«Экожүйе және құқық» пәнінен практикалық сабақтарды орындауға арналған әдістемелік нұсқау Шымкент 2021 Қазақстан республикасы ғылым және білім министрлігі коммерциялық

жүктеу/скачать 225,67 Kb.

бет	8/32
Дата	20.09.2023
өлшемі	225,67 Kb.
	#181684
түрі	Сабақ

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 ... 32

Байланысты:
Экож. ПСАӘН

4 Практикалық сабақ
3 ЕСЕП
Бақылау сұрақтары 1. Ядролық жарылыстың қирату факторлары 2. Соққы толқынының күштері №5 Практикалық сабақ

W, млн. м³	B, м	H, м	v, м/с
R, км
1	140	108	50	5,8	25,50,100
2	152	113	50	6,1	25,50,100
3	165	121	60	6,9	50,100,150
4	104	103	40	5,4	25,50,100
5	173	127	50	7,1	50,100,150
6	160	117	60	6,5	25,50,100
7	183	132	60	7,3	100,150,200
8	210	135	60	7,50	100,150,200
9	146	119	50	6,2	50,100,150
10	169	114	40	6,3	25,50,100
11	138	106	40	5,8	25,50,100
12	158	121	50	6,4	50,100,150
13	194	130	60	6,9	50,100,150
14	240	138	60	7,0	100,150,200
15	224	126	50	6,4	25,50,100
16	236	131	60	7,1	50,100,150
17	193	118	60	6,5	50,100,150
18	168	107	60	6,7	25,50,100
19	128	105	40	5,7	25,50,100
20	264	129	60	7,2	50,100,150

№4 Практикалық сабақ
Радиациялық қауіп. Жаппай қырып-жою қаруының жалпы сипаттамасы (OMP). Ядролық жарылыстың зақымдаушы факторлары. Иондаушы сәуле. Сыртқы және ішкі сәулелену. Олардың адам ағзасына әсері. Экспозициялық, сіңірілген, эквивалентті доза. Сәуле ауруы, басқа аурулар

№ 3 ЕСЕП Соққы толқынының тікелей артықша қысымын, шағылған соққы толқынының артықша қысымын және соққы толқыны артындағы ауаның жылдамдық тегеурінін анықтау.

Берілгені: Жарылыс қуаты q=0,5 Мт жарылыс орталығынан R=5100 м ара қашықтықта орналасқан объектідегі соққы толқынының әсерін анықтау. Тапсырманы орындауға қажетті бастапқы мәліметтер №3 кестеде берілген
Шешімі:
Соққы толқынының тікелей артықша қысымын келесі өрнекпен анықтайды:
Р_Ф=105 (5)
мұнда: q_ст - ядролық қарудың соққы толқынына жұмсалған тротил баламасы;
q_ст=0,5 • q = 0,5•0,5•10 ⁹=0,25•10 ⁹ кг
Онда:
Р_Ф=105 кПа
Р_Ф – ның мәні бойынша шағылған соққы толқынының артықша қысымын келесі өрнекпен есептейміз:
Р_ш= 2Р_Ф + (6)
мұнда : Р₀– атмосфералық қысым, Р₀=101,3 кПа.
Сонда
Р_ш=2 • 21,855 + кПа
Соққы толқыны артындағы ауаның жылдамдық тегеурінін келесі өрнекпен анықтаймыз:
Р_тег= , Па (7)
Р_тег= кПа = 75 Па.

Қиратып жою құралдарының ішіндегі ең қуаттысы осы ядролық жарылыс. Ол тротил баламасымен өлшенеді, яғни тротилдің тонна (т), килотонна (Кт), мегатонна (Мт) салмағымен өлшенеді.

Ядролық жарылыс ауада, жер (су) бетінде, жер (су) астында болуы мүмкін. Оның қауіпті факторларына: соққы толқыны, жарықты сәуле бөлу, өткіш радиация, төңіректі радиоактивті ластау және электро-магниттік импульс жатады.
Біз ядролық жарылыстың қирату факторларының бірі соққы толқынына тоқталамыз.
Соққы толқыны ауаның бір мезетте қысылғанынан пайда болады және дыбыс жылдамдығынан жоғары жылдамдықпен тарайды. Соққы толқынының пайда болу көзі – жарылыстың ортасында өте жоғары қысымның пайда болуы. Соққы толқыны өзінің жойқын күшіне байланысты, жолындағылардың бәрін қирата талқандап өтеді. Соққы толқынының күші жарылыс ошағынан қашықтаған сайын бәсеңдей береді. Адамдар соққы толқынынан тек арнайы жер асты панаханаларына, шұңқырларға, т.с.с. таса жерлерге жасырынып сақтанады. Соққы толқыны күшін 4-ке бөлуге болады.
1. Алғашқы жарылыс болған ошағын толық қирау аймағы деп атаймыз.
2. Күшті қирау аймағы.
3. Орташа қирау аймағы.
4. Жеңіл қирау аймағы.
1) Толық қирау аймағы - Р_ш=50 кПа-мен (0,5 кгс/см²) шектеледі. Жер үстіндегі құрылыстардың барлық түрі жермен жексен болып, тек қана үйінділер қалады. Жер астындағы қорғаныс ғимараттар, панаханалары, коммуналдық жүйелері едәуір бүлінеді. Қорғанбаған адамдардың бәрі өліп, жер астында орналасқан паналаушылар әр-түрлі жарақат алады.
2) Күшті қирау аймағы - Р_ш=50-30 кПа арасында. Өнеркәсіп және тұрғын ғимараттардың көбісі толық қирап немесе қатты бұзылады, бірақ жер астындағы құрылыстар толық сақталуы мүмкін; жасырынбаған адамның көпшілігі қаза табады. Қорғаныс паналардағы адам арасында жарақат алғандар көп емес, жер беті радиобелсенді заттармен қатты ластанады.
3) Орташа қирау аймағы - Р_ш=30-20 кПа арасында. Көп қабатты ғимараттар, электр жүйелерінің бағандары орташа немесе бір шамада бүлінеді, қорғаныс паналар, жер төлелер толық сақталып қалады. Кейбір жерлерде үйінділер болуы мүмкін. Адамдарға көмір қышқыл газбен улану қауіпі төнеді. Осы үш зоналар ядролық зақымдану ошағының 1/3 бөлігін құрайды және бұл жерде құтқару жұмыстары күрделі түрде жүреді.
4) Жеңіл қирау аймағы - Р_ш=20-10 кПа арасында. Ғимараттардың тек терезе жақтаулары, есіктері, ішінара үй шатырлары бүлінеді. Ағаш үйлер бұзылады, жеңіл от алатын заттардың төгілуінен екінші қайтарма өрт пайда болуы мүмкін.
Ядролық жарылыс салдарынан өте қауіпті аймақта біздің объект орналасқан. Сондықтан жарылыс болған жерден адамдарды тез арада қауіпсіз аймаққа көшіру керек. Өйткені жарылыс болған кезде үйлер, ғимараттар, газ құбырлары, өсімдіктер, қорғаныс құрылыстары жермен теңеседі.
Кесте №3 Тапсырманы орындауға арналған бастапқы мәліметтер

Вар-т	№ 3 ЕСЕП
Вар-т	q, МТ	R, км
1.	1,5	8,5
2.	1,3	8,2
3.	1,2	8,0
4.	1,8	9,6
5.	2,0	13,0
6.	2,2	14,5
7.	2,4	15,1
8.	2,5	15,9
9.	3,0	16,3
10.	3,5	17,5
11.	3,5	10
12.	2,5	8
13.	1,5	16
14.	4	20
15.	4,5	10
16.	4,5	25
17.	5	10
18.	5	28
19.	5,5	50
20.	5,5	25

Бақылау сұрақтары
1. Ядролық жарылыстың қирату факторлары
2. Соққы толқынының күштері

№5 Практикалық сабақ
Химиялық қауіпті объектілерді жіктеу. Химиялық қауіпті заттарды сақтаудың, тасымалдаудың негізгі тәсілдері.

Өмір сүру ортасындағы адам ағзасына кері әсер ететін факторлар:

Зиянды заттардың жалпы сипаттамасы. Қазіргі заманда адамзатқа белгілі 7 млн. астам химиялық заттар бар. Олардың 60 мыңнан астамы кең қолдану табуда, тамаққа қосу түрінде – 5500, дәрі-дәрмек – 4000, тұрмыс химиясында – 1500 пайдаланылады. Халықаралық нарықта жыл сайын 500-ден 1000-ға дейін жаңа химиялық қосындылар, өнімдер пайда болуда. Міне сондықтан адам өміріне қауіпті улы заттар дүниеге көптеп келіп жатыр.
Улы химиялық заттар, өзінің пайдалануына байланысты төмендегідей болып жіктеледі:
- өнеркәсіп уы – өндірісте қолданатын заттар;
- улы химикаттар – ауыл шаруашылығында қолданылатын заттар;
- дәрі-дәрмектер;
- тұрмыс химикаты;
- өсімдіктер және жануарлар уы – өсімдіктерде, саңырауқұлақтарда, жануарларда, құрт-құмырсқаларда болатын заттар;
- әскери улаушы заттектер.
Адам организміне әсер ету сипаты бойынша улы заттар төмендегідей болып бөлінеді:
- жалпылама улылар – организмді жалпы улайтын, жеке ағзаларды ауру етіп, істен шығаратын улы заттар;
- қоздырғыштар – тыныс жолдарының шырышты (слизистый) қабатын, көзді, өкпені, теріні ауру ететін заттар;
- аллергия тудыратын заттар;
- мутагендер – генетикалық кодты бұзатын заттар;
- канцерогендер – қауіпті ісіктер тудыратын заттар.
- бала жасау қызметін жоятындар – қорғасын, сынап, стирол, радиоактивті басқа да заттар.
Зиянды заттардың әсер етуі және ағзаға енудің жолдары. Зиянды заттар адам ағзасының тыныс алу жолдары, тері және ас қорыту жолдары арқылы енеді. Көп жағдайда (80-90 пайыз) кәсіпке байланысты аурулар және уланулар ағзаға улы газдардың, булардың, тұмандардың енуіне байланысты болады. Бұл жолмен ауруға шалдығу өте ауыр болуы мүмкін, себебі улы зат бірден қанмен араласып бүкіл денеге тарап кетеді.
Улы заттар ішкен тағаммен, сумен, темекімен, қолдың кірімен ас-қорыту жолдары арқылы ағзаға енеді. Улы заттар ауыз қуысында-ақ сіңіп, қанға өтіп кетуі мүмкін. Ондай заттарға фенол, цианид сияқты улар жатады. Асқазанның қышқылды ортасы улы қосындымен бірігіп, заттың улылығын одан ары арттыра түсуі мүмкін.
Улы заттар адам ағзасына тері арқылы енеді. Улы булар, сұйық заттар теріге еніп, сол арқылы қанға кетеді. Бұндай заттарға суда, майда жеңіл еритін көмірсутегі, ароматты аминдер, бензол, анилиндер және т.б. жатады. Егер теріде жара немесе сызат болса, ағзаға енуі жеңілдейді.
Бірінші кезеңде улы заттардың бөлінуі қан айналымының қарқындылығы байланысты болады. Улы заттардың жиналатын үш басты орны бар: клетканың сыртындағы сұйық, клетканың ішіндегі сұйық және майлы тін (ткань). Улы заттың тарауы үш негізгі физикалық-химиялық қасиетке байланысты болады: суда ергіштігі, майда ергіштігі, реакцияға енгіштігі. Кейбір металдар (күміс, мырыш, хром, ванадий, кадмий және басқалары) қаннан тез шығады, бірақ бауыр мен өкпеде жиналып қалады. Барий, бериллия, қорғасын қосындылары кальцимен, фосформен бірігіп өте мықты қосынды жасай алады және сүйекте жиналады.
Улы заттардың әсерінің салдары. Улы, зиянды заттармен жақындасқанда адам ағзасы тіннің жергілікті зақымдануына және жалпы улануға әкеледі.
Жалпы улану удың қанға енуінің нәтижесінде дами бастайды. Удың жергілікті әсері онымен жақындасқан жерінде зақымдану болуы мүмкін: терінің қызарып, қабынуы, күюі.
Улану екі түрде жүреді: өткір және созылмалы.
Уланудың өткір түрі – бұлай улану апат болғанда, қауіпсіздік ережелерін өрескел бұзғанда болады әрі у тез арада әсер етеді және көп мөлшерде ағзаға енеді. Өткір уланудың екі фазасы болады: біріншісі – өзіне тән емес көрінуі (бас ауруы, әлсіреу, жүрегі айну және т.б.), екіншісі – өзіне тән, телімді көрінуі (өкпенің ісінуі т.с.с.).
Уланудың созылмалы түрі – уланудың бұл түрі жайлап, аз мөлшерде білінбей жүріп жатуы мүмкін. Ондай улану удың ағзаға жиналуының әсерінен болады. Мысалы, бензолмен өткір улану болғанда негізінен жүйке жүйесі зақымданады, ал осы затпен созылмалы түрде уланса, онда қан жасау жүйесі зақымданады.
Адам ағзасының улы заттарға қарсы күресінің жолдары. Зиянды заттар ағзаға түскен соң, әртүрлі химиялық өзгеріске ұшырайды: биотрансформация немесе метаболизм. Улы зат клеткалы мембранамен, ақ уыз құрылымымен және клетканың басқа да құрылымдарымен және тінаралық ортамен қарым-қатынасқа түсіп өзгереді – бұл удың әр жолмен өз күшін жоғалтуы.
Бірінші жол – удың химиялық құрылымының өзгеруі.
Екінші жол – улы затты уақытша бір органдарға бөліп қоюы (депонирование). Бұл жол – уақытша қанда айналып жүрген удың көлемін азайтады. Мысалы, ауыр металдар (қорғасын, кадмий) сүйекте, бауырда, бүйректе, кейбір улы заттар жүйке жүйесінде жиналады. Бұл процесс өте күрделі және уды жоюдың негізгі тиімді жолы болып саналмайды. Себебі у қан айналымына кез келген уақытта қайта түсуі мүмкін.
Үшінші жол – организмнен шығуы – бұл әртүрлі жолмен болады: тыныс алу жолдары арқылы, асқорыту, бүйрек, тері, темір. Мысалы, ауыр металдар ішек-қарын жолымен ағзадан шығады. Терлегенде термен де шығуы мүмкін.

жүктеу/скачать 225,67 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 ... 32