Эмоциялық, экспрессивтік тілдің барлық құрылымдық бөлшектерінде көрінеді
жүктеу/скачать 268,5 Kb.
|
Эмоционалды-экспрессивті рмалас с йлемдер мазм НЫ
| Қарай гөр... тілің майда, шүйіркелескің келіп қышынып отырсың-ау, шырақ
Астын сызып белгілеген сөздердің барлығы да ауызекі тілде жиі ұшырасатын сөздер. Бірақ бұлардың бәрі бірдей эмоционалды мәнді емес.мысалы, «қарай гөр» деген сөзде интонация арқылы берілген экспрессивтілік мән ғана бар. Сол сияқты «шүйіркелесу», «қажасу» сөздерінен сөйлеу, әңгімелесу сөздерінің синонимі ретінде қарастыруға болады. Бірақ автордың алдыңғы екеуін таңдап алуы сөйлемге экспрессивтілік мән беріп, әлдеқайда әсерлі етіп жүр. Эмоциялық пен экспрессивтілік тілдің барлық құрылымдық бөлшектерінде көрінеді. Осыған орай лексикада, грамматикада қарапайым сөз формаларға сыңар болып жұмсалатын эмоциялық тұлғалар қатар жүреді. Бұл тұлғалар затты, құбылысты, дүниедегі қатынасты атап қана қоймайды, оған қоса сөйлеушінің эмоциялық сезімін білдіреді.эмоция – психикалық құбылыс оның тілде көрінуіне екі коммуникативтік себеп бар. Бірі болмыстан алған әсерді білдіру, тыңдаушыға жеткізу. Екіншісі – тыңдаушыны бір іске жұмылдыру үшін, әсер ету. Тілдің синтаксистік жүйесінде эмоциялық тудыратын формалар көбінесе баяндауыш мүше қатарынан көрінеді. Эмоциялықты білдіруге бейімделген формалар, амалдар синтаксисте әр түрлі бұл интонациядан, арнаулы баяндауыш формаларынан көрінеді. Профессор Р. Әміров эмоционалдықты білдіруге бейімделген формалар, амалдар, интонациядан, арнаулы баяндауыштың формаларынан көрінеді дейді. Мұнымен бірге түгел құрылысы жағынан осыған қалыптасқан сөйлемдер де бар екендігін айта келіп, лепті, жақсыз, атаулы, номинативті, қыстырма сөйлемдерді, қайталауларды айтады [9,73-78]. Орыс тіл білімінде грамматикалық тұрғыдан жіктелмейтін құрылымдар кездеседі. Олар экспрессивті-эмоционалды сөйлемдер деп аталады [10, 19]. Олар құрылымы жағынан, интонациялық жағынан тиянақты тұрақты тіркестер тәрізді. Мысалы, то то и оно, как бы ни как, мало ли что, только ивсего, вот так так, вот те на, вот это да, вот те раз, вот так, ну и ну, ишь ты, едва ли, тоже мне, эх вы, вот оно что, вот еще, конечно, т. б. Бұлар ақиқат құбылысты білдірмейді, тек модальды-эксрпессивті мағынаны білдіреді: болымсыздық, сұрау, эмоционалдық, бағалауыштық т.б. [11,12]. Эмоциялық, экспрессивтік тілдің барлық құрылымдық бөлшектерінде көрінеді. Осыған орай лексикада, грамматикада қара жаяу сөз, формаларға сыңар болып жұмсалатын эмоциялық тұлғалар қатар жүреді. Бұл тұлғалар затты, құбылысты, дүниедегі қатынасты ғана білдіріп қоймайды, оған қоса сөйлеушінің эмоциялық сезімін білдіреді. Эмоциялықты білдіруге бейімделген формалар, амалдар синтаксисте әр түрлі, бұл интонациядан, арнаулы баяндауыш формаларынан көрінеді, мұнымен бірге түгел құрылысы жағынан осыған қалыптасқан сөйлемдер де бар. Эмоция кісінің түрлі сезіміне-қуанышына; таңдауына, жиренішіне байланысты. Бірақ осы алуан түрлі эмоциялық сезімдер көбіне синкретті ортақ формалар арқылы көрінеді. Эмоциялы баяндауыш тек болымсыз формада жұмсалады. Ауызекі сөйлеу тілінде сөйлемге эмоциялық түр беретін баяндауыштық формадан бөлек амалдар бар. Олардың бірі – одағай сөздері сөйлемге енгізу. Бұл баяндауыштың актуалдық сапасына байланысты болуға тиіс. Ей, шеттерінен күйіп пісті-ау (С.Мұрат.). Баяндауыштар қайталанып айтылып та эмоциялық білдіріледі. Мұндайда алдыңғысына демеулік қосылады. Күлімсіреген сәті Халимадан еш аумайды-ау,аумайды (С. Мұрат). Атаулы сөйлемдер арнаулы коммуникативтік мақсаттың қажетімен қалыптасқан. Бұл сөйлемдер төңіректі, жағдайды үнемді жолмен суреттеу үшін және пікірді эмоциялы етіп білдірудің амалы ретінде жұмсалады. Мысалы: Шіркіннің күлкісі-ай! (Б.М.). Шіркін, осы ауылдың жастары-ай! Ойын-сауық десе жанып кетеді (С.Мұрат). Қаратпа сөз әсіресе шешендік сөзде, үндеуде, диалогты сөйлемде, кім үшін, кімге қарап, неге арналғанын және сөйлеушінің ішкі сезімін аңғарту үшін жұмасалады. Мысалы, Шырағым, сен ағаңның тілін ал – деген сөйлемді кім айтса да, жылы шыраймен айтылып отырғаны бірден аңғарылады, оның орнына Сен, оңбаған, ағаңның тілін ал! – десек, біреудің екінші біреуді жек көріп айтқаны аңғарылады. Бұл мағыналық, эмоциялық айырмашылықтың болуы, бір жағынан, сөйлемнің айтылу әуенімен байланысты болса, екінші жағынан, ең бастысы сөйлемде қолданылған қаратпа сөздердің мағынасымен байланысты [13,159]. Қыстырма сөз сөйлемге модальді мағына үстейді. Модальділік – айтылған ойға айтушының көзқарасын қоса білдіру. Әрбір сөйлемге осындай модальділік тән. Мысалы, сөйлеуші бірдеңенің жайына көзі жетіп не болжап, не күмәнданып сөйлем құрауы мүмкін: Қайыржан келді. Қайыржан келетін шығар. Қайыржан келер ме екен Сөйлемнің осындай мағыналық айырмашылықтарын түрлендіре түсу үшін оның ішіне оқшау сөз қосып айтуға да болады. Мысалы, Мен білсем, Қайыржан бүгін келді. Қайыржан, шамасы, бүгін келетін болар. Қыстырма сөздер осындай стильдік қызмет атқаруда сөйлемге ерекше эмоциялы-экспрессивті де мағына енгізеді. Бұл жағынан әсіресе кісінің көңіл-күйін, сезімін білдіретін қыстырма сөздердің орны ерекше. Диплом жұмысының екінші бөлімінде эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдер қарастырылды. Синтаксистің жалпы теориясында құрмалас сөйлемнің грамматикалық табиғаты туралы мәселені қанағаттандырарлықтай деңгейде шешілген мәселе деп атауға болмайтыны туралы көзқарастар бар. Жеткілікті зерттелді деген бұрыннан келе жатқан лингвистикалық зерттеу дәстүрі бар индоевропа тілдерінің өзінде бұл мәселе түбегейлі зерттелген мәселелер қатарына жатпайды. Құрмалассөйлемдер құрылымдық тұрғыдан да, функционалдық аспектіден қарастырылып келеді. Алайда құрмалас сөйлемдердің эмоциналды-экспрессивті, когнитивті қызметтері әлі зерттеудің нысана айналмай отыр. жүктеу/скачать 268,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|