Әдебиеттерге шолу бруцеллез ауруының тарихы

Бұл реакцияны 1897ж. ағылшын зерттеушілері Райлд пен Семпул ашып оны сарып аурына диагноз қоюға қолдануға ұсынғандықтан, ғалымдардың құрметіне «Райт реакциясы» - деп атап кеткен. Райт реакциясын қою үшін негізінен мынандай дәрмектер қажет:

1. Зерттеу үшін алынған қанның сарысу.

2. 0,5 % карбул қышқылы қосылған изологиялық ерітінді.

3. Антиген-биофабрикада дайындалған, құрамында (1 мл көлемде) 10 млрд. өлтірілген сарып микробы бар физиолгиялық ерітінді.

4. Бруцеллезге оң және теріс реакция беретін қанның сары сулары.

Малдарды сарып ауруына жалпылай тексеру кезінде реакцияны 2 қатынаста (2 пробиркада) қоюға рұқсат беріледі. Бұндай жағдайларда ірі қара, түйе мен жылқы қанын 1:50 және 1:100, ал қой, ешкі, шошқа және елік пен иттің қандарын 1:25; 1:50 қатынасында ғана тексеру қолайлы. Осы екі қатынастың кем дегенде біреуінде оң реакция берген қандарды іріктеп бөліп алып, оларды қайтадан 4 қатынаста тексеріп аглютинациялық титро анықталып қорытынды диагноз қабылданады. Ірі қара, жылқы, түйе, шошқа және иттің қанын тексеру үшін реакцияны 0,5%-тік фенол қосылған 0,85%-тік физиологиялық ерітіндіде ал қой, ешкі және еліктің қанын 10% ас тұзы бар дистіленген суда қою қажет.

Реакцияны қою үшін ең алдымен 4 пробирканың ең біріншісіне 1 мл, ал қалған 3-не 0,5мл фенол + немесе 10- немесе0,85%-тік ( сиыр, қой, ешкі және елік қанын тексеріледі) физиологиялық ерітінді құяды. 1-ші пробиркаға 0,08мл (ірі қара, түйе, жылқы ) немесе 0,2 мл (қой, ешкі, шошқа, елік) қанының сары суын қосады да араластырып болған соң 1-ші пробиркадан 0,5мл алып 2-ші пробиркаға, екіншіден 0,5 үшіншіге, осылайша 4-ші пробиркаға дейін араластырып ең соңғы 4-ші пробиркадан 0,5мл қанның сары суымен физиологиялық ерітіндінің қоспасын алып төгіп тастайды. Содан соң аталған 4 пробирканың әр қайсына 0,5мл 1:10 қатынастағы 10% ас тұзы ерітіндісімен (қой мен ешкі және елік) араластырылған сарып антигені құйылады. Антигенді құйып болғаннан соң пробиркалардың ішіндегі қоспаның көлемі 1 мл жетеді және де осындай тәртіппен құйылған реакцияның 1-ші пробиркасындағы қатынас 1:50-ге, 2-де 1:100, 3-де 1:200 және 4-де 1:400 тең болады немесе қой мен ешкінің зерттегенде бұл қатынас 1-де 1:25, 1:50,1:100 және 1:200-ге сәйкес келеді. Сонымен бірге реакцияның дұрыс жүруі қадағалау үшін сарыпқа оң және теріс қанның сары суларымен жоғары да көрсетілген қатынастар тексеру реакциясы қатар жүргізіледі. Барлық (негізгі және тексеруге арналған) пробиркаларға антигенді құйып болғаннан соң, пробиркалардың ішіндегі қоспаның жайлап сілку арқылы мұқият араластырады да, пробиркаларды 18 сағ термостатта (t-37°) ұстайды, уақыт өткен соң реакцияғва термостаттан шығарып 1 -2 сағ бөлме темп-мен сақтау қажет[17].

Комплементті байланыстыру реакциясы.

Бұл реакцияны 1901 жылы Борде және Жангу деген ғалымдар ұсынған. Кейінен Сикре деген ғалым сарыппен ауырған адамның қанында комплементтермен байланыса ауырған адамның қанында комплементтермен байланыса алатын антителелера бар екендігін анықтаған. Содан кейінгі жылдары көптеген ғалымдар сол комплементті антителалармен байланыстыру арқылы сарып ауруын анықтау әдісін мейлінше жетілдіру тұрғысында едәуір жұмыстар атқарып келді. Біздің елімізде бұл реакцияны ең алғаш М.Е.Лисовский 1930 жылы, басқада авторлармен бірлесіп қолданған, кейіннен 1944 жылы бұл реакция малдарды сарып ауруына зерттеу үшін кеңінен қолдануға болатындығы туралы заңды нұсқаулармен бекітілген[18].

П.Н.Жованик (1940), Ф.П.Локтева (1940), Е.С.Орлов (1940), К.П.Студенцов (1973), М.К.Юсковец (1952), П.С.Усласевич (1956), П.А.Триленко (1956), К.П.Сапегина (1970), М.С.Абиджанов басқа авторлармен бірге (1980) және басқалары өздрерінің ғылыми еңбектерінде үлкен баға берген.

Авторлардың қорытындысы бойынша КБР өте сезімтал әрі өзіндік тән нәтиже бере алатын әдіс, сонымен бірге оның көрсеткіші аглютинация реакциясына (АР) қарағанда әлдеғұрлым тұрақты болып келеді. Ондай басымдылық әсіресе осы екі әдіспен сарып ауруымен бұрынан бері ауру малдарды қатар зерттегенде айқын байқалынады. Өйткені ауру малдың қанында комплемент байланыстырғыш антителалар, аглютиндерге қарағанда әлдеқайда ұзақ сақталады екен де, соның салдарынан ондай малдар аглютинация реакциясынан гөрі, комплемент байланыстыру реакциясында жиі оң реакция көрсетеді екен.

К.П.Студенцов (1959) керісінше сарып ауруы жаңадан басталған отардағы малдарды зерттегенде КБР-дің көрсеткіші аглютинация реакциямен салыстырғанда әлдеқайда төмен болған, яғни аглютинация реакциясымен оң нәтиже берген малдардың көбі КБР әдісімен теріс нәтиже көрсеткен.
Сондықтан да осы екі әдісті зерттеген ғалымдардың көпшілігі малдарды сарып ауруына тексеру үшін аталған екі реакцияны қатар қолдануды дұрыс деп тауып отыр. Қазіргі кезде біздің елімізде малдардың осы жұқпалы ауруын анықтау үшін негізінен жоғарыда осы жұқпалы ауруын анықтау үшін негізінен жоғарыда аталған екі реакция комплексті түрде жүргізілуде.
Комплементті байланыстыру реакциясын қою үшін негізінен мынандай заттар қажет: физиологиялық ерітінді, сарыпқа оң және теріс қанның сары суы, комплемент, ангитен, гемолизин және қошқардың қызыл қан түйіршіктері. Төменде осы дәрмектерді алдын ала дайындау немесе алу жолдары келтіріледі.

Физиологиялық ерітінді. 1л буландырып алынған суға 8,5г ас тұзын ерітіндіде 3-5 минут қайнатады немесе автоклавта 10-15 минут залалсыздандырады.

Гемолизин. Гемолизин дегеніміз қошқардың қызыл қан түйіршіктерімен қояндарды шектен тыс иммунитеттендіру арқылы алынатын сұйық зат гемолизин әдетте биофабрикаларда дайындалады.

Комплемент дайындау. Комплемент ретінде теңіз шошқасы қанының сары суы немесе кептірілген күйінде қолданады. Сұйық комплементті кез-келген лабораторияларда дайындауға болады. Ол үшін бірнеше теңіз шоқасынның қанын жүрегінен немесе құлағының қан тамырына 5 граммдық шприцпен сорып алып бір пробиркаға құяды. Алынған қан пробирканың ішінде ұйылған соң, ұзын сым темірмен 3-4 рет айналдыра жиектеп шығады. Ондағы мақсат, ұйыған қанды пробирка қабырғасыннан ажырату және қанның сары суының тез бөлініп шығуын тездету болып табылады. Осылайша жиектелген пробиркаларды 30 минут термостатқа содан соң 1-2 сағат салқын бөлмеде ұстайды. Бөлінген сары суларды таза ыдысқа құйып алады. Егерде оның құрамында қызыл қан түйіршіктері қалып қалса, онда 15 минут 1000 айналымды центрифугадан өткізіп тазартып алады. Сұйықтық сіркеқышқыл натримен 4%-тік бор қышқылының қоспасын қолданады. Мұндай кормплемент өзінің күштілігін 5 айға дейін сақтай алады[19].

Соңғы жылдары комплиментті байланыстыру реакциясын қою үшін малдәрігерлік лабораториясында кептірілген комплементтер кеңінен қолданып жүр. Кептірілген комплементтер биофабрикаларды арнайы түрде жасалынып барлық лабороторияға таратылып отырады. Кептірілген комплементтің сұйық комплементке қарағанда артықшылығы бар. Мысалыға кептірілген комплемент өзінің күштілігін 8 айға дейін жоғалтпайды, сол сияқты оның лабороториялық жағдайда әр маманның өзі қолдан теңіз шошқаларын емдеп, оны бағып, қанын алып оның сару суын бөліп жатудың қажеті жоқ.

Гемагглютинация реакциясы (тіке емес)

Әртүрлі бактериялар мен вирустар қоздыратын жұқпалы ауруларды анықтау жолында соңғы уақыттарды көптеген ғалым-зерттеушілер гемаглютинациялық тіке реакциясына баса назар аударып отыр. Оның маңызы мынада: егер қызыл қан түйіршіктеріне белгілі бір антиген немесе отырғызатын болса, онда ол жаңа бір серологиялық өзіндік тән дәрмекке айналады да, соның арқасында олар реакцияға түскенде кездесетін өздеріне тән антигендермен немесе антителалармен қосылып агглютинация бере алады екен.

1951 жылы Бойден танинмен өңделген қызыл қан түйіршіктеріне әртүрлі туберкулездің фосфаттар мен белоктардан тұратын антителаларын табуға болатындығын тағайындаған.

Тіке емес гемагглютинация реакциясын қою үшін ең алдымен өте сезімтал, әрі өзіндік тән диагностикум керек. Осындай диагностикум дайындау жолында ғалымдар көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. 1946 жылы А.Т.Кравченко диагностикум дайындау үшін малдың қызыл зерттеушілер, сол бастаманы одан әрі жетілдіру, ұштастыру және де реакцияның сезімталдығы мен диагностикалық тиімділігін арттыру жолында едәуір ғылыми жұмыстар жүргізіп келеді.

Бұл реакцияны сарып ауруына диагноз қою үшін ТМД елдерінде ең бірінші болып 1962 жылы К.А.Поздеевпен, О.А.Игнатьева қолданды. Авторлар өздері дайындаған сарып диагностикумын тіке емес гемагглютинация реакциясына қолданып сарыпқа қарсы егілген теңіз шошқаларының қанын зерттегенде 1:640 және 1:1280 қатынастарда гемагглютиндердің бар екенін анықтаған.

Сарып антигенін алу жолдары.

Сарып антигенін кәдімгі лабороториялық жағдайда әр түрлі әдістердің көмегімен дайындауға болады. Мысалы К.П.Студенцов 40 милиард бруцелласы бар қоспаны алдымен тоңазтқыштың 0-4°С температурада 1-2 тәулік ұстап, одан кейін автоклавта 0,5 атмосферада 20-30 мин. ұстағаннан соң қайтадан 1-2 тәулік тоңазтқышта сақтап дайындаған немесе Зейтц және фарфор шамы арқылы Шамберлен апаратының көмегінде өте күшті әрі сезімтал антиген дайындауға болады.

Қорыта келе авторлар тіке емес гемагглютинация реакциясы аглютинация, комплементті байланыстыру, комплементті ұзақ байланыстыру реакцияларына қарағанда өте сезімтал және де бұл реакцияның көмегімен жетілмеген немесе толықпаған антителелаларды аурудың жаңадан басталған кезінде анықтауға болатындығын тағайындаған. Бұл реакцияның құндылығын және диагностикалық тиімділігін медицинада СССР ғылымдар академиясының Гамалей атындағы микробиология және эпидемиология институтының П.А.Вершилова және М.Г.Чернышова бастаған бір топ ғалымдары, сол сияқты Қазақтың эпидемология микробиология және жұқпалы аурулар институтының ғалымдар В.Каральник М.М.Ременцова, Н.Г.Шин, Р.В.Канатов, М.Л.Шмутер, В.А.Шамардин және де басқа да көптеген ғалымдар түбегейлі зерттеулер жүргізді. Сондай-ақ түзу емес гемагглютинация реакциясын малдәрігерлік практикасында сарып ауруын анықтау жолында В.Б.Бельченко, Н.П.Иванов (1973), С.Ж.Садыков (1975), В.А.Клименко, Н.В.Сафранов (1975), А.П.Красиков (1981), М.Ж.Жаңбырбаев (1981), сияқты ғалымдар тұжырымды ғылыми лабороториялық жұмыстар жасады.

