Әлеуметтік педагогика
Адамның әлеуметтік қалыпты дамуы мен ауытқуы
жүктеу/скачать 1,49 Mb.
|
аза стан республикасы ылым ж не білім министрлігі леуметтік п
| 10.1 Адамның әлеуметтік қалыпты дамуы мен ауытқуы,
әлеуметтік ауытқудың себептері Қалып (лат.norma) - деп ережені, белгіленген межені түсінуге болады. «Әлеуметтік қалып» (әлеуметтік нормалар) – бұл ресми белгіленген немесе әлеуметтік тәжірибе негізінде пайда болған және қоғамның белгілі бір нақты-тарихи өмір жағдайына лайық қалыптасқан қоғамдық іс-қимыл ережелері. Олар топтағы жекке тұлғаның қалыптасқан немесе белгіленген (рұқсат етілген немесе міндетті) іс-қимыл стандарты, жеке адамның өзгелермен әрекеттесу үшін қажетті шарты. Әлеуметтік қалыптарда алдыңғы қоғамның әлеуметтік тәжірибесі көрініп бейнеленеді және сонымен бірге қазіргі кезедегі әлеуметтік шындық саналы қабылданады. Олар заң актілерінде, қызметтік инструкцияларда, ережелер мен жарғыларда, ұйымдастыру институттарының құжаттарында, сонымен қатар заң жүзінде жазылмаған, ортада қабылданған ереже түрінде бекітіледі. Негізгі әлеуметтік қалыптарды былай топтастыруға болады: құқықтық, адамгершілік, этикалық, діни және т.б., олар адамның кез келген сәттегі әлеуметтік рөлінің өлшемдері ретінде қызмет етіп, күнделікті өмірі мен қызметінде іске асады. Адам бірнеше әлеуметтік рөлдерді қатар орындайды, мысалы, азамат, маман, отбасы және ұжым мүшесі, т.с.с, соның барысында өзін жүзеге асыру үшін әлеуметтік тәжірибені игереді. Әлеуметтік ауытқулар – бұл адамның әлеуметтік дамуының қоғамда қалыптасқан құндылықтар мен қалыптарға (өзінің өмір сүру ортасына) сәйкес келмеуі. Әлеуметтік ауытқулардың формалары: асоциалдық және антисоциалдық іс-қимылдар. Асоциалдық іс - қималдар (грек. а - теріс мағынаны білдіретін қосымша, лат.socialis – қоғамдық, қоғамдағы адамдардың өміріне және қарым-қатынасына байланысты) - бұл адам іс-қимылының қоғамда қалыптасқан қалыпқа сәйкес келмегенімен де, қоғамдық тәртіпті бұзбайды. Әлеуметтік қалыптарды бұзу және асоциалды іс-қимыл құндылық бағыттар мен құндылық-нормативті түсініктерді, яғни іс-қимылдың ішкі реттелу жүйесін бүлдіреді. Асоциалды белгілердің ішінде криминогендікке дейінгі деңгейді бөліп қарастыруға болады, онда индивид әлі қылмыс субьектісіне айналмағанымен де, оның әлеуметтік ауытқуы ұсақ құқықтық іс-қимылдарды және қоғамдық орындарда әдеп қалыптары мен қарым-қатынас ережелерін бұзуы, қоғамдық пайдалы жұмыстан бас тартуы, сирек те болса, психикаға ақау келтіретін ішімдік пайдалану, наша тарту, улы заттарды иіскеу (токсикомания) және басқа да қоғамға үлкен қауіп тудырмайтын асоциалды іс-қимылдарға жуық болуы. Антисоциалды (грек. anti - қарсы және әлеуметтік) – бұл адамның әлеуметтік және мәдени қалыптарға, әсіресе заңға қайшы іс-қимылы. Егерде мұндай іс-қимылдар салыстырмалы түрде жеңіл болса, оны тәртіп бұзушылыққа, ал күрделі болса, жасаған қылмысына орай заң жүзінде жауапқа тартады. Сондықтанда деликвентті (заңға қайшы) және криминалды (қылмыстық) іс-қимыл туралы айтылады. Егерде іс-қимылдар қоғамдық тәртіпке нұқсан келтірмесе, онда ондай адамдар еңбек немесе әкімшілік жауапкершілікке тартылады. Заң қорғайтын полиция және құқық орындары заң бұзушылыққа сәйкес әкімшілік айып пұл салады және т.б., ал әлеуметтік және медициналық қызмет орындары кешенді әлеуметтік және психологиялық шараларды жүргізеді. Егерде заң бұзушылық шектен шықса, ондай іс-қимылдар қылмыстық заң қалыптары бойынша анықталады. Жеткіншектік және боз балалық кезеңде қауіп-қатерге соқтыру мүмкіндігі жоғары болады, олар төмендегідей сипатта болады: біріншіден, бір жас кезеңінен екінші жас кезеңіне өткенде іштей қиындықтар туады, ол психогормондық үдерістермен бірге, Мен тұжырымдамасының өзгеруі; екіншіден, жеткіншектер мен жастардың әлеуметтік жағдайының шекаралық қалыпта және анық болмауы; үшіншіден, әлеуметтік бақылау тетігінің салдарынан туатын қайшылықтар: ересектердің балалардан сыртқы қалыпты және өздерін тыңдауын талап ететін бақылау формасының әлсіздігі және оның саналы тәртіпке бой ұсынуы мен өзін бақылау дағдысының қалыптасып, бекімегендігі. Девиантты іс-қимылдар түрлі өзара байланысты факторлардың салдарынан пайда болады, олар: - индивидтік фактор, асоциалды іс-қимылдың алғы шарты психобиологиялық деңгейде болғандықтан, индивидтің әлеуметтік бейімделуіне қиындық келтіреді; - психологиялық және педагогикалық фактор, отбасы және мектеп тәрбиесінде жіберілген қателіктерден болады; - әлеуметтік-психологиялық фактор, кәмелетке толмаған баланың ең жақын айналасының, мәселен отбасының, көшенің, оқу-тәрбие ұжымының теріс ықпалы; - тұлғалық фактор, индивидтің өзіне ұнайтын ортада, өзінің белсенді таңдауы бойынша анықталатын, айналасындағы қалыптар мен құндылықтары, отбасы, мектеп және қоғамның педагогикалық ықпалы, сонымен қатар, өзінің құндылық бағдары және өз іс-қимылын реттей білу қабілеті; - әлеуметтік фактор, қоғам дамуындағы әлеуметтік және әлеуметтік-экономикалық шарттар. Әлеуметтануда аномия құбылысын қарастыруға болады, ол адамның әлеуметтік ортадағы әлеуметтік қалыптарға сай еместігі. Бұл «аномия» терминін француз әлеуметтанушысы Д.Дюркгейм енгізген, адамның іс-қимыл қалыптарының сақталмауы немесе жетіспеуі. Американ әлеуметтанушысы Р.Мертон 30-шы жылдары әлеуметтік аномия теориясын ұсынған, онда қоғамдағы «адамгершіліктің болмауынан», жеке адамның теріс іс-қимылға баруы қарастырылған. Оның пікірінше, кез келген қоғамда адамгершілік құндылықтарды орнатудың мақсаты мен құралдары бар. Адамгершілік құндылықтарды орнатуға жеткізетін мақсат пен құралдар арасындағы тепе-теңдіктің бүлінуі, аномияға негіз болады. Мертон адамның аномия қалпының бірнеше реакциялық типін көрсетеді (оны жүзеге асыру үшін, іс-әрекет мақсатына қатысты құралдарды таңдау арқылы қисынды варианттардың сәйкесуі): конформизм, инновативтілік, ритуалдылық, ретризм, бүлік шығару. Конформизм (кешеуіл лат. conformns – ұқсас) – қоғамда қалыптасқан адамгершілік мақсаттар мен құралдарға жағымды қатынас орнату. Инновативтілік (лат. innovatio - жаңару, өзгеріс) – мақсатқа жағымды қатынас орнату және құрал таңдауды шектеуге қарсылық білдіру, жаңа іс-қимылдың пайда болуы, адам іс-әрекетін өзгеріске түсіріп, жаңалық пайда болады. Ритуалдылық – мақсатқа теріс қатынас, құрал таңдаудағы басты ұстаным - мақсатты ескермейтін ритуалдық іс-қимыл типі (мысалы, діни әрекет, бюрократтық т.с.с.). Ретризм – бір нәрсеге қол жеткізуде мақсатты да, құралды да жоққа шығару. Бұл өмірден алшақтауды білдіреді (маскүнемдік, нашақорлық және т.б.). Маскүнемдік – сырқат, ішімдікке тәндік және психологиялық тәуелділік, жеке тұлғаны әлеуметтік, психикалық, тәндік тұрғыдан қажытады, соның салдарынан маскүнемдік психоз пайда болады. Маскүнемдік созылмалы дертке шалдықтырады, оның белгілері нашақорлық құбылысы мен белгілері тәрізді. Нашақорлық психикалық және тәндік тәуелділікті тудырады. Бүлік шығару – қоғамда қабылданған мақсаттан да, құралдан да бас тартып, оны жаңа мақсат пен құралдарға алмастыру. Бұл көтеріліс, әлеуметтік қалыптар мен құндылықтарды қайта құру. Әлеуметтік педагогикада және әлеуметтануда «іс-қимылдың ауытқуы» деген термин бар. Бұл термин қоғамда қабылданған қалыптар мен рөлдерге адам іс-қимылының сәйкессіздігін, ауытқуын түсіндіреді. «Іс-қимылдың ауытқуы» терминін көбінесе «девиантты» (лат.deviatio - ауытқу ) немесе ( лат. delinquens – тәртіп бұзушы) терминдерімен алмастырады. Адамның девиантты іс-қимылы дегеніміз қоғамда қабылданған ережелерден ауытқиқын іс-қимылдар жүйесі немесе жеке іс-қимыл мен әрекет. Девиантты іс-қимыл - жиірек адамның қоғамдық қалыптар мен адамгершілікке жағымсыз (теріс) іс-қимылы және әкімшілік жауапкершілікке тартылатын адамның іс-қимылы. 1950 жылы американ әлеуметтанушысы А.Коэн делинквенттік субмәдениет теориясын ұсынды. Бұл теорияда делинквенттік іс-қимылды адамдар типінің субмәдениетін негіздеп, олардың табыстылық бағытын анықтап, оған «үлкен қоғамнан» өзгеше, мүлде басқа жолмен (басқа құралдармен) жетуді ұсынды. Бұл тип өкілдері үшін өзін құрметтейтін және өзгелер құрметтейтін ұсақ ұрлық жасау, өктемдік көрсету, вандализм (қирату) мәнді. Күш көрсету субмәдениетіне өктемдік іс-қимыл және ұрлық жасау, т.с.с. жатады. Ол мафия, қылмыстық топ, бұзақылар арасында орын алады, осы топқа жататындардың өмір сүру салтын сипаттайды. Адамның девиантты іс-қимылын қалыптастыратын түрлі теориялар бар: биологиялық – адамның сыртқы келбетінің тәртіп бұзушылыққа бейімділігі (Ломбразо, Шелдон); психологиялық – адам психикасының негізінде жасалатын шиеленісуге, құқықбұзушылыққа бейімділік (Фрейд); әлеуметтік - адамның девиантты іс-қимылы теріс әлеуметтік тәжірибені игеру нәтижесінде, тәрбие мен орта қайшылығынан пайда болады және т.б. (Дюркгейм, Мертон Миллер және т.б.). Түрлі теорияларды талдау барысында биологиялық және психологиялық теориялар тұлғаның ерекшелігін және оның девиантты дамуы мен тәрбиесіне ықпал ету мүмкіндігін көрсетеді. Олардың бойында дүниеге келгеннен бергі уақытта зорлық, өктемдік бастаулар орын алады және құқық бұзуға бейім болады. Бірақта адамның құқық бұзуға бейімділігі тек жағымсыз өмірлік жағдайларда және тәрбиеде жүзеге асады, сөйтіп тұлға дамуының негізін анықтап, келешекте теріс (девиантта немесе деликвентті) іс-қимылға ұшыратады. Адам іс-қимылының ауытқу негізінде биопсихологиялық сипаттар жатыр, әлеуметтік үдеріс пен оның нәтижесі, жағымсыз әлеуметтік іс-қимыл тәжірибесі, тұлғаның теріс бағыты (қызығушылықтары, қажеттері, мотивтері, мақсаттары мен мұраттары), теріс әдеттері және соған лайық (жағымсыз бағыттар мен теріс әдеттер), жағымды сезімі (іштей қанағаттануы), әлеуметтікке қайшы, әдепсіз іс-қимыл, әрекеттер мен істер орын алады. Адам біртіндеп девиантты болады. Девиантты іс-қимылдың негізгі кезеңдері: - әлеуметтік қалыптар мен тұлға арасындағы қайшылықтардың пайда болуы; - баланың әлеуметтік талаптарды қабылдамауы, оны жоққа шығаруы; - баланың заңға қайшы әрекеттері ( бұзақылық, ұрлық т.с.с); - заңға қарсы әрекеттердің жасалуы; - асоциалды әрекет тәжірибесінің жинақталуы (күш көрсету, бұзақылық, өтірік айту, алдау, ұрлық жасау); - асоциалды іс-қимыл тобына енуі; - қылмыс жасауы. Әлеуметтік жағымсыз іс-қимылдылармен мәселені шешу үшін, оны тудыратын және қалыптастыратын негізгі факторларды анықтау қажет. А. Психологиялық және физиологиялық дамудағы ауытқу: туғаннан зияттық дамуының төмен деңгейі, немесе бас сүйек-ми жарақатының нәтижесі; эмоциялық ауытқулар және (немесе) белсенді-ерік айналымының ауытқуы, жоғары қозу тудырып, аффектілік іс-қимыл, әрекет және іс-қимылының импульсифтігі, айналасындағыларды жәбірлеуден ләззәт алу, үстемдік көрсету, қаңғыбастық және т.с.с. себепші болады; жеке тұлғаның қалыптасу барысында өз құрбы-құрдастарымен өзара күделі қарым-қатынасқа барады. Б. Баланың дамуындағы түрлі ауытқулар тәрбиеде ескерілуі тиіс. Оның танымдық, сезімдік және еріктік айналымындағы мүмкіндіктерін қоздыратын немесе тежейтін және олардың мүмкіндіктерін толықтыратын, кемшіліктерін жеңетін бағытты ұстану т.с.с. В. Тәрбиелік ықпалдың жас ерекшеліктеіне сәйкес келмеуі. Мысалы, тәрбиедегі күрделі кезең жеткіншектік, (11-13, 14 -16 жас) - өзгермелі кезең. Әлеуметтік тұрғыдан жеткіншектік кезең – бұл алғашқы әлеуметтенуді жалғастыру. Жеткіншектер – яғни оқушылар – ата-аналарының (мелмекеттің) қарамағында, олардың негізгі қызметі оқу. Бұл балалық шақтың соңы және онан «өсіп» шығу кезеңі. Бозбалалық шақ (17-23 жас) тура мағынада «үшінші әлем» аталады, балалық пен ересектіктің арасындағы кезең. Қыздардың көпшілігі және ер балалардың көп бөлігі толық жыныстық жетілу кезеңінде болады, бірақта осы кезеңге көптеген «түзетулер» және толық жетіле қоймау себепті диспропорция тән болады. Жасөспірім кезеңінде ескерілмеген факторлар, оның іс-қимылының ауытқуларына соқтырады, оған жататындар: а) құбылыстың тығырыққа тірелуі жасөспірім кезеңіндегі психофизиологиялық дамуды сипаттайды: жыныстық жетілу кезеңінде ағзасы жылдам немесе баяау дамиды; жүрек-қан тамыр жүйесі жақсы дамымағандықтан, оның физикалық және психологиялық сезіміне әсер етеді; эндокриндік жүйенің «гормональді буырқаныстары» жыныстық даму кезінде қозуды жоғарылатып, көңіл-күйінің тұрақсыздығын көрсетеді; б) ересектер, ата-аналармен, мұғалімдерімен қарым-қатынасының ересектер мен кішілердің мораль тұрғысынан «шиеленісуі», өзіне қойылған талаптарды қабылдамауы; в) «тәуелділік моральін» «теңдік моральіне» алмастыру ұмтылыстары; г) ересектердің іс-қимылдарын, жүріс-тұрыстарын сын тұрғысынан бағалауға жақын тұруы; д) өз құрбы-құрдастарымен қарым-қатынастағы мінез-құлқының өзгеруі, қарым-қатынас орнатуда өзінің үстемдігін бекіту талпынысының, кейде жағымсыз формаға айналуы және т.б. Г. Тұлғаны қалыптастырудағы ортаның жағымсыз факторы. Тұлғаны қалыптастырудағы отбасының жағымсыз факторлары: а) отбасындағы жағымсыз ахуал: маскүнемдік, ұрыс-керіс, төбелес, бір-біріне дөрекілік көрсету, өтірік айту, т.с.с., еліктеуге жағымсыз үлгі көрсетіп, соған сәйкес дүниетаным қалыптастырады; б) отбасы құрамының мәселесі: толық емес отбасы, бір балалы отбасы, көп балалы отбасы, арақашықтағы отбасы және т.б., балаға қажетті педагогикалық ықпал жасай алмайды, тұлғаның қалыптасуына тек бір ата-ананың ықпалының жүруі немесе тәрбиеде балаға өбектеу, көп нәрсеге көз жұму. Осындай отбасындағы жағымсыз факторлардың бала тәрбиесіне ықпалы төмен болғандықтан, бала отбасына, ата-анасына теріс қатынас орнатып, үйде болмауға, уақытының көпшілігін үйден тыс орындарда өткізуге бой алдырады. Осындай себептерден «көше балалары», қараусыз қалғандар, панасыздар категориялары пайда болады. Осының бәрінің себептері үйде балаға көрсетілетін дөрекілік пен ұрыс салдарынан болады; баланың қызығушылықтары мен қажеттеріне көңіл бөлмеу, ата-анадан ешнәрсе талап етпеуді ұстану, олардан көмек күтпеу және қарым-қатынас жасауға құлықсыздық білдіру; ата-аналардың өз мәселелерінен артылмауы, баланы ұзақ мерзімге өзбетінше жіберуі; бала тәрбиесін атасы мен әжесіне жүктеу, оларға қажетті қолдау көрсетпеу (жасы келген адамдар немерелеріне қажетті педагогикалық ықпал жасай алмауынан, олар қараусыз қалады); тәрбиенің жетіспеушілігі, баланың жағымды ынта-ықыластарының, қызығушылықтарының болмауы және т.с.с. Баланың даму үдерісіне орта факторларының әсері (көше, қала, «топтар» т.б.). Үй жағдайындағы жағымсыз қызығулар, баланың дамуына ойындардың педагогикаға лайық емес тұстарын қолдану. Жақын айналасының ықпалы, ең бірінші ата-аналарының, ересектердің, құрбы-құрдастарының педагогикаға жатпайтын қылықтарының әсері. Көпшілік ақпарат құралдарының, әсіресе теледидар мен бейнефильмдердің жағымсыз әсері. Бұлардан басқа да факторлар, адам тәрбиесіне теріс ықпал етеді. Д. Бала мен жасөспірімді тәрбиелеудегі кемшіліктер: а) отбасы тәрбиесінің кемшіліктері; б) жасанды жағдай, баланы кез келген өмірлік мәселелерден алшақтату, белсенді іс-әрекеттерден шектеу салдарынан тасбауыр, енжар, адамдардың қайғы-қасыреттеріне жанашырлық танытатын қабілетінің болмауы, сындарлы жағдайлардағы өмірлік жағдаяттарды жеңе білмеуіне соқтырады; в) білім мекемелерінде оқыту мен тәрбиелеу барысында, әсіресе бала бақшалары мен мектептерде жіберілетін қателіктер; г) тәрбиенің адамгершіліктен тыс жағымсыз бағыттары; д) баланы, жасөспірімді жағымсыз өмірлік үлгілер мен әрекеттерге дайын болуға тәрбиелеу (өмірде өзін жүзеге асыра білуі). Мұндай жағдайларда жеке тұлға өзін түрлі батыр кейіпкерлерге өзін ұқсатуы, «өзіне түрлі әрекеттерді өлшеуі». Осыған әсіресе ықпал ететін теледидар, кино, бейнефильмдер түрлі қылмыстық істер «оқулықтарының» рөлін атқарады; е) балаға қатысты ортадан, қалыптан тыс отбасыларының және тәртіп бұзатын жолдастарының теріс жүріс-тұрыстары бар жасөспірімдерден жағымсыз әрекеттерді «күту» және т.б. Осындай күдіктер, тікелей немесе жанам формада баланы тәртіп бұзуға түрткілейді; ж) баланы, жасөспірімді спирттік ішімдіктерге, нашақорлыққа, шылым шегуге, құмар ойынға тарту; з) отбасы мүшелерінің, мектеп пен отбасының, мектеп пен бала және жасөспірімдер тәрбиесімен айналысатын әкімшілік органдарының арасында бала тәрбиесіне қатысты бірліктің болмауы; и) қайта тәрбиелеу жүйесі тәртіп бұзушыларды түзету және оларды онан кейінгі күнделікті өмірге (әлеуметтік ортаға) бейімдеу. Е. Баланың және жасөспірімнің жағымсыз өзіндік ұстанымы: а) жасөспірімнің өзін бағалаудағы ауытқуы: өзін көтермелеу - жоғары бағалау салдарынан шамданғыш және қозғалысқа жылдам, әдепсіздік қабілетпен сәйкескенде, құқық бұзушылыққа барады; өзін төмендету - өзіне сенімсіз, жүріс-тұрысы әр алуан, жеке тұлғалық сипаты тұрақсыз болғандықтан өзіне және ұжымға түрлі мәселе тудырады, өзін жақсы қырынан көрсете алмайды; б) жасөспірімнің тұлғалық талаптануындағы ауытқу. Ол өзін-өзі бағалаудағы ауытқудан туындайды. Талаптану жасөспірімнің жеке ұстанымын анықтайды және оған қол жеткізуге белсенділік білдіреді; в) адамгершілік құндылықтарға және өзін-өзі жетілдіруге енжарлық танытады. Көп жағдайда оның адамгершілік үлгісінің және жақсы көріну ұмтылысының жоқтығынан болады; г) жасөспірімдер арасында өз орнын табудағы жағымсыз қажеттері мен теріс бәсекелестіктерінің орын алуы. Жасөспірімдік шақта осындай қажеттері мен бағыттары, олардың өзіндік белсенділіктерін арттырады; д) баланың, жасөспірімнің, бозбаланың қажеттерінің қалыптасуының күрделілігі және өзін-өзі түзетуге белсенділігі; е) жасөспірімнің қарым-қатынас орнатуға, жастардың биресми бірлестіктеріне, соның қатарында асоциалды бағытқа да қатысу ұмтылыстарының болуы. Сонымен, балалар мен жасөспірімдердің жүріс-тұрыс, мінез-құлықтарындағы ауытқулардың қалыптасуына ықпал ететін негізгі топ факторлары сипатталып, олардың алдын-алу және жеңу жолдарын педагогикалық қызметте ескеру қажеттігі анықталды. жүктеу/скачать 1,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|