Қазіргі қазақ тілі ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені
Бір шылауы етістіктердің тікелей алдында келіп қолданылады.Қосқа бір
жүктеу/скачать 2,55 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- өйткені
- сондықтан, сол себепті
- сондықтан
- дейін
- бері
| Бір шылауы етістіктердің тікелей алдында келіп қолданылады.Қосқа бір кірдім, бір шықтым (Мұқанов).
Себептік қатынасты білдіретін жалғаулықтарға өйткені, себебі шылаулары жатады. Бұл шылаулар салалас құрмаластың жай сөйлемдерін байланыстырып, соңғы сөйлем алдыңғы сөйлемдегі іс-әрекеттің себебін білдіреді.Ешкім үндемейді, өйткені бұндағы кісілердің бәрі де қарт әйелдің дауысын білетін (Нүрпейісов). Әй, ол жеңер сені, себебі келешек онікі ғой (Мұқанов). Бұл мысалдардағы себебі, өйткені шылаулары алдыңғы сөйлемде болған іс-әрекет, жай-күйдің болу себебін көрсету үшін қолданылып тұр. Салдар мәнді шылауларға сондықтан, сол себепті жалғаулықтары жатады. Олар құрмаластың жай сөйлемдердің арасында қолданылып,соңғы сөйлем құрамына енеді. Бұлар болған іс-әрекеттің нәтижесін, салдарын білдіру үшін қолданылады.Оңай алдаймын дейтін, сондықтан оңай алданатын анайы мінездері жоқ емес (Мүсірепов).Ал мынау өз бетімен тәрбиеленген, сондықтан ол қисық болып өскен (Алтынсарин) деген құрмаластардағы екінші жай сөйлемдердегі салдарлық мағынаны білдіруге қатысып тұрған жалғаулық-сондықтан. Сөйлемдер арасында шарттық қатынасты білдіруге егер, онда шылаулары қызмет етеді. Шарттық жалғаулық егер құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының басында қолданылады да, онда басыңқы сыңардың бас позициясында тұрады. Сонау бақша ішінен табылармын,Егер мені іздесең көңіліне алып (Абай). Сонымен бірге егер, онда шылаулары болмаса да, баяндауышы-са/-са щартты рай жұрнағы арқылы жасалған сөйлемде шарттық қатынасы бұзылмайды. Қолдан кеген жәрдемі, Тұрлығұлдан бір түйе әперуге жараса, сенен аямас едім (Торайғыров). Қазіргі қазақ тіліндегі септеуліктер сөз бен сөздің сөйлем мен сөйлемді бірін екіншісіне бағындыра, яғни сабақтастыра байланыстырып, өзінің алдында тұрған толық мағыналы сөздердің белгілі бір тұлғада тұруын талап етіп, әр түрлі грамматикалық, мезгілдік, мекендік, мақсаттық қатынастарды білдіреді. Жалғаулықтар тең дәрежедегі сөздер мен сөйлемдерді салаластыра байланыстырса, септеуліктер оларды бағындыра, сабақтастыра байланыстырады. Септеуліктердің атауыш сөздерден дамып шыққаны белгілі, сондықтан кейбір шылаулар-ғы/-гі жұрнақтарын қабылдап, морфологиялық өзгерістерге түсіп, синтаксистік қызмет атқарып, сөйлем мүшесі болады. (Құсты Арал) саяхаты менің сол күнге дейінгі өмірімде елеулі бір белесім еді (Сәрсенбаев) деген сөйлемде дейін септеулігі -ғы/-гі жұрнағын қабылдап, сол күнге тіркесінің бірге қай? Деген сұраққа жауап беріп анықтауыш болып тұр. Сөз жоқ , септеулік шылау жеке тұрып сөйлем мүшесі бола алмайды.Бұл жерде анықтауыш қызметінде жұмсаулы дейін шылауының өзі қатысты сөздермен (сол күнге) тұтасып, сындық мәнді білдіретін –гі қосымшасымен келуіне байланысты. Септеуліктер септік жалғаудың мағынасы мен атқаратын қызметіне ұқсайды. Олар сөйлемде мынадай қызмет атқарады. Біріншіден, түбір тұлғалы сөзбен барыс, шығыс, көмектес септіктеріндегі есім сөздермен тіркесіп келіп, оларды екінщі сөзге сабақтастыра байланыстырып, мезгілдік,мекендік, себептік, мақсаттық қатынастағы сөз тіркестерін жасайды.Мысалы: Ел үшін еңбек етсең, халқын сүймек, Біз үшін отқа, суға түсіп жүр деп (Торайғыров). Еңбек қылған ел үшін, Еңбегі сіңген ер үшін(Бұхар Жырау).Ана тілі халық болып жасалғаннан бері жан дүниесінің айнасы (Аймаутов).Бұл күнге дейін салт жүретін Игілік енді пәуескеге мінуді лайық көріп (Мұсірепов). Осы сөйлемдердегі үшін септеулігі түбір сөзге тіркесіп, мақсаттық қатынасты білдірсе, бері жатыс септігінде тұрған сөзге тіркесіп мекендік мағынаны, ал дейін шылауы барыс септігінде тұрған сөзге тіркесіп мезгілдік қатынасты білдіру үшін қолданылған. Үшін шылауы қазіргі қазақ тілінде түбір тұлғадағы зат есім, сын есім, есімдік, сондай-ақ есімше, көсемше тұлғаларымен тіркеседі, ал көне тілімізде есімдіктердің ілік септік тұлғасында да тіркескен: менің үшін, сенің үшін,оның үшін т.б Екіншіден, шейін, дейін, кейін, бері, сайын, соң, үшін жалғаулықтары сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышы құрамында келіп, басыныңқы сөйлем мен бағыныңқы сыңарды мезгілдік, себептік, мақсаттық қатынаста байланыстырып тұрады. Солардың әр алуан сыбыр-жыбырын біліп отыру үшін, Құнанбай өзіне қараған елдің біразын сол елдің арасына таман кірістіріп жіберу керек (Әуезов) .Ғазиз біраз жүрген соң, мына көшелер таныс бола бастады (Бұлқышев).Жүргіншілер әбден көзден таса болғанға шейін, бұлар арттарынан қарап тұрады (Әуезов). Өзге кепенің адамдары тарағаннан кейін, бұл кепенің адамдары Рахметті ортаға ала асқа отырты (Бұлқышев). Септеуліктер, негізінен, есім сөздерге, заттанған есімше мен қимыл атауына тіркеседі. Бұл сөздерге септеуліктер мына тұлғалардан соң тіркеседі : Сөздің түбірі, я негіз тұлғалы сөзбен тіркесетін септеуліктер :үшін, сайын, сияқты, секілді, сықылды, тәрізді, туралы, турасында, арқылы, бойы, бойымен, бойынша, жайында, жайлы, шамалы, шақты, қаралы. Тарихи тұрғыдан бұлардың кейбіреулері ерте кезде ілік септік тұлғасымен де тіркескен.Турасы, бойы, жайы дегендердің құрамындағы 3 жақ тәуелдік жалғау-осының дәлелі бола алады . Барыс септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер: дейін, шейін, таман, қарай, салым, жуық, тарта, таяу. Шығыс септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер: кейін, соң, гөрі, бері, бұрын, әрі, бетер. Көмектес септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер: бірге, қатар, қабат. Қазіргі қазақ тіліндегі түбір , я негіз тұлғалы сөзбен тіркесетін септеуліктер, негