Әл-фараби атын да ғы Қа зақ Ұлт тық уни вер ситеті жоғары мек теп

2-бөлім. Педагогика ғылымы
64
Мы са лы, «ме то ди ка лық тер мин дер сөз ді гін де»: «Құ зы рет ті-
лік (ла тын ның 
competentis
– бейім сө зі) – қан дай да бір оқу пә нін 
оқы ту про це сін де қа лып та са тын бі лім, бі лік, дағ ды лар жиын ты-
ғы, со ны мен қа тар қан дай да бір қыз мет ті орын дай алу қа бі лет-
ті лі гі», – де лін ген. 
Ла тын ті лін де 
competense
– сәй кес, жа рам ды, ағыл шын ті лін-
де 
competence
– қа бі лет, ком пе тен ция, фран цуз ті лін де 
competent
– құ зы рет ті, құ қық ты, 
competere
– сай бо лу, қа бі лет ті бо лу де ген 
ма ғы на бер се, орыс ті лі сөз дік те рін де құ зы рет ті лік – «бел гі лі бір 
сұ рақ тар ды, мә се ле лер ді бі реудің же тік бі луі» де ген ма ғы на ны 
бер се, қа зақ ша сөз дік тер де бі реуге тиесі лі іс тер, сұ рақ тар шең-
бе рін де бел гі лі бір адам ның не ме се ме ке ме өкіл ді гі нің құық ты 
бо луы деп көр се тіл ген. Өз са ла сы на сәй кес бі лім жә не бі лік ті лік-
пен қа ру лан ған, не гіз гі ой тұ жы рым жа сайт ын жә не тиім ді әре кет 
ете ала тын адам ды бел гі лі бір са ла да ғы құ зы рет ті лік ті мең гер ген 
адам деп есеп теу ге бо ла ды. Ал же ке адам (әлеу мет тік тұл ға) – елі-
нің өр кен деп да му ына іс кер лік пен, са на лы лық пен қа райт ын бі лім ді 
адам, мә де ниет ті аза мат. Осы ған бай ла ныс ты құ зы рет ті лік ұғы мы-
ның мән-ма ғы на сын анық тау да ба ғыт тал ған мә се ле лер көп те ген ғы-
лы ми әдіс те ме лік ғы лы ми ба сы лым дар да, пе да го ги ка са ла сын да ғы 
зерт теу лер де жал пы пе да го ги ка лық, ди дак ти ка лық ме то до ло гиялық 
дең гейде кө рі ніс бе ру де. Дәс түр лі оқы ту әдіс те ме сін де «құ зы рет ті-
лік» жа ңа ұғым емес. «Линг вис ти ка лық құ зы рет ті лік», «ком му ни ка-
тив тік құ зы рет ті лік» сияқ ты ұғым дар жиі айтылып жүр. 
Бү гін гі таң да Қа зақ стан да ғы бі лім бе ру жүйесі Ре сей мен 
Еуро па ның бі лім бе ру са ла сы ның да му ба ғыт та ры на сүйен ген-
мен, елі міз дің бі лім бе ру жүйесі нің отан дық дәс түр мен үр діс те-
рі міз дің ерек ше лік те рі не сәй кес өзін дік жо лы бар. Со ны мен, «құ-
зы рет ті лік» – тұл ға ның бел гі лі бір пән дер шең бе рін де қа тыс ты бі лім 
мен бі лі гі, дағ ды сы мен іс-әре кет тер тә сі лі нің өза ра жиын ты ғы. 
Құ зы рет ті лік ке (ком пе тен цияға) не гіз дел ген бі лім (competece 
– fazed education – CВЕ) 1965 жы лы Н. Хомс кий ұсын ған жал-
пы кон текс те 70-жыл да ры Аме ри ка да қа лып тас қан (Мас са чу сетс 
уни вер си те ті). Он да «құ зы рет ті лік» ұғы мы транс фор ма циялық 
грам ма ти ка, тіл теория сын да қол да ныл ған.

2.3. Жо ға ры мек теп оқы ту шы сы ның ком му ни ка тив тік бі лік ті лі гі
65
«Құ зы рет», «құ зы рет ті лік» мә се ле сін тал дау да И.Я. Зим няя 
үш ке зең нің қа лып та су ын айтады.
Бі рін ші ке зең де (1960 – 1970) ғы лы ми ап па рат қа құ зы рет ті лік 
ка те го рия сын, ал дың ғы се беп «құ зы рет» тү сі ні гі нің не гі зін де «құ-
зы рет ті лік», «ком му ни ка тив ті құ зы рет» де ген тү сі нік қа лып тас ты.
Екін ші ке зең де (1970 – 1990) құ зы рет ке си пат та ма теорияда 
жә не прак ти ка да бас қа тіл ді үйре ну де, бас қа ру да, кә сіп кер лік те, 
бас шы лық та, ме не дж мент те, қа рым-қа ты нас ты үйре ну де «әлеу-
мет тік құ зы рет» тү сі ні гі нің маз мұ ны тал дан ды.
Үшін ші ке зең – пси хо ло гия лық са ла да мұ ға лім нің кә сіп тік 
іс-әре ке ті. Ав тор дың көз қа ра сы бой ын ша құ зы рет ті лік – бұл 
іш кі бі лім, іс-әре кет бағ дар ла ма сы жә не адам да қа лып та са тын 
құ зы рет құн ды лық жүйесі. Ол өзін дік тұр ғы дан үш құ зы рет тен
тұ ра ды: 
– же ке тұл ға ға қа тыс ты іс-әре кет суб ъек ті лі гі қа рым-қа ты-
нас тық құ зы рет;
– әлеу мет тік әріп тес тік пен әлеу мет тік ор та ға қа тыс ты құ зы рет;
– адам іс-әре ке ті не қа тыс ты құ зы рет.
Не гі зі нен, құ зы рет ті лік (ком пе тен ция) ұғы мы ал ғаш рет 1992 
жы лы Еуро па ке ңе сі нің «Еуро па да ғы ор та бі лім» ат ты жо ба сы-
ның ая сын да пай да бол ды. Бұл бі лім бе ру про це сі нә ти же ле рі-
нің бү кі лә лем дік ба ғы тын жа рия ету мен ес те қал ды. Мұ нан кейін 
1996 жыл ғы Еуро па ке ңе сін де өт кі зіл ген «Еуро па ішін де гі не гіз-
гі ком пе тен ция лар» ат ты сим по зиум да қа зір гі за ман ғы тү лек тер 
үшін тө мен гі 5 не гіз гі құ зы рет ті лік бел гі лен ді:
– саяси жә не әлеу мет тік құ зы рет ті лік тер (ком пе тен ция лар), 
яғ ни жауап кер ші лік ті өз мой ны на алу қа бі ле ті, өза ра ше шім 
қа был дау ға қа ты су, жан жал ды бей біт жол мен, күш қол дан-
бай ше шу;
– көп мә де ниет ті қо ғам да ғы өмір мен бай ла ныс ты құ зы рет-
ті лік тер (әр түр лі лік ті, ерек ше лік тер ді қа был дау, өз ге лер ді 
сый лау, өз ге мә де ниет, тіл, дін өкіл де рі мен қа рым-қа ты нас 
жа сау қа бі лет ті гі);
– бір тіл ден ар тық ауыз ша жә не жаз ба ша қа рым-қа ты нас ты 
жа сауды мең ге ру ге қа тыс ты құ зы рет ті лік тер;

2-бөлім. Педагогика ғылымы
66
– ақ па рат тық қо ғам ның пай да бо луымен бай ла ныс ты құ зы-
рет ті лік тер (жа ңа тех но ло гиялар ды мең ге ру, олар ды қол-
да ну мүм кін ді гін тү сі ну, бұ қа ра лық ақ па рат құ рал да ры 
мен жар на ма ар қы лы та ра ла тын ақ па рат қа сын көз бен қа-
рау);
– кә сі би даяр лық кон тек сін де үз дік сіз бі лім алу не гіз гі са па-
сын да бү кіл өмір бойы оқу қа бі лет ті лі гі не қа тыс ты құ зы-
рет ті лік тер. 
А.В. Ху то рс кий жал пы бі лім бе ру де гі құ зы рет ті лік ық пал 
мә се ле сін зерт тей ке ле, бі лім ді лік құ зы ре ті ұғы мын ен дір ді. Ол 
атал ған ұғым ды бі лім алу шы ның ақи қат шын дық тың нақ ты сан-
дар аясы на қа тыс ты ма ғы на лық бағ да ры, бі лі мі, икем ді лік те-
рі мен қыз мет тә жі ри бе сі ре тін де тү сін ді ре ді. Осы тү сі нік ті оқу 
тә жі ри бе сі не ен гі зу, ав тор дың пі кі рін ше, бі лім алу шы лар дың 
теория лық бі лім қо рын игер ге ні мен, олар ды нақ ты мә се ле лер мен 
жағ дай лар да ше шу де, іс ке асы ру да айт ар лық тай қиын дық қа тап 
бо луы сияқ ты көп те ген ел дер де гі мек теп ке тән мә се ле ні ше шу-
ге мүм кін дік бе ре ді. Бі лім ді лік құ зы рет бі лім алу шы ның же ке ле-
ген бі лім мен икем ді лік тер ді иге ру ға на емес, олар дың ке шен ді 
про це ду ра ла рын мең ге руіне бай ла ныс ты ық пал ете ді. Он да әр-
бір бел гі лен ген ба ғыт қа сай ке ле тін бі лім бе ру ком по не нт те рі нің 
жиын ты ғы анық тал ған. 
Құ зы рет ті лік ті да мы ту ға қа тыс ты пе да го ги ка лық мақ сат тар 
ерек ше лі гі олар дың оқы ту шы әре ке ті тү рін де қа лып та су ын да 
емес, бі лім алу шы қыз ме ті нің нә ти же ле рі тұр ғы сын да, яғ ни бі лім 
алу шы ның бел гі лі бір әлу мет тік тә жі ри бе ні иге ру про це сін де гі 
ал ға жыл жуы мен да му ын да. 
Бі лім бе ру жүйе сін құ зы рет ті лік не гіз де мо дер ни за циялау
Е.Я. Ка ган, В.В. Лап тев, О.Е. Ле бе дев, Б.Д. Элько нин, т.б. ға-
лым дар дың ең бек те рін де ке ңі нен тал дан ған. Олар өмір лік мә-
се ле лер ді ше шу дің бір тұ тас тә жі ри бе сін, түйін ді, яғ ни көп те ген 
әлеу мет тік ор та ға қа тыс ты функ ция лар ды, әлеу мет тік рөл дер ді, 
құ зы рет ті лік ті бол жайды. Еуро па ел де рін де, атап айт қан да, Фран-
цияда «құ зы рет ті лік» пен бі лік ті лік ұғы мы си но ним ре тін де қа-
рас ты ры ла ды. 