Реакцияның ең басты компаненті диагностикум. Қазіргі кезде диагностикумды медицинада Одесса қаласындағы бактериялық дәрі-дәрмектер дайындайтын биофабрикада шығарады. Бірақта аз мөлшерде шығарылатындықтан ондай диагностиуммен барлық елдердің лабороторияларын қамтамасыз етуге мүмкіншілік болмай отыр. Сондықтан да диагностиекумын Қазақтың ғылыми-зерттеу институтының сарып ауруын зерттеу лабороториясының тәсілімен кез келген практикалық лабороторияларда дайындап алуға болады[20].

Мәселен ет-пентон, бауыр, глюкоза және глицериннен жасаған агарда 2 тәулік бойы өсіріліп алынған №19 вакциналық штаммды 3 рет зарарсыздандырылған, физиологиялық ерітінді мен жуып оның концентрациясын сарыпқа арналған үлгі көмескімен 100 милиард микроклеткаға жеткізеді (1 мл).

Микробтарды төменгі жиілікті ультрадыбыстық генератордың көмегімен 60 минут уақыт көлемінде талқандайды. Талқандау кезінде ультрадыбыстық жиілігі 22 кГц ал күштілігі-100 ваттқа тең болуы шарт.

Алайда бұзылмай, бүтін күйінде қалып қойған бруцеллаларды 30 минут бойы 5 мыңдық айналымда центрифугадан өткізіліп стакандарының түбіне шөктіреді. Ал тұнбаның үстіндегі бұлыңғыр сұйықты даңқа жеке ыдысқа құйып алады. Бұл сүйық «сарып антигені» деп аталады, арнайы формалинделінген және танинмен жуылған қызыл қан түйіршіктерінің үстіне отырғызып сарып диагностикумын дайындауға қолданады. Сарып диагностикумын дайындау үшін қызыл қан түйіршіктерін Вайнбах тәсілімен формалиндеуге болады. Ол үшін қойдың қанын күре тамырынан ішінде шыны моншақтары бар ыдысқа ағызып 10-15 минут бойы үзіліссіз шайқап араластырады. Сол уақыт аралығында қанның құрамындағы фибрин деп аталатын қанның ұйуын қамтамасыз ететін белоктар бір-бірімен байланысып талшықтанып бөлініп шығады. Қанды сүзгіден өткізіп 3-рет физиологиялық ерітіндімен центрифуга арқылы жуады да қызыл қан түйіршіктерінің 8%-тік қоспасын дайындайды.

Дайындалған 8%-тік қызьрі қан түйіршіктеріне бірдей көлемде 3% -тік формальдегиді бар формалин ерітіндісін қосып 37°С температурадағы су моншасында 16-18 сағат ұстайды.

Осылайша формалинделінген қызыл-қан түйіршіктерін 3-рет 0,85% -тік хлорлы натр ерітіндісімен жуып, ең соңғы тұнбасынан 10%-тік қызыл қан түйіршіктерін әзірлейді.

Содан соң, қызыл қан түйіршіктерін таниндеуге кіріседі. Ол үшін, 1:20000 қатынастағы танин ерітіндісімен температурадағы су моншасында 15-20 минут ұстайды. Соңынан қызыл қан түйіршіктерін бірдей көлемде араластырып 37°С температурадағы су моншасында 15-20 минут ұстайды. Соңынан қызыл қан түйіршіктерін таниннің қалдықтарынан 3 рет жуып тазартып, рН-ын 7,2-ге және тығыздығын 2,5%-ке жеткізеді. Формалинделінген және танинделінген қызыл қан түйіршіктерінің үстіне сарып антигендерін отырғызу үшін аталған екі затты бірдей көлемде араластырады да су 0,5%-тік қоян қанының сары суы қосылған физиологиялық ерітіндімен жуып, тығыздығын 2,5%-ке жеткізгеннен соң, реакцияға қолдана беруге болады. Тіке емес гемагглютинация реакциясын әдейі арналған мөлдір полистерол пластинкаларында жүргізеді. Алдымен тексерілуге түскен қандардың сары суларын 1:25 қатынаста 0,9%-тік хлорлы натр ерітіндісімен араластырады да содан соң күштілігін жою үшін мүйізді ірі қара малдың сары суын 58-59°С, қойдың сары суын -60°С температурада 30 минут уақыт бойы ұстайды. Кейбір қандардың құрамында болатын гетерогемагглютининдерді 50%-тік формалинделінген қызыл қан түйіршіктерінің көмегімен жұтқызып алып отырады. Мәселен 1 мл мөлшердегі сары суға 0,1 мл (2 тамшы) 50%-тік формалинделінген қанның қызыл түйіршіктерін қосып бөлме температурасында 1 сағатқа қалдырады. Кейінен қоспаны центрифугамен айналдырып сары суын таза күйінде бөліп алады да реакция қоюға қолданады. Реакцияны қою үшін ең алдымен 0,5%-тік глицерині бар физиологиялық ерітіндіні 0,5мл мөлшерде палистерол пластинкасының 8-шұңқырына құяды. Бұдан соң бірінші шұңқырға 0,5мл тексерілуге түскен, күші азайтылған, 1:25 қатынастағы сары суды құяды да тыңғылықты араластырып болған соң одан шұңқырдан тағы да 0,5мл алып келесі екінші шұңқырға құйяды, екінші шұңқырдан тағы да 0,5мл алып үшіншісіне солайша 8-ші шұңқырдан 0,5мл алып төгіп тастайды. Соның арқасында бірінші шұңқырда сары судың титрі 1:50, екіншісінде 1:100 үшіншіде 1:200, ал ең соңғысында 1:6400-ге тең болады. Содан соң әрбір шүңқырға 1 тамшы (0,05мл) 2,5 % - тік алдын ала дайындалған диагностикум тамызады. Пластинка шұңқырына құйылған барлық компаненттерді жайлап шайқап біртұтас қоңырқай түсті болғанша араластырады да бөлме температурасында 2-3 сағатқа қалдырады. Реакцияның көрсеткішін 3-сағат өткеннен соң бағалайды. Мысалыға:

1. Эриттроциттер шұңқырдың ішін толық жауып дөңгелек шатыр құрылады (+4);

2. Эриттроциттер шұңқырдың ішінде +4-ке қарағанда азырақ жабады, шатырдан диаметріде кіші болып келеді (+3);

3. Шұңқырдың түбінде қабырғасы қалың сахина құралады, ортасында аглютинаты аз болады (+2);

4. Сақина кішірейе түседі, ортасындағы көзі білінер-білінбес болып тұрады;

5. Шұңқырдың түбінде тығыз көзі жоқ түйме тәрізді кішкене қоңыр тұнба түзіледі. (-);

Нәтижеде +4 және +3 көрсеткен шұңқырдағы реакциялар сарыпқа «оң» деп саналады.

Мүйізді ірі қара малдардың сары сулары бұл әдіс бойынша 1:50 титрде оң реакция берсе - «күдікті» ал титрі 1:100 немесе одан жоғары болса реакция оң деп есептелінеді.

Сонымен бірге реакцияның дұрыс жүргенін қадағалау үшін негізгі реакциямен бірге тексеру реакцияларын жүргізеді:

A) реакцияға қолданылатын 0,5%-тік глицерин ерітіндісінің сапалылығын тексеру. Ол үшін бір шұңқырдағы 0,5мл ерітіндіге 0,05мл (1 тамшы) 2,5%-тік қызыл қан түйіршіктерін тамызады.

Б) әр бір тексеруге алынған қанның сары суынынң өзіндік тәндігін тексеру. Зерттеуге алынған әрбір сары судың 1:50 титріне бір тамшы 2,5%-тік формалинделінген тексеру қызыл қан түйіршіктерін қосады. Мұнда барлық жағдайларда реакция теріс реакция теріс реакция беруі шарт.

B) диагностикумның күштілігін тексеру. Ол үшін биофабрикадан шыққан сарыпқа оң сарысуды 1:50-ден 1:100000 қатынасқа дейін титрлейді әр шұңқырға 1 тамшы диагностикум тамызады. Нәтижеде 1:640 немесе 1:1280 титрде оң реакция көрсеткен диагностикумды реакцияға қолдануға болады.[21]