Жаттығу түрлері және олармен жұмысқа байланыс орнатыңыз

«Жаттығулар – нағыз оқу құралы. Дидактика мен әдістемеде оқытудың құралы – оқулықтар деп айтылып жүр, біздіңше, оқулық – оқытудың құралдарын ұйымдастыру мен жүзеге асырудың нысаны болып табылады. Ал оқытудың нағыз құралы – жаттығулар. Әсіресе тілді үйреткіңіз келсе, жаттығуларсыз нәтижеге жете алмайсыз» деп, профессор Р.Әміров оқулықтарындағы жаттығуларға назар аудара отырып, «жаттығу дегеніміз – сіздің оқыту амалдарыңыздың мазмұны, кең тұрғыда, әдістемеңіздің мазмұны.

Дайындық жаттығулары сөйлеу (речевая деятельность) болмаса да, жалпы жүйенің негізгі түйіні (звено), оны жүзеге асырудың амалы және негізін жасаушы болып табылады.

Бұл турасында Э.П.Шубин: «Дайындық жаттығуларының көмегімен тіл құбылыстарының формасы мен мағынасы, сонымен қатар лексикалық бірлік және сөйлесім әрекетінің компоненті ретінде бір-біріне әсері меңгеріледі» – деп айтқан

Дайындық жаттығулары перцептивті – сенсорлық базаны қамтиды, ойлау қабілеті лингвистикалық және психологиялық қиындықтарды жою үшін, сөздерден микромәтіндер деңгейіне дейінгі белгілерді мағыналық ойлау қабілетін дамыту мысалы атқарады.

Тілдік біліктің жинақталуы дайындық жаттығуларының қажеттілігін төмендетеді, олардың қолданылуы жекелеген тапсырмалармен шектеліп отырады.

Дайындық жаттығуларының жүйесіне төмендегідей талаптар қоюға болады:

• 
  Қарапайым операцияларды күрделі ойлау әрекетімен үйлестіру,
  

• 
  Қабылдаудың тірегі мен бағыты есебімен айтылымның дайындық процесін қатаң меңгерту, «бағдарлмамланған» қиындықтарды жою және т.б.
  
• 
  Төлдік (бірлестіктерді) ұғымдарды біртіндеп арттыру;
  
• 
  Бір немесе бірнеше ұқсас қиындықтарға оқушы (студент) назарын бағыттау;
  
• 
  Жаттығуларда белгілі және белгісіз материалдарды үйлестіру;
  
• 
  Тұлғаға назарын бағыттау.
  

Сөйлеу жаттығулардың мынадай қасиеттері бар:

• 
  Меңгерілетін тілдік әрекеттерден меңгерілмейтін әрекеттерге біртіндеп көшу;
  
• 
  Қабылдаудан туған қиындықтарды кешенді шешу;
  
• 
  Мазмұнына немесе бір мезетте тілдік формасы мен мазмұнына назар аудару;
  
• 
  Стилі мен жанры жағынан түрлі мәтіндерді қолдану;
  
• 
  Тілдік қарым-қатынасты дағдылы қабылдау.
  

Ойлау қабілетінің бағытталуы белгісі кейбір түсіндірулерді қажет етеді, себебі дайындық және сөйлеу жаттығулардың жүйесіне енгізілген.

Күнделікті тілдік қарым-қатынаста есту қабілеті сөйлеу арқылы хабарлама мазмұнына бағытталған, сонымен қатар тұлғасы мен мазмұны толық бірлікте, ол мазмұнға немесе тұлғаға бағытталуы мүмкіндігі тілді үйретудің шарты болуы ықтимал. Зерттеулердің нәтижесі тілдік тұлғаға назар аударуда (мысалы, сөздердің синонимдік тұлғасын іздестіруде немесе тақырыптық топтамаларды жүргізуде және т.б.) бір мезетте мазмұнын түсіну қиындық туғызады.

Жоғарыда айтылғандай түрлі материалдарға құрылған дайындық жаттығуларын орындауда баланың мнемикалық қабілеті (мнемическая деятельность) ойлау қабілетімен үйлеседі.

Дайындық жаттығуларының қандайда бір түріне жүгінуге болады. Мысалы: «Сөздер тізбегін тыңдаңыз, есіңізде сақтаңыз және күрделі сөздер жасаңыз». Бұл жаттығуды орындауда мәлімет бойынша түсінік болуы қажет.

Психологтар тыңдалғанды немесе оқылғанды дұрыс топтай білу қабілеті оқушының ішкі ойлау қатынасын түсіну деп көрсетеді. Қазақ тілін (шетел тілін) өз ана тілі дейгейінде білуі қарым-қатынас жасауда тілдік форманы бағытты түрде қолданады, субъективтен объективті мәліметті, арнайы емес тілден арнайы тілді ажыратуға мүмкіндік туғызады деген сөз. Бұны «коммуникативті компетенция» деген жөн. Ал, тілді үйретудің нәтижелі болуы- жаттығулардың дұрыс тиімді таңдалуында ғана емес, оның ұйымдастыру, жүргізу жұмысының дұрыс жүзеге асуында.

Тіл үйренушінің негізгі объектіге назар аударуы сөйлеу жаттығуларының тілдік жаттығулардан айырмашылығы болып табылады. Себебі, сөйлеу жаттығулары үшін оның мазмұны маңызды болса, тілдік жаттығулар үшін ол тілдік формадан көрсетеді В.С.Цетлин.

Тілдік жаттығулар және сөйлеу жаттығулары деп қарастыру жаттығулар жүйесін жасауға жол ашты, себебі тілдік құрал арқылы жаттығуды құрастыру, қатысымдық ерекшелікті ескере отырып жасалынды.

Тілдік материалды меңгеруде білімді бекіту және сөйлеудегі жаңа тілдік форма деп,- қолдану дағдысын қалыптастыру негізінде жаттығулар жүйесі құрылады.

Шет тілі оқулықтарындағы жаттығулар жүйесінің ұйымдастырылуы жөнінде бірелкі зерттеулер жүргізген С.Утес жаттығуларды ұйымдастыру мен оны жүргізуде оқушыға жеке келу (индивидуальный подход) принципін ескере отырып, төмендегідей талаптар қояды:

1. 
   Оқулықтарда берілген жаттығуларға толықтырулар енгізіп және тапсырмаларының қайталануын, бір-бірімен тығыз байланыста болуын қадағалау.
   
2. 
   Жаттығулар оқушылардың сабақ үлгеріміне қарай барлығы дерлік қатыса алатындай құрылуы қажет және тексеру қарқыны бірізді болуы жаттығуларға қойылатын негізгі талаптың бірі.
   
3. 
   Жаттығулардың мазмұндық әлеуеті (потенциал), яғни жаттығулардың мазмұн аспектісі ауқымды болуын қадағалау. Мысалы: Берілген белгілі бір тақырыпқа оқушының өз таңдауына сәйкес міндетті факультатив тақырыпшалар берген жөн.
   
4. 
   Жаттығулардың қызметтік әлеуеті, яғни оқушының коммуникативті – сөйлеу әрекетіне қарамай (мысалы, аудитивті – вербальді немесе визуальді – вербальді стимум) барлығы дерлік қатынасуын қамтамасыз ететін, сөйлеу әрекетінің негізгі түрлері арқылы білік пен дағдыны қалыптастыру.
   
5. 
   Жаттығуларды орындауда оқушылардың бір-бірімен қарым-қатынасы: «Қатысымдық оқытуда барлық жаттығулар түріне қарай сөйлеу, яғни қарым-қатынастағы жаттығулар болуы керек», – дейді
   

Дұрыс серіктес және топтар құру жаттығуларды орындауда жеке келу әрекетін жүзеге асырады, сонымен қатар оқушылар бір-бірін қадағалап, оқу әрекетінде ынталандыруға және оны басқаруға, бір-біріне көмек беруге септігін тигізеді.

6. 
   Өзіндік жұмыстарды ұйымдастыруда жаттығулардың әлеуетті мүмкіндігі.
   

Қазақ тілін меңгеруде жаттығуларды дидактикалық – әдістемелік жағынан ұйымдастыру оқушылардың белсенді қатысуын қамтамасыз етеді.