2.3. Жо ға ры мек теп оқы ту шы сы ның ком му ни ка тив тік бі лік ті лі гі
67
А.В. Ху то рс кий жал пы бі лім дік не гіз гі құ зы рет ті лік ті: құн-
ды ма ғы на лық, жал пы мә де ни, оқу-та ным дық, ком му ни ка тив ті, 
әлеу мет тік-ең бек жә не тұл ға ның өзін-өзі да мы ту құ зы ре ті деп 
көр се те ді. Ав тор олар дың маз мұ ны Еуро па Ке ңе сін де бел гі лен-
ген не гіз гі құ зы рет ті лік тер ге қай шы кел мейтінін атап көр се те ді.
Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның 2015 жыл ға дейін гі бі лім бе ру ді 
да мы ту тұ жы рым да сын да құ зы рет ті лік ор та бі лім бе ру дің мақ са-
ты ре тін де: «... те рең бі лім мен кә сі би дағ ды лар не гі зін де ер кін 
бағ дар лай бі лу ге, өзін-өзі іс ке асы ру ға, өзін-өзі да мы ту ға жә не өз 
бе тін ше дұ рыс, адам гер ші лік тұр ғы сы нан ше шім қа был дау ға қа-
бі лет ті же ке тұл ға ны қа лып тас ты ру», – деп көр се тіл ген.
Құ зы рет ті лік – та ным дық, кә сіп тік, шы ғар ма шы лық қыз мет 
ат қа ру дың жә не өз ге лер мен эмо циялық құн ды лық, қа ты нас тар 
жа саудың әлеу мет тік тә жі ри бе ле рін мең ге ріп, аза мат тық қо ғам 
жағ дайын да өмір сү ру ге қа бі лет тік бо лып та бы ла ды де ген тұ жы-
рым қа был дан ған. Құ зы рет ті лік – құ зы рет тер ді мең ге ру дең гейі. 
Құ зы рет ті лік – бі лім алу шы ның өзін қор ша ған өмір де гі объек ті-
лер мен же ке тұл ға ре тін де жә не әлеу мет тік ма ңыз ды қыз мет тік 
қа ты нас тар жа сауда оған қа жет бо ла тын бі лім, бі лік, дағ ды лар 
бағ дар ла ры мен әре кет ету тә жі ри бе сі нің өза ра бай ла ныс қан қо-
сын ды сы.
Пән дік-бі лім дік жүйе шы ғар ма шы лық бел сен ді лік ке бағ дар-
лан ған құ зы рет ті жү зе ге асы ру ды қам та ма сыз ете ала ды. Құ зы-
рет ті лік тұр ғы да қа рас ты ру ке рек де ген де бі рін ші орын ға бі лім 
алу шы лар дың ал ған ғы лы ми ақ па рат та ры емес, мә се ле лер ді ше-
ше алу бі лік ті лі гі тұ руы тиіс. Он дай мә се ле лер, 

жүктеу/скачать 5,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: