№1 дәріс тақырыбы. Қазіргі әлеуметтік-мәдени жағдайдалардағы білім берудің рөлі мен ерекшеліктері

бірге  жұмыс  жасап,  кері  қатынас  орнатуы  тиіс.  Сөйлеудің  әсер  етуі  бірнеше 
факторлардан тұрады: 
- бағытталып айтылу; 
- мазмұны; 
- тыңдаушыға жаңа бір жаңалық; 
- ішкі форманың мәнерлілігі; 
- оқушыны бір әрекетке баулу; 
Мұғалімнің сөйлеуі оқушыға бағытталуы тиіс, әр келесі сөйлеуінің алдында 
оқушының кері байланысы мен көңіл-күйін ескеру керек. «Жасырын диалогтың» 
ерекше  формасы  дегеніміз  не  және  көпшілік  алдында  сөйлеуі  үшін  мұғалім 
қандай мүмкіндіктерге ие болу керек:  
1. Мұғалімнің сынып оқушыларымен қатынасының тәжірибелік мақсаты бар: 
білімді  меңгеруде  көмек  көрсету,  ой  белсенділігін  нақты  мақсатқа  бағыттау, 
мәліметті  саналы  қабылдау.  Осының  бәрі  іске  асуы  үшін  мұғалім  оқушыларды 
біртіндеп тартады. 
2.  Педагогтың  сөйлеу  әрекетінің  сәттілігі  оқушының  реакциясына 
байланысты. Егер оқушылардың әрекетін, реакциясын ескермесе, онда оның сөзі 
әсерін  жоғалтады,  диалогтық  қатынас  құралмайды,  оқушының  танымдық 
қызметін қалыптастыру үдерісіне ықпалын жояды.  
3.  Мұғалімнің  жасырын  диалогтық  сөйлеуі,  жаңа  тақырып  түсіндіргенде, 
баяндама оқығанда, ерекше кәсіби сөйлеудің негізгі компоненттерін орындауды 
талап етеді. Оқу үдерісі мен тәрбие берудегі мұғалімнің белсенді мәнерлі сөйлеуі 
белсенді шығармашылық жоспардың іске асу бастамасы. [14] 
Мұғалімнің кәсіби мүмкіндігінің компоненті логикалық перспективаны құру 
болып табылады. Тәжірибе дәлелдегендей, оқушылар мұғалім сөйлеуін тыңдай 
отырып,  әр  жеке  сөйлемді  түсінгенімен,  толық  мазмұнын  түсіне  алмайды. 
Қабылдаудың  қиындауы  мұғалімнің  баяндауындағы  логиканың  болмауы.  Н.В. 
Кузьмина:  «Мұғалімнің  сөйлеуін  қабылдаудағы  қиындықтарды  жою  үшін, 
мұғалім қабылдау үдерісін, тыңдауды белсенді етуі керек». [15] 
Қабылдау  үдерісін  белсенді  ету  үшін  ауызша  сөйлеудің  перспективасы 
логикалы құрылуы керек. Ауызша сөйлеу үшін «алыстан көре білу» – ойлай алу 
ғана емес, әр тыңдаушыға айтылған фразадан белгі таба білуін дамыту.  
Сөйлеуші  өз  тақырыбының  ішкі  логикалық  құрылымын  жақсы  түсінеді, 
бірақ, сол логиканы сөзбен жеткізе алмайды, оның қалай қабылданып жатқанын 
сезбейді.  Нәтижесінде  оқушылар  мұғалімнің  сөзін  айтқысы  келген  мағынада 
емес айтылған мағынада ғана қабылдайды. Егер кідіріс мағына логикасына емес, 
дұрыс  тыныс  ала  білмеуден  болса,  логикалық  екпіннің  кездейсоқ  жасалуы, 
сөздердің  арасында  интоннациялық байланыстардың  болмауы  айтылған  ойдың 
қабылдануын  қиындатады  немесе  айтылған  ой  мүлдем  қабылданбайды.  Ал 
мұндай  кемшілікті  еңсеру  –оңай  іс  емес.  Бұл  мұғалімнен  ауызша  сөйлеудің 
ерекшеліктерін түсінуі мен арнайы жаттығуларды талап етеді. 

Мысалы:  «Жексенбі  күні  күндіз  1-сынып  циркке  барады»  деген  қарапайым 
сөйлемде  біздің  не  айтқымыз  келетініне  қарай  4  логикалық  екпін  нұсқалары 
болуы  мүмкін.  Мысалы,  киноға  емес,  циркке!  –  дегіміз  келсе  екпін  «циркке» 
сөзіне түседі. «1-сынып» сөзін екпінмен айтсақ, циркке басқалар емес, тек бірінші 
сынып  қана  баратыны  байқалады.  «Жексенбі»  сөзі  нақты  қай  күні  екеніне 
байланысты, ал «күндіз»  уақытын нақтылау үшін екпінді болады [16]. Ауызша 
сөйлеудегі көп таралған қателік белгілі бір сөзге екпінді баса түсіру. Ал мұғалім 
сөйлеуі, егер логикалық екпін болмаса түсініксіз болады. Кез-келген сөзді соза 
екпін сала сөйлеуді түсіну қиынның қиыны. Сөйлемдегі логикалық екпінді қалай 
анықтауға  болады?  Сөйлеушіге  мәтін  мазмұны  мен  мағынасы  көмек  береді. 
Тыңдаушыға  не  көмектеседі?  Тыңдаушы  да,  сөйлеуші  баяндаушы  да,  ауызша 
сөйлеудің  логикалық  ережелерімен  таныс  болу  керек.  Сөйлемде  қарама-
қарсылық болса, сол екі қарама-қарсы сөздің екеуі де ерекшеленіп айтылады. Зат 
есімде  атау  септікке  екпін  түседі.  Мұғалім  бастауыш  пен  баяндауыштың  (егер 
мүшелерден  ғана  құралмаса)  әртүрлі  сөйлеу  тактісінде  с.с.  үзіліс  арқылы 
бөлінеді.  
Сөйлеу  тактісін  басқасынан  бөліп  тұратын  үзілістер-логикалық үзіліс  деген 
атауда болады.  
Сабаққа  дайындала  отырып  мұғалім  конспектіде  сөйлеу  тактілері  мен 
логикалық екпіндерін логикалық үзілістермен бөліп алу керек. 

жүктеу/скачать 2,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: