді: жасырын қабілет-
терін анықтап, күш береді немесе керісінше, осыған дейін 
адамның бойындағы байқалмаған, ашылмаған дәрменсіздікті 
анықтайды»/6,189/, –деген пікір айтады. 
Ал. В.Фащенко «Характерлер мен ситуациялар» (1982) атты 
зерттеуінде көркем шығармадағы характердің ашылу ерекшелігін 
түсіну үшін ситуацияларды уақыт пен кеңістікті қамту, бейнелену, 
кейіпкерлерге ықпалы түрғысынан қарастырып және шартты 
түрде төмендегідеи топтарға бөліп шектеген:
«* уақыт пен кеңістікті қамтуы бойынша – қысқа мерзімді 
(А.Чеховтың «Жуан мен жіңішке», Ю.Яновскийдің «Чапай» 
шығармалары), ұзаққа созылған (М.Шолоховтың «Тынық Доны», 
М.Стельмахтың «Үлкен туысы», А.Чеховтың «Қалқатайы»), 
локальді (О.Гончардің «Моравадан кейінгі көктемі») және 
ауқымды (К.Симоновтың «Тірілер мен өлілер» шығармасы); 

28
* бейнелеу әдісі бойынша – шындыққа жақын (В.Богомолов-
тың «Қырық төртінші жылдың тамыз айы...», А.Астафьевтің 
«Патша-балық» туындылары) және шартты (А.Довженконың 
«Қола», И.Муратовтың «Шыңға шығып тәубе ету» шығармалары); 
* кейіпкерлерге деген ықпалы бойынша – «беріктікті тек-
серетін» (В.Быковтың көптеген повестері), мінез қалыптас-
ты рушы (Панас Мирновтың «Оттық толы тұрғанда, өгіз өкіре 
ме?», О.Гончардың «Бригантина», П.Загребельныйдың «Екпін» 
шығармалары) т.б.» /7,23/. Г.Поспелов болса: 
«жағдай дегеніміз – жазушы мойындаған және бағалаған 
әлеуметтік мінездердің өзара байланысы» /8,19/, – деп тұжырым 
жасайды. 
Дегенмен, қазіргі таңда мінез бен жағдайдың байланысы 
туралы белгілі бір жүйеге түскен ғылыми пікірлер жоқ, оған 
жасалған типология түпкілікті емес. Мұның себебі осы мәсе-
леге қатысты жүргізілген зерттеулердің аздығында емес, зерт-
теу обьектісінің ерекшелігіне байланысты. Өйткені, көркем 
шығармалардағы мінез бен жағдайдың өзара әрекеттестігі са-
палық жағынан үнемі өзгеріп отыратындықтан, оларды топтас-
тыру өте қиын. Дәл осыған байланысты болар, «әдебиеттану 
ғылымы Жорж Польтидің «36 драмалық ситуация: жалбарыну, 
құтқару, қарсылық, кек, және т.б.» атты кітабында берілген әлем-
дік әдебиет сюжеттерінің белгілі санын ғылыми ақиқат ре тінде 
қабылдамады» (9,259). Жазушылар ғасырлар бойы автор дың 
көрсеткен 36 ситуациясының тақырыбына вариациялар тудырып 
жатқан жоқ. Өйткені, кез келген және сол дәуір тудырған мінез-
дердің өзіндік тарихи өлшемдері болады. Әдебиеттің дамуы 
тұрақты жағдайлардың имманенті түрдегі қайталануында емес, 
өмір дамуының өзімен диалектикалық байланысында жатыр.
Төл әдебиеттану ғылымында мінез бен жағдайдың байланысын 
айқындайтын арнайы зерттеулер болмағанымен, монографиялық 
еңбектердің тарауларында, жекелеген зерттеу мақалаларда, көркем 
тартысқа байланысты қорғалған кандидаттық диссертацияларда 
азды-көпті сөз болады. Қ.Жұмалиев, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, 
Н.Ғабдуллин, Р.Нұрғалиев, Т.Есембеков, т.б. зерттеушілердің 
ғылыми еңбектерінде бұл мәселе жөнінде мәнді пайымдаулар 
айтылған. Академик Қ.Жұмалиев: «Қатысушылардың қарым-

29
қатыстары, күрес, тартыстарының нәтижесінде әртүрлі эпизод-
тарда кездесетін жағдайларды ситуация дейді»/10,73/ десе, 
әдебиеттанушы-ғалым Т.Есембеков өз зерттеу мақаласында қазақ 
прозасындағы мінез бен жағдай байланысының қалыптастырушы, 
бағыттаушы, айқындаушы үш типін анықтайды/11/. 
Б.Соқпақбаевтың балаларға арналған повестеріндегі мінез 
табиғатын зерттеу барысында аталған ғылыми тұжырымдар 
басшылыққа алынды. Кейіпкер болмысын танытудағы жағдай-
лар дың маңызын жазушы шығармаларын терең талдау жасаумен 
көз жеткіземіз. Көркем туындылардағы жағдайлар бірін-бірі 
қайталамайтын сан алуан болса, мінездердің де жасалуы әр 
шығармада әртүрлі. Сондықтан да жазушы повестерінен де мінез 
бен жағдай байланысының әркелкі типін байқаймыз. 
Балаларға тәрбие берудің негізгі бір саласы – дене шынықтыру, 
яғни спорт. Ол жас ұрпақты ұйымшылдық, тәртіптілік, табан-
дылық, төзімділік тәрізді ізгі қасиеттерге баулып, дене құры-
лысымен бірге рухани байлығын өсіреді. Жас буынға спортты 
насихаттауда көркем әдебиеттің орны ерекше. Әдебиеттің 
осын дай тәрбиелік маңызын ескеруден барып туындаған жазу-
шының тырнақалды туындысы «16 жасар чемпион» повесі 1951 
жылы жарық көрді. Ерінбей еңбектенген адамның әрқашанда 
көздеген мақсатына жететінін, арманына жету үшін қиындыққа 
бүгілмеу керектігін автор Мұрат бейнесі арқылы көрсетеді. 
Б.Соқпақбаевтың есімі бұл шығармасына дейін оқушы жұрт-
шылыққа «Бұлақ» атты өлеңдер жинағымен таныс болатын. 
Повестің ең бірінші атап айтар ерекшелігі – оның тақыры-
бының қазақ әдебиетінде мүлдем тың, жаңа болуында. Шығарма 
жазушының әдебиетімізге өзінің соны тақырыбымен келгендігін 
жария еткен еді. Елуінші жылдарға дейін әдебиетімізде спорт 
тақырыбы жеткілікті түрде сөз болмағандығын ескерсек, 
жазушының спорт өнері тақырыбына алғашқылардың бірі 
болып қалам тартып, көлемді шығарма жазуы әдебиеттегі үлкен 
жетістік саналады. Б.Соқпақбаевтың аталған туындысына дейін 
сол тұстағы спорт тақырыбына жазылған көлемді шығармаға 
Қ.Әбдіқадыровтың қазақтың атақты палуаны, французша 
күрестің дүниежүзілік чемпионы Қ.Мұңайтпасовтың өмірі мен 
өсу жолын баяндайтын «Қажымұқан» повесін ғана жатқыза 

30
аламыз. Б.Соқпақбаев аталмыш шығармасының алғашқы 
нұсқасын өңдеп, қайта-қайта шыңдап, жетілдіре түсті. «16 жасар 
чемпион» 1957 жылы «Чемпион», 1962 жылы «Жекпе-жек» деген 
атпен жарық көрді.
Шығарманың 1951 жылғы нұсқасының сыртқы құрылымына 
назар аударсақ, туынды «Аурушаң бала», «Түсінбеймін», «Тұң-
ғыш табыс», «Керісу, келісу», т.б. сияқты тақырыпшалары бар 14 
тараудан тұрады. Кейінгі нұсқаларында тақырыпшалар алы нып, 
повесть қысқа-қысқа 55 бөлімге бөлінген. Балаларға арнап кең 
өрісті, көркемдігі жоғары, тәрбиелік мәні күшті, құнды шы ғар малар 
берудегі жазушының алғашқы қадамы болғандықтан, по вестің 
алғашқы нұсқасында жекелеген кейбір кемшіліктер де кездеседі. 
Сөйтіп, балалар әдебиетінде елуінші жылдарға дейін көріне 
қоймаған жаңа сипаттағы оқушы немесе спортшы бала образы 
Б. Соқпақбаевтың күрделі тартысқа құрылған «Жекпе-жек» 
туындысында бейнеленді. Алайда елуінші-алпысыншы жылдары 
басталған осы бір игі нышан сол тұста бірден өрістеп кете 
қойған жоқ. Бұл жайында балалар әдебиетін зерттеуші ғалым
Б. Ыбырайымның: «Бұның басты себептері балалар жазушы ла-
рының болмысты бейнелеудегі жасқаншақтығы (сол кездегі жал-
пы кеңес әдебиетінің әлсіздігі осы еді), көркемдік шеберлігінің 
тым төмендігі, балалар жазушыларының ат төбеліндей аздығы 
мен балалар прозасында қалыптасқан көркемдік тәжірибенің 
олқылығына, әсіресе, жеке басқа табынушылық кезеңінің салт-
санаға сіңіріп тастаған зиянды кеселдеріне байланысты еді. Бұл 
тұстағы жетістіктер мен кемшіліктердің негізгілері әдеби сында 
айтылған», – деп жазғаны шындық /12,227/.
Жас адамның мінез қалыптастыру процесін, азаматтық жетілу 
жолын көрсетуге арналған бұл повесте ауыл баласы Мұрат 
Батырбаевтың жалықпай, қажымай, талмай, табандылықпен 
жаттығуының нәтижесінде бокстан әлем чемпионы атағын 
алуы айтылады. Шығарманың бастапқы бөлімдерінде Мұрат 
– сабақты жақсы оқитын, бірақ спортпен, дене шынықтырумен 
айналыспайтын, бесінші кластың оқу озаты, алақанына салып, 
аялап отырған Ұлжан мен Батырбай қарттардың жалғыз тұяғы, 
көздерінің ағы мен қарасы. Оның денесі де әлсіз, нәзік. Ауырып 
қалуы да оп-оңай. Баланың аурушаң, арық болып өсуіне айыпты 

31
– оның қоруыш қарт ата-анасы. Он үш баладан көз алдарында 
қалқиып жалғыз жүрген Мұратты олар «қолдарынан байқаусызда 
түсіріп алса, жарылып қалатын нәзік жұмыртқадай көреді, дүние 
жүзінің бар қауіп-қатері ылғи да Мұратты торуылдап жүретіндей 
сезіледі оларға»/13,89/. 
Бұл соғыстан кейінгі жылдар болатын. Майдандағылар елге 
оралған. Солардың бірі – старшина Денисенко болатын. Ол 
Қызылшекара жетіжылдық мектебіне дене шынықтыру пәнінің 
мұғалімі болып орналасып, спорт жұмысын жақсы жолға қояды. 
Мектепте спорт алаңы жасалады; жеңіл атлетика, гимнастика 
және спорт ойындарының секциялары құрылып, дене тәрбиесі 
сабақтарының сапасы арта бастайды. Кейіннен бокс секциясын 
ұйымдастырады. Мектеп директорының наразылығына қара-
мастан, Николай Трофимович бұл секциялардың жұмысын 
шебер жүргізіп, өзі бастаған істі дамыта береді. Николай Трофи-
мовичтің үйретуімен талабы мол Мұрат боксшылардың ау-
дандық, республикалық жарыстарына қатысады. Кейін ол Париж 
каласында өткен боксшылардың дүниежүзілік жарысында 
американдық боксшы Питер Сандересті ойсырата жеңіп, жеңіл 
салмақты жас боксшылардың дүниежүзілік чемпионы атанады.
Повестің негізгі оқиға желісі осындай. Шығарманың басты 
тұлғасы Мұрат болғандықтан автор оның өсу жолына, өнерінің 
жетіліп, шынығуын суреттеуге көп көңіл бөлген. Ол бірден 
чемпион болмайды. Оқушының көз алдында, кітаптың әр 
бөлімінде Мұрат өсіп, ширап отырады. Шығарма оқиғасының өзі 
баланың көктемгі жаңбырдың астында қалып, ауруға шалдығатын 
жағдайдан сабақталған. Шекарашылар ойынын тамашалаймын 
деп балалардың мазағына ұшырауы, кейіпкердің сана-сезіміне 
ерекше әсер етеді, сөйтіп денсаулығын шыңдау жолындағы 
кейінгі іс-әрекетіне түрткі болады. Яғни, аталған ситуация 
кейіпкер әрекетінің уәжіне айналған. 
Мұрат повестің басында мінез әлсіздігімен, нәзіктігімен 
оқырманға аянышты сезім тудырса, бірте-бірте қайсарлығы мен 
қажырлылығы, еңбексүйгіштігі, ұқыптылығы мен патриоттығы 
сүйсіндіріп, дән риза етеді. Оның спортпен шынығып жетілуі 
шындыққа сай, нанымды суреттелген. Дене шынықтырумен 
айналыспайтын, оп-оңай ауырып қала беретін Мұрат жазғы 

32
демалысында пионер лагеріне барады да, көп нәрсе үйреніп 
қайтады. Әртүрлі жаттығулар жасау дағдылы ісіне айналады. Көп 
ұзамай мектепте Николай Трофимовичтің ұйымдастыруымен 
түрлі спорт секциялары ашылады да Мұрат сол секциялардың 
белсенді мүшесі болып алады. Алғашқыда бокс секциясына 
қатысуға құштарлық білдіреді. Бірақ, ұстазы оның жеңіл 
атлетикамен айналысуына кеңес беріп бокс секциясына 
қабылдамай тастайды. Бұл характер дамуындағы ішкі қақтығыс 
жағдайына әкеліп соқтырады. Кейіпкердің бұндай жағдайда 
болуы оның өмірінің немесе характерінің өзгеруінің, іс-әрекетінің 
байланыс элементі болып табылады. Бұдан жазушының образ 
жасауда мінез қақтығысы мен жағдайлардың бірлігін тиімді 
пайдаланғанын көреміз.
Мұраттың бокс секциясына қабылданбағанын естіген Садық 
оны одан бетер қорлай түседі. Намыстанған бала енді бокспен өз 
бетінше айналыса бастайды. Жазушының бейнелеген ситуациясы 
характердің жасырын, белгісіз қырларының қалыптасуына 
мүмкіндік береді. Осы кезге дейін көрінбеген бала характеріндегі 
табандылықты сыртқа шығарудың сәті енді түскен тәрізді. 
Мұрат алға қойған мақсатына бірден жетпейді. Оның мақсат-
тылығын, алған бағытына дәйектігін сипаттайтын бірталай сын 
кезеңі бар. Талдырмаш, нәзік бала алғашқыда спорт ойындарынан 
болған әртүрлі жарыстарда ұтылып қалып жүреді: қара күші 
басым Садықпен ұстасып, одан жығылады, жасөспірімдердің 
спартакиадасына да қатысып жеңіліс табады. Автор Мұратты 
осындай күрестер үстінде көрсетеді. 
Бірақ, күнделікті жаттығу, шынығудың арқасында денесі 
шымырланып, толыса бастайды. Садықпен тағы да қойғыласып, 
өзінің осал еместігін сезінеді. Мұратты сынап көрмекші болып, 
онымен бокстасып көрген Николай Трофимович те лыпып 
тұрған боксшыға кездеседі. Ұстаз Мұраттың мықтылығын: «тіпті 
осы күйінде алып барып разрядты боксшылардың жарысына 
қосып жіберсе де әбден жарап жүр», – деп бағалайды. Жүйелі 
жаттығудың ұзақ жолынан өткен спортшы келбетін жазушы 
былай сипаттайды: «Мұратқа қарағанда Сандерес бойшаңдау 
екен. Бірақ оның есесіне Мұрат кеуделі, шымыр. Спортпен 
шұғылдана бастағалы бергі үш жылдың ішінде үзбей жаттығудың, 

33
шынығудың арқасында ол осы дәрежеге жеткен. Қолмен сылап 
өсіргендей сұлу да сергек тұлғаға ие болған. Спорт Мұратты 
болаттан берік етіп, шыңдап қайта жасаған» /13,189/. Кейіпкер 
характері түрлі байланыстар, қайшылықтар барысында толысып 
жинақталған. Әсіресе, шығарманың шарықтау шегіндегі әлемге 
әйгілі спортшы американдық Сандересті қалай жеңгенін автор 
әсерлі суреттеген. Ол кезде оқырманның тағаты таусылып, 
толғаныс үстінде отырады. «...Кенет ол садақ оғынша атылып 
кетті. Сандересті құлақ түптен соқты. Соққы барынша жойқын 
еді. Және бірнеше соққыны көміп-көміп жібереді. Сандерестің 
көзі бұлдырап, жер-дүние төңкеріліп бара жатқандай. Тағы бір 
жойқын соққы иегінен кеп тигенде, Сандерес қалшиған қалпы 
тікесінен тік сұлқ тұрды да қалды. Содан соң шалқасынан барып 
құлады... Рингтегі судья Мұраттың қолын көтерді. Ду қошемет 
асқақтап кетті»/13,192/.
Алдымен өз намысын, одан соң Отан намысын қорғай білген 
спортшы бала образы повесте осылайша нанымды әрі шебер 
бейнеленген. Мұрат өзінің бойына лайық балалық қылығымен, 
іс-әрекеттерімен көрініп отырады. Автор оған үлкен адамдарда 
болатын қасиеттерді, мінезді сипаттамаған. 
Ал, шығармадағы Н.Т.Денисенко болса – физкультура 
техникумын бітірген, адал жанды, балаға қамқор, іскер, өз ісіне 
берік патриот педагог. Ол – «Қызылшекара» мектебіне келісімен-
ақ, кездескен қиыншылықтарға қарсы күресе отырып, спортқа 
бейімі бар, қабілетті, талабы мол жастарды өзі ұйымдастырған 
секцияларға қатыстырып, дене тәрбиесін жандандыра бастайды. 
Директордың наразылығына қарамастан, мектептің физкультура 
алаңын жасайды. Тұңғыш рет оқушылардың естерінен кетпестей 
әсер қалдырған мектепішілік спартакиада өткізеді. Сондықтан да 
ол бір жылдың өзінде мектеп ұжымы мен ауыл құрметіне бөленіп, 
кетерде олармен қимай қоштасады. Егер Николай Трофимович спорт 
жұмысын жолға қоймағанда, Мұрат сияқты даңқты боксшылардың 
шығуы да екіталай еді. Мектеп директоры Тоқмолданың еркіне 
салғанда дене шынықтыру пәні атымен жойылған болар еді. 
Денисенко бейнесі шығармада сүйіспеншілікпен суреттелген. 
Оның бойында таусылмайтын өміршең жігер тіршілікке құштарлық 
бар. Ең бастысы, Мұраттың өмір жолының жаңа арнаға бұрылуына 

34
өз ықпалын тигізеді. Ізденгіш жастарды әр нәрсеге еліктіргіш 
ұстаз ақыры куғынға ұшырап, шолақ белсенділердің дүмпуімен 
Алматыға көшуге мәжбүр болады. 
«Қай жазушы болсын, өзінің жақсы сезінген, көрген, білген, 
зерттеген жайларын жазады», – деген жазушы сөзіне тағы да көз 
жүгіртіп, жазған шығармаларына байланысты өмірбаян беттерін 
парақтай бастасақ, «Жекпе-жектің» де жазылуына қаламгердің өз 
өмірінің үлкен септігі тигенін байқауымызға болады. Ол жазушы 
жайлы жазылған мақалалардан айқын көрінеді. 
«Бердібек аға КазПИ-дің филология факультетінде оқып 
жүргенде, жігерін одан әрі шыңдап, спортпен бел шеше, білек 
сыбана араласады. Жеңіл атлетикадан бірінші разряд алып, жүз 
метрге жүгіруден институт чемпионы атанады. Жазушының 
спортқа деген сүйіспеншілігі мұнымен шектелмейді. Виктор 
Матвеевич Зимин тәрізді альпинист ұстазының қасына еріп, қар 
жамылып, мұз жастанып, Алатаудың алып та тұлғалы шыңдарына 
өрмелейді»/14/. 
«Ол өзі гимнастика секциясына қатыса жүріп, Қазақстан 
боксының іргесін қалаушы Ш.Бөлтеқұлыммен жолдас болып, 
атақты боксерлер ағайынды Омаровтардың жаттықтырушысы 
боксер Үсеновтің, Ескендір Хасановтың жарыстарына ұдайы 
қатынасып, тәсілдерін меңгереді»/15/. Осы ретте суреткердің 
Зимин тәрізді ұстазының, Ш.Бөлтеқұлының, Үсеновтің бейнеле-
рінің аталған повестегі Николай Трофимович Денисенконың 
образын сомдауға көмегін тигізгені сөзсіз. 
Николайға қарама-қарсы образ – мектеп директоры Тоқмолда. 
Ол – білімі саяз, физкультура мен спорттың жас ұрпақтың ден-
саулығына, келешегіне қажет екенін білмейтін, тамыр-та ныс-
тықпен жүрген жан. Дегенмен, ол өз мақсатына жетіп Николай 
Трофимович тәрізді іскер адамнан амалын тауып құтылады. Бұл 
әрекеті оның айлакерлігі мен сұмдығын танытады. Шығарманың 
алғашқы нұсқасы «Он алты жасар чемпионда» Тоқмолданың 
мінезі жасандылау болып шыққан. Кейіпкер характерінің 
өзгеруіне дәлел жетіспейді. Мәселен, ол Николай Трофимовичтің 
үстінен арызданбақ болып ауданға оқу бөліміне келеді. Ондағы 
инспектормен әңгімелескеннен кейін қателігін іштей түсініп, 
өзгере қалады. Мектепке қайтып келгеннен соң, жиналыс ашып, 

35
стадион жасауға көмегін тигізеді. Ал «Жекпе-жекте» Тоқмолда 
образы шынайы дәрежесіне көтерілген. Жекелеген эпизодтар 
қосылып, Н.Т.Денисенко екеуінің арасындағы шиеленіс тереңдей 
түскен. Повестегі бейнеленген жағдайлардың барлығы сол 
кезең мен әлеуметтік ортаға тән тартыстар мен қақтығыстардың 
нақтылы көрінісі болып табылады. Ал шығармада адам мен оны 
қоршаған өмірлік жағдайлар шынайы көрсетілсе, уақыттың да 
маңызды қырлары айқындалатыны белгілі. 
Тоқмолданың дүниетанымын, типтік белгілерін өзіндік 
ерекшеліктерімен көрсете білген мына үзіндіге назар аударайық: 
«– Сонда бұның Трансиясы қайсы? – деп сұрады Ұлжан 
шешей. 
– Трансия емес, Прансия деңіз, – Тоқмолда орнынан түрегеліп, 
картаның қасына келді. Саусағын имите шошайтып «Прансияны» 
іздеді. Солтүстік Американы шарлап, одан Оңтүстік Америкаға 
түсіп, Прансия деген жазуды одан да таба алмай дал болып тұр 
еді, Роза кіріп келді.
– Роза, әлгі Прансия қайда еді? Көрсетіп жіберші?
– Бұл Американың картасы ғой! Франция мұнда қайдан 
болады? – деді Роза.
– Е, Әмериканың картасында Прансия болмай ма екен?
– Франция ол Европада ғой.
Ыңғайсызданып қалған Тоқмолда қолын бір-ақ сілтеді» /13,184/.
Барлық болмысы сөйлеген сөз, іс-әрекетінен көрініп тұрған 
Тоқмолда – сауатсыз, қара басын ойлайтын кісі. Диалог характер 
жасаудың, оны түсініп біліп танудың көркемдік құралына айналған. 
Егер әрбір көркем туындыда «...әбден дараланып, түлғаланып 
адам тұрсын; жан-жақты танылар бейне жүрсін...»/16,100/ деген 
қағидаға сүйенсек, осы «тұлға, характер өзін диалогта, сөздер 
кездесуінде ішек-қыртысына дейін, әрі қайталанбастай күйде 
танытқан»/17,888/. 
«Суреткер өз шығармасында не жайлы, қандай өмір 
шындығы жайлы ой толғағанда да, басты шындықты адам образы 
арқылы ғана ашып береді»/18,156/ дейтін болсақ, шығармадағы 
Тоқмолда образы дәуір шындығынан хабар береді. Соғыстан 
кейінгі жылдардағы мектептердің мұғалім кадрлары шынында 
да ойдағыдай емес еді. Педагогикалық білімі мен тәжірибесі 

36
мол мұғалімдердің барлығы майданға аттанып, олардың орнын 
осындай дүмшелер басқаны ақиқат. Қаламгер Тоқмолда бейнесін 
типтік деңгейге көтерген. Бұл образды сомдауынан жазушының 
тамаша суреткерлік шеберлігі байқалады. Тоқмолдадай өте 
қызықты, тың бейнені жасай алғанын жазушының сәтті табыста-
рының қатарында атаймыз. Суреткердің алғыр ойы, көреген көзі, 
кейіпкердің мінез диалектикасын жіті талдайды. 
Кейіпкердің іс-әрекеті арқылы образдың ұңғыл-шұңғылын 
ашу шеберлігіне кез келген суреткеріміз жете бермейді. Тоқмол-
да ның портреті де, мінездемесі де оның әрекеттеріне лайық, 
образын аша түседі. Мына бір жай ғана баяндауға көңіл бө-
лейікші. «Малақайының бір құлағы түрулі, бір құлағы салпаң-
дап мектептен Тоқмолда шығып келеді»/13,130/. Жалғыз сөйлем. 
Малақайының бір құлағының түріліп келесісінің салбырап келе 
жатуы – кейіпкерді бейнелеуге жетіп жатыр. Мұнда автор шағын 
деталь, сараң берілген портреттік штрихтар арқылы Тоқмолданы 
дәлме-дәл мінездеген. Педагогикалық істегі жауапсыздық, 
шәкіртке тәрбие берер ұстаздың жеке басының надандығы, 
білімсіздігі Тоқмолда, Байғұлақ бейнелері арқылы әшкереленеді. 
Ал адамның арман жолына жетуі үшін қиындыққа берілмеу 
керектігі Мұрат бейнесі арқылы көрсетіледі. 
Ал, мына эпизодқа көңіл аударайық:
«Николай Трофимович мырс етіп күлді.
– Жалғыз турниктен физкультура алаңы бола ма екен?
– Кім, Николай, сен осы аудандағы баска мектептерде болып 
көрдің бе? Солардың бірде бірінде осы сен істеп жатқандардың 
кө леңкесі де жоқ. Есіктерінің алдында әлгіндей бір-бір түрнек тұ-
рады. Болды. Тіпті, аудандағы мектепке барып көрсең де сол ғана.
– Бұның бәрі солай екенін мен жақсы білемін, директор жолдас. 
Бұл дене тәрбиесіне мән бермеушілік, оның мәнін түсінбеу шілік. 
Олар істемегенді біз істеуімізге болмай ма?...»/13,101/. Диалог-
тан қаһармандардың өмір құбылыстарына деген көзқараста-
рының, қарым-қатынастарының әр алуандығы көрініс тапқан. 
Екі кейіпкердің парасат-пайымдарының, түсінік деңгейлерінің 
екі түрлі дәрежеде екенін анық байқауға болады. Осы сынды 
диалогтар жазушы кейіпкерлерінің түрлі мінез қырларын ашудың 
амалы болып табылады. 

37
Адамдар мінезі уақыт үнімен, заман тынысымен тамыр-
ластықта берілген. Спорт дәстүрі әлі ене қоймаған жырақтағы 
казақ ауылына Николай Трофимович сияқты мамандарға жұмыс 
жүргізу оңай іс болмағаны, сол кезеңдегі басқа мектептердегі дене 
тәрбиесінің жағдайы, спорттың мәнін түсінбеушілік үзіндідегі 
қаһарман репликалары, ұғым-танымы арқылы ашылады. Өйткені 
«қоғамнан, әлеуметтік ортадан тыс адам да, оның көркем өнердегі 
кескін-келбеті болуы да мүмкін емес»/19,68/. 
«Әр адамның тілінен характер қырлары ұшқын шашады» 
дегендей, үзіндіде физкультура пәнінің мұғалімі Н.Т.Денисен-
коның да характері ұштала түскен. Оның өз ісінің шын бапкері 
екендігін, көпшілік мүддесі үшін жанын сала қызмет істейтінін 
көреміз. Қаламгер персонаждар болмысына тән психологиялық 
ерекшеліктерді жіті аңғарып, репликаларды мінез-құлыққа 
байланысты нанымды кестелеген. 
Жалпы, туындыларындағы суреттеліп отырған кезең мен дәуір 
шындығын, шығармадағы оқиғаны көрсетуде, өзі баяндаудан гөрі 
диалогқа көбірек жүгіну – жазушы қаламына тән ерекшеліктердің 
бірі. Повестегі Тоқмолда мен Николай Трофимович, Байғұлақ пен 
Мұрат арасындағы тартыстар да диалог түрінде көрініс табады. 
«Әдебиеттану терминдерінің сөздігінде» диалогқа берілген 
анықтамада: 
«...диалог кейіпкерді жай бірінен кейін бірін сөйлете беру 
емес, ол сөйлесетін адамдардың қарым-қатынасының қалай шие-
ленісіп, қалай өзгеріп, өрістеп отыратынына сәйкес беріледі» 
/20/,– делінеді. 
Анықтамада айтылғандай, 128-беттегі диалог Тоқмолда мен 
Николай Трофимович қарым-қатынасының шиеленісін бейнелеп, 
әрекеттерге уәждеме болады. Тоқмолданың топастығы Николай 
Трофимовичтің төзімін тауысады. Ашу қысқан ол директорды 
«шартылдаған шолақ қамшыға» теңейді. Бұл сөз Тоқмолданың 
жанына батып кетіп, ол «су тамған қайнақ майша шырт ете 
қалады.» Денисенконы мектептен қуудың реті енді келді. 
Тоқмолда бұл ойын жүзеге асыруға шұғыл кірісіп кетеді. Оқиға 
желісінің шарықтау шегіне жетіп, оқырман көңіл күйінің де ең 
бір ширыға түскен жері – осы сәт. 
Прозалық шығармаларда образ жасаушы амал-тәсілдер кез 

38
келген жазушының стиліне орай түрліше қолданылады. Осы 
орайда Б.Соқпақбаев стиліндегі кейіпкер сөзінің қолданылуы 
ерекше назар аударады. Кез келген диалог түрін түзуде жазушы 
асқан шеберлікпен көзге түседі. Диалогқа неғұрлым қысқа айтып 
жеткізу, амалдарды үнемдеу принципі тән болса, осы қағиданы 
жазушы берік ұстанған. Оның стиліне тән қысқалық, нақтылық, 
диалог түзу барысында да көрінеді, яғни диалог құрамындағы 
репликалар қысқалыққа негізделеді. 
Денисенко қуғынға ұшырағаннан кейін, оның орнына алты 
кластық білімі бар, ефрейтор Айманбеков Байғұлақ мұғалім 
болады. Шығармада өзіндік анық бояуымен көрінетін тұлғалы 
образдардың бірі де осы Байғұлақ бейнесі. Оның мінездемесі 
берілген үзіндіге назар аударайық. 
Соғыстан бұрын, бала кезінде де, Байғұлақтың даңғой, едірең 
мінездері көп болушы еді. Соғысқа барғаннан кейін онысы тіпті, 
асқынып кетіпті. Осы кезде бұдан өткен бөспе, мақтаншақ адам, 
сірә да, табыла қояр ма екен! Немісті жалғыз жайпап келгендей 
ісіп-кеуіп жүреді. Екі сөзінің бірінде өзінің майдандағы 
кереметтей ерліктерін қосып сөйлейді /13,162/. Оның осы 
мінезін біліп алған балалар сабаққа келген Байғұлаққа соғыстағы 
ерліктерін әңгімелетіп қояды. Бәлсініп жататын Байғұлақ па!? 
Өтірікті шындай боратып, қыза келе не айтып, не қойғанын өзі 
де байқамайды. 
Бұдан кейін енді Байғұлақ өліп калған бір немістің киімін киіп 
алып, оларды арт жағынан қалай бытырлатып, ата бастағанын 
әңгімелейді. Немістер әбден сирегенде тіпті, оны өз взводының 
командирі Нығматуллин де танымай қалып найзаға түйреп тастай 
жаздайды... Ең соңында генералдың өзі бұның барлық іс-әрекетін 
дүрбімен бақылап отырғандығын айтып, арқасынан қағып, Ленин 
орденінің бітіп қалуына байланысты омырауына екі бірдей медаль 
қадағанын мақтанышпен айтады. Міне, Айманбеков әңгімесінің 
сиқы осындай болып келеді... Қаламгер шығармада Айманбеков 
пен балаларды өзара тілдестіру арқылы, Байғұлақтың ішкі 
характеріне тереңдей еніп, өткір тілмен түйреп отырады. 
Алты сынып білімі бар Байғұлақ Николай Трофимовичтің 
орнына дене шынықтыру пәнінен сабақ береді. Пәнді өзінше 
«реформа» жасап, әскери тәртіппен өткізбекші болады. 

39
Айтқанымды тыңдамадың деп Мұратты отынханаға жаптыра-
ды. Бокстың өз пәніне қатыстылығына қарамай, оқушылардың 
спорт жабдықтарын отқа жағады. Сөйтіп, Николай Трофимович 
ұйымдастырып кеткен, жақсы қойылған жұмыс бірте-бірте 
ыдырап жүре береді. Кейіпкердің іс-әрекетін барынша екшеп су-
реттей білетін жазушы көп жерлерде қолдану арқылы Байғұлақ-
тың мінезіндегі ерсіліктер мен оғаштықтарды әжуалап, мысқыл-
дап отырады. Сондықтан Байғұлақтың әрбір әрекетіне, юмор лық 
келбетіне күле қарайсың, аяп қарайсың. Жалпы кейіпкер лерінің 
артық-кем мінездерін юморлық тілмен қапы жібермей, дәл басып 
отыру – Б.Соқпақбаевтың әуелден қалыптаскан дәстүрі. 
Хас талант әрқашан адам мен заманды өзара тұтастықта 
ұстайды. Өйткені адам мен қоғам бір-бірімен өте тығыз байла-
нысты ұғым. Адамдардың тыныс-тіршілігі қоғамды негіздесе, 
адам да қоғамсыз өмір сүре алмайтыны белгілі. Осы тұрғыдан қа-
ра ғанда бұл шығармадағы осындай образдар қырқыншы-елуінші 
жылдар ауқымындағы дәуірді өзіне тән тынысымен, бол мыс-
келбе тімен толық суреттеуге септігін тигізгенін байқаймыз.
Қаламгердің бұл шығармасы туралы сын пікірлер, рецензия 
түріндегі мақалалар шығарма жарық көрген жылдардан-ақ 
республикалық баспасөз беттерінде жариялана бастады. Олар: 
Ә.Дербісалиннің «Спортшы туралы повесть», Б.Сахариевтің, 
«Спорт туралы повесть», Н.Шәкеевтің «Он алты жасар чемпион 
туралы» т.б. Бұл мақалаларда повестің жетістіктерімен қатар, 
тартыс желісіне характерлердің шынайылығына байланысты 
кейбір кемшіліктері де атап көрсетілген. Мысалы, Ә.Дербісалин 
жоғарыда аталған мақаласында сөз болып отырған повесте мектеп 
өмірі, ондағы оқу-тәрбие жұмысының мүлде көрінбей қалғанына 
тоқталып кетеді. «Мұрат көп жағдайда мектептегі оқушы емес, 
тек спорт үйірмелеріне қатынасушы ретінде ғана суреттелінеді. 
Сөйтіп автор шығармасының басты кейіпкерін негізгі 
процестен бөліп, аулақ алып кеткен». Мақала авторы сондай-ақ, 
Денисенко мен Тоқмолда образдарының сомдалуындағы кейбір 
сәтсіздіктерге тоқтала кетеді. Ал, Н.Шәкеев бас кейіпкердің 
жеңіске жету жолын жанды жетекшілік, еңбек, әрекет үстінде 
көрсету керектігін айтады. Бұл пікірлердің барлығы шығарманың 
алғашқы нұсқасына байланысты айтылған еді. Б.Соқпақбаев 

40
көрсетілген сындарды ескере отырып, «Жекпе-жекте» көптеген 
ізденістерге барады. 
Бұл шығарманың кезінде көптеген жасөспірімдердің 
спортпен, әсіресе бокспен айналысуына септігін тигізгені анық. 
Сонымен, «Жекпе-жек» – үлкенге де, кішіге де тартымды, 
қызғылықты шығарма. Қырқыншы-елуінші жылдардағы ауыл 
өміріндегі кейбір шындықтардың адал да шыншыл, толыққанды 
адам бейнелерінің көрсетілуі повестің құндылығын арттырады. 
Жазушының екінші көлемді шығармасы – 1953 жылы Қазақ-
тың Мемлекеттік көркем әдебиет баспасынан жарық көрген 
«Алыстағы ауылда» деп аталатын повесі. Әдебиетімізде дәл 
осы жылдары балаларға арналған бірнеше повестер, әңгімелер, 
жинақтар жарық көрді. Тіпті, бір ғана 1953 жылдың ішінде 
С.Мұқановтың «Бақташының баласы», Н.Ғабдуллиннің «Ал-
ғашқы сапар», С.Сарғасқаевтың «Бір отрядта» повестері, 
Б.Соқпақбаевтың «Бақыт жолы» атты әңгімелер жинағы, С.Бе-
га лин нің «Жас бұтақ», О.Шипиннің «Жеткіншек» – деп ата ла-
тын жинақтары шықты. Қозғайтын тақырыптарының, көркем-
дік сапаларының әралуан болуына қарамастан, бұл шығар малар, 
тұтастай алғанда қазақ әдебиетінің өсу жолында екенін көрсетеді.
«Алыстағы ауылда» повесінде Б.Соқпақбаев мектеп 
оқушыларының Ұлы Отан соғысы жылдарындағы колхозға тигіз-
ген жәрдемін арқау етеді. Балалардың жазғы демалыс кезін де 
шөп шауып колхозға зор қолғабыс тигізуі, Болат, Досан тә різді 
икемсіз, қыңыр балалардың шаруаға бейімделіп, колхоз жұ мы-
сына көмектесуі, жасөспірімдердің ұйымшылдығы, олар дың 
арасындағы достық, Отанға деген сүйіспеншілік тәрізді жайттар 
ұласа келіп, көз алдымызға алыстағы ауылдың соғыстың қатал 
жылдарындағы шынайы суретін елестетеді. 
Жазушының бұл шығармасы да кезінде оқырмандар назарын 
аударып әдеби сын тарапынан тәуір баға алған. Олқылықтары да 
көрсетілген. Мәселен, Ғ.Мұстафин повесті: 
«...Соқпақбаевтың кейбір әңгімелері мен «Алыстағы ауылда» 
атты повесі қазіргі күйінің өзінде кейбір сарыкідір жазушы-
ларымыздың шығармасынан жоғары тұр», – деп бағалады /5,113/. 
Ал сыншы Т.Қожакеев бұл повесті талдауға арналған 
мақаласын «Өмірден шалғай шығарма» деп атайды. Мақаладан 

41
үзінді келтіре кетейік: «Партияның он тоғызыншы съезінен, 
Орталық Комитеттің сентябрь Пленумынан кейін жазылған 
бұл повесте, неге екені белгісіз оқушылардың колхоз шаруа-
шылығына, 1942 жылғы қолқабысы сөз болады. Повесть жоға-
рыдағы тарихи документтерге байланысты мектептің, ондағы 
оқушылар мен мұғалімдердің алдында тұрған жаңа міндеттерді 
шешуге, ауыл шаруашылығындағы кәзіргі ұлы өзгеріс, ұлы 
қозғалысты көрсетуге арналмаған. Повестің өмірден шалғай 
жатуы да осында...», – дей келіп, сыншы ойын одан әрі былайша 
сабақтайды:
«...автор тоқсан беттік повесте мұғалімдердің, мектептің, 
ондағы комсомол, пионер ұйымдарының коммунистік қасиеттерді 
қалыптастырудағы ісін аңғартып кетуге ең болмағанда бір бет, 
бір эпизод арнамаған. Бір топ оқушы қоғаммен, мектеппен 
байланыссыз алынып көрсетілген»/21/. Әрине, тек партиялық 
құжат талабына орайластыра жазуды ғана тілек еткен сыншы 
пікірін орынды айтылған дей алмаймыз. Сол кездегі дәуір 
талабы тұрғысынан дұрыс саналғанымен, бүгінгі күн талабымен 
қарағанда бір жақты, ұшқары пікір екені бірден аңғарылады. 
Біздің ойымызша, шөп шабу жұмысы балаларды оқудан бөліп, 
шеттетіп әкетпейді. Мектеп оқуы пішенші балалардың есінен, 
шықпай, оларды шөп науқанын тезірек аяқтауға асықтырады. 
Мектеп комсомол ұйымының секретары Қожаш бас машинист 
болады, шөпте жүріп зоология пәнін пысықтайды. Сережа 
алтыншы класқа өтуге дайындық жасайды. Шығарма оқиғасы 
мектеп ішінде, класта өтпесе де осындай жайларды суреттеу 
арқылы жазушы мектептің маңызын көтере түскен. 
Аталған шығарманың кемшіліктері жайлы кейбір дәлелсіз, 
қарабайыр пікірлер баспасөзде орын алды. Сонымен қатар 
жас жазушының болашағына үлкен үміт арта қараған аға буын 
сыншы-ғалымдарымыз да болды. Белгілі ғалым Х.Сүйіншәлиев 
1954 жылы «Коммунизм таңы» газетінде жарияланған «Алыс-
тағы ауылда повесі туралы» деген мақаласында Б.Соқпақбаев 
шығармасының жетістік, кемшілігіне тоқтала отырып: «Біздіңше 
Соқпақбаев көп ойланып, ізденіп сөзді ұқыпты қолданып отырса, 
болашақта үміт күттіретін жастардың бірі болады ғой дейміз. 
Және оның балалар өмірінен жазуы, балалар әдебиетіне үлес 

42
қосуға талаптануы да игілікті бастама. Жұртшылық автордың осы 
бастамаларынан үлкен нәтиже шығаруын күтеді», – деп жазды. 
Қаламгер үлкен нәтижеге жетті де. Оның дәлелі – осы 
шығармадан төрт жылдан кейін жарық көрген жазушының «Өзім 
туралы повесі». 
«Алыстағы ауылданың» жоғарыда айтып өткеніміздей көп-
теген елеулі жетістіктері бола тұра, кемшілігі жоқ деп біржақты 
асыра дәріптеуге де болмайды. Кемшін тұстары бар екені де 
шындық. Ол кемшілік туындының композициясының әлсіздігі, 
солғын бояулығы, кейіпкерлерінің ішкі жан-дүниелерінің терең 
суреттелмеуі дер едік. Бұған белгілі дәрежеде әсер еткен елуінші 
жылдардағы мінез бен жағдай қарым-қатынасының өзгеруі 
деуімізге болады. Сол жылдардағы кейбір шығармалардағы 
кейіпкерлер көбінесе, алдын ала белгіленген бір жағдайлардың 
ықпалынан шыға алмайды немесе жағдайларға қатысты әрекет 
етеді. Профессор Т.Есембековтің пікірінше: «Жағдайлар 
кейіпкерден әлдеқайда жоғары әрі күшті болатын, мінезге 
басымдылық танытатын. Мінез әрекетпен ғана емес, болып 
жатқан нәрсені бағалаумен де анықталады». Міне, осындай 
жағдай әдебиетімізде бірыңғай схемаға құрылған көптеген 
шығармалардың пайда болуына әкеліп соқтырғаны белгілі. 
Б.Соқпақбаевтың аталған шығармасынан да жағдай мен мінездің 
байланысының бағыттаушы типіне орай құрылғанынан туындап 
тұрған олқылық байқалады. Жазушы сюжеттегі жағдайларды 
алдын ала егжей-тегжейлі ойластырып, образдардың жасалу 
жолдарын соған байланысты құрады. Шығармадағы жағдайлар өз 
алдына дербес фон ретінде ойластырылғандықтан да, мінездердің 
ішкі жағын ашуға септігін тигізе алмаған. Сондықтан да туынды 
әдебиетімізде жарқын із қалдырған жоқ. 
Енді осы повестегі өмір шындығының өзекті сипаттарының 
жанды, бейнелі көрінісі болып табылатын образдарға тоқта-
лайық. Автордың бұл шығармасында Отан соғысының алғашқы 
жылдарында мектеп оқушыларының жазғы демалыста колхоз-
шыларға берген көмегін, патриоттық істерін көрсетуді мақсат 
еткеніне жоғарыда тоқталып өттік. Алматыдағы әскери 
госпитальда бірге жатқанда танысқан қазақ жігіті Жұлдыздың 
колхозына келген украиндық партизан бала Сережа алыстағы 

43
қазақ ауылында туысқандық, достық сезімге бөленеді. «Жаңа 
өмір» колхозындағы мінез-құлық, ой-өрісі жағынан әртүрлі, 
тіпті, жастары жағынан да әр алуандас балалар жас партизан 
Сережаны қуанышпен ортаға алып, қаумалап, ардақ тұтады. 
Жазушы шығарманың басты кейіпкері Сережамен қатар Болат, 
Қожаш, Досан сияқты кейіпкерлердің де бейнесін толыққанды 
етіп жасауға тырысады. Бұл шығармадағы кейіпкерлер ой-өрісі 
жағынан әралуан, әрқайсысының өзіндік бейнесі бар. Автор 
әр кейіпкеріне лайықты мінез тауып бере алған және олардың 
характерлерін еңбек, әрекет үстінде ашып отырады. 
Повестің басты кейіпкері – Сережа. Ол соғыс басталғанда 
парти зандардың арасында болып, фашистерге қарсы соғыс-
қан, талай қиыншылықты бастан кешіріп, ыстық-суықта шы-
нық қан, өмір тәжірибесі мол, ысылған бала. Оның бұл қасие-
тін шығарманың бас жағында-ақ байқаймыз. Балаларды 
жұмысқа тарту идеясын алғашқы ұсынатын да – осы Сережа. 
Ауыл балаларын майдандағы жасаған ерлігімен емес, шөп 
шабуды ұйымдастырудағы іскерлігімен, жеке басының үлгі-
өнегесімен үйіреді. Оның бойында еңбексүйгіштік, шыншылдық, 
турашылдық бар. Балалардың іс-әрекеті көбінесе, Сережаның 
араласуымен тынып отырады. Ол тіпті істі әскердегіше бұй-
рықтан бастайды. Тілін алмаған Досанға егерде майданда болса, 
мұндай бассыздығы үшін оның жазаланатынын айтып, есіне 
түсіріп отырады. Қысқарта айтқанда, Сережаның білмейтіні 
жоқ, сұңғыла. Кейіпкердің бойында ересек адамға тән мінез бар. 
Оның бойында жастық, албырттыққа тән қасиеттер, іс-әрекеттер 
кездеспейді десек те болады. Автор Сережаны повеске дайын 
қалыптасқан күйінде енгіземін деп оның одан әрі өсуінің өрісін 
біраз тарылтып алған тәрізді. Мұның өзі характердің ашылуына, 
шынайылығына біраз нұқсан келтірген. Бірақ, осы образдың бір 
кездегі кеңес оқушыларының үлгі алуына татырлық болғаны 
сөзсіз. 
Шығармадағы екінші бір кейіпкер – Сережаға мінезі қайшы 
келетін Досан. Досан қызбалығы мол, қыңыр, еңбек етуге 
ынтасыз бала. Ол өзінен кішілерді қағып-соғып, өзін өзгелерден 
жоғары ұстайтын менмен. Астына тәуір ат түссе болды, аты-
жөні жоқ шаба береді. Оның осы қызбалығы Сережаға ұнамай, 

44
екеуі шәлкем-шалыс келіп қала береді. Осындай орынсыз 
қылығы үшін, Сережа оған шабан атты береді. Мұны қорлық 
санаған Досан ашуланып, жұмыстан кетіп қалады. Оның түзеліп 
қайта оралуына ағасының Совет Одағының Батыры атағын 
алуы себеп болады. Ағасының атақ алғанын естіп Досан ойға 
қалады. Автордың бұл уәждемесі нанымсыздау болып шыққан. 
Досан бұлай бірден өзгере салатын тұлға емес. Оның әлі де 
талай қыңырлық көрсетері даусыз. Жазушы Досанның балалық 
қылықтарын, жеңілтек мінезін оның іс-әрекеттері арқылы да, 
шебер жасалған штрихтармен де нанымды етіп суреттейді. 
Повестің Болат, Қожаш сияқты кейіпкерлерінің образдары да 
шынайы, тәуір жасалған. Қожаш – он саусағынан өнері тамған, 
шаруаға ыңғайлы іскер бала. Өз білгенін басқаларға үйретуден де 
тартынбайды. Қалада өскен, ауыл өмірін, колхоз шаруашылығын 
жете білмейтін Болат сияқты баланы қамқорлығына алуы бұған 
айқын бола алады. Ал Болат болса, білмегенін білуге тырысатын 
талапты бала. Ауылға қаладан келген ол басқа балалармен бірге 
колхозға жәрдемдеседі. Ауыл өміріне тосырқай қарамайды. 
Шаруашылық жайын білмейтіндіктен басында біраз қиналған 
Болат, бірте-бірте барлығын үйреніп алады. Алайда, ол шаруаға 
олақтығынан бірден арыла қоймайды. Образдың өзіне лайық өсу, 
даму жолы бар. Оның іс-әрекетінен аңқаулығы, шыншылдығы, 
адалдығы анық байқалады. 
Повесть кейіпкерлері өз мінездерімен, даралық сипаттарымен 
тек жақсы жақтарынан көрінген. Шығармадағы кейіпкерлердің 
істеген істерінің бәрі жақсы, бәрі сәтті. Бұл кейіпкерлер өз 
ортасына, ауылына, мектебіне жазушының аталмыш повестен 
кейін жарық көрген шығармасындағы бас қаһарман Қожадан 
гөрі әлдеқайда тиімді, әлдеқайда пайдалы. Сөйте тұра, олар 
бізді сүйсіндірмейді, тындырып жатқан ісімен еліктіре алмайды. 
Көкірегіңе қонбайды, жүрекке ұяламайды. Өйткені, олардың 
өмірі тым тегіс, тым жеңіл. Ал, мұндай тымық тіршілікте екінің 
бірі жақсы, екінің бірі батыр. Бұлардың колхозға көрсеткен 
қолғабыстары екінің бірі істеуге тиіс, азаматтық, адамдық парыз. 
Ұлы Отан соғысы кезінде еңкейген қарттар мен есін жиған балаға 
дейін Отан қорғауға қол ұштарын берді. Бұл аталған жайттар 
шығарманың олқы тұстары деп ойлаймыз. 

45
Сонымен қатар, шығарманың олқылығына белгілі дәрежеде 
септігін тигізген бір кезеңдердегі әдебиетімізде бел алған 
«тартыссыздық теориясының» салқыны деп айтуымызға да 
болады. XX ғасырдың 50-60- жылдарындағы қазақ балалар 
әдебиетіне де социализмнің өмірге келуіне байланысты өткір 
тартыстар мен драматизмдер жоғалады деген пікірдің әсері 
болмай қалған жоқ. Сондай-ақ аталған кезеңде біздің прозамызда 
тартысты бейнелеуде көп уақытқа дейін бір схема етек алып келді. 
Шығармадағы кейіпкердің бірі тоңмойын, дөкір, яки ұнамсыз 
қылығы бар, екіншісі бүкіл ісі, мінезі өнегелі адам кейпінде 
бейнеленеді де, тартыс осы екеуінің арасында болады. Өнегелі 
кейіпкер ұнамсыз кейіпкердің терістігін, жөнсіздігін бетіне басып 
жатады. Мұндай стандарт қайталана береді. Міне, осы жағдайлар 
Б.Соқпақбаевтың аталған шығармасынан да байқалады. Егер 
шығармада әртүрлі жағдайлардан өрбіген коллизия тартыс 
тудыратын болса, повестің кемшілігінің себебін де тартыстың 
әлсіздігінен іздеуімізге болады. Повесте бас кейіпкерлер Сережа 
мен Досан арасындағы түсініспеушіліктен басқа тартыс жоқ. 
Досан да жоғарыда айтып кеткеніміздей, қателігін ағасының, 
еңбектес достарының көмегімен түсінеді. Ал, «тартыс, талас, іс-
әрекет, қызу өмір, қызықты оқиға, тұжырымды жинақылық ең 
алдымен, балаларға арналған шығармаларда болуы тиіс». 
Қаламгердің кейінгі шығармаларында бұл кемшілік 
байқалмайды. 
Жалпы қай заман, қай дәуірде болмасын, тартыс өз өткірлігі 
мен қызуын жоғалтпай, қай күнде де этникалық, әлеуметтік, тұр-
мыстық аяларда көрініс беріп отырады. Осыған сәйкес әде биет те 
солай бейімделеді. Әлемдік әдебиеттегі таңдаулы шығар малар-
дың барлығы да терең тартысқа құрылған. «Шы ғар мада өрбитін 
тартыстың өткірлігі мен шынайылығы және оның нанымды 
шешім табуы шығарманың аса бағалы қасиет терінің бірі» болса, 
Б.Соқпақбаев кейінгі жарық көрген туын дыларында тартысты 
шынайы калпында боямасыз суреттейді. Кейіпкерлерінің өзара 
тартыстарындағы арасалмағын дұрыс анықтап алуы автордың өзі 
таңдап алған тақырыпты шынайы да көркем шешуіне мүмкіндік 
береді. Біз бұл мәселеге жазушының басқа да шығармаларын 
талдау барысында тоқтала кетеміз. 

46
Туған әдебиетімізде колхоз шаруашылығына мектеп оқушы-
ларының көмек көрсететінін суреттеген Б.Соқпақбаевтың бұл 
шығармасынан басқа, С.Сейтхазиннің «Жылқышының баласы», 
Ш.Мұртазаевтың «Табылған теңіз» повестері бар. 
Белгілі ғалым С.Қирабаев «Қазақ совет балалар әдебиетінің 
мәселелері» атты мақаласында бұл повесті ерекше атап көрсете 
отырып, балалар әдебиетіндегі үлкен адамдар образдарының 
тартымсыз, әрекетсіз көрініп жүргеніне тоқталады. «Біздегі 
балалар әдебиетіндегі мақталып жүрген Б.Соқпақбаевтың 
«Алыстағы ауылда», С.Сарғасқаевтың «Бір отрядта» атты 
повестерінің өзінде есте қаларлық адам образы жоқ. Мұнда ересек 
адамдар балалармен ресми түрде, қызмет бабына байланысты 
ғана қатынас жасайды. Олардың баланы жақсы көретіні, жек 
көретіні, жақсы ісіне қуанып, жаман ісіне ренжуі повесте атымен 
көрінбейді. Олар тек балалар арасындағы конфликтті шешуші, 
олардың таласының төрешісі сияқты болып сапатталады», – деп 
жазады сыншы-ғалым /22,223/. 
Повестегі ересек адамдар жасөспірімдер еңбегін ұйымдас-
тырып, оларды тәрбиелеп, баулып жүргенімен, өздерінің то-
лық қанды бейнелері жасалмаған. Мысалы, Сережаның әкесі 
Вороновтың рөлі шығармада мүлде көрінбейді. Немесе Рабиға, 
Қатира, т.б. кейіпкерлердің аттары аталғанмен, повестегі оқиғаға 
мүлде араласпайды. Дегенмен, жекелеген кейбір кемшіліктеріне 
қарамастан Б.Соқпақбаевтың бұл повесі елуінші жылдардағы 
қазақ балалар әдебиетінің дамуына үлес қосқан, жазушының 
өзіндік қолтаңбасының қалыптасуын байқатқан шығарма деп 
санаймыз. Белгілі схемаға құрылып, тіл бояуы қанықпағанымен, 
жазушының аталған шығармасын сол кезеңдегі оқырмандарымыз 
ықыласпен қабылдаған, ұлттық әдеби қорымыздағы шырайлы 
шығармалардың бірі болғанын нық сеніммен айта аламыз. Кем -
кетігі кеңірек сөз туғызып, жұртшылық талқысынан өткеннен 
кейін, араға талай жылдар сала автор өз шығармасына қайта 
оралады. «Алыстағы ауылда» повесінің жөнделген нұсқасы 
«Қолғабыс» деген атпен жарық көреді. 
Жарияланған жаңа нұсқада кейбір кейіпкерлердің аттары 
өзгерген, Абыхан, Кәмпеске тәрізді кейіпкерлер тыңнан қосылған. 
Алғашқы нұсқамен салыстырғанда бас кейіпкерлер жан-жақты 

47
толысып, даралана түскендігін атап айту қажет. Қаһармандар 
бастарынан кешетін оқиғалардағы жасанды әрекеттер сылынып, 
оқиға дамуының заңдылығы, мінез логикасы қатаң сақталған, 
жи нақы, тартымды шығарма болып шыққан. Ауылды тұңғыш 
рет көрген қала баласының қоғамдық еңбекке араласуы, жаңа 
орта мен танысуы, сөйтіп өмір тәжірибесінің молая түсуі әсерлі 
берілген. 
Қорыта айтқанда, повестің жаңа нұсқасының жазылуы 
Б.Соқпақбаевтың өз шығармасына айтылған ескертпелерге үлкен 
жауапкершілікпен қарағанын, суреткерлік шеберлігін үнемі 
жетілдіріп отырған жазушы екендігін көрсетеді. Тек бұл повесі 
ғана емес, жоғарыда сөз етіп кеткен «Он алты жасар чемпионынан» 
бастап, қаламгердің барлық шығармаларына әртүрлі өзгертулер, 
өңдеулер жүргізу арқылы туындыларының көркемдік дәрежесінің 
артуына септігін тигізіп отырғанын байқаймыз 

жүктеу/скачать 7,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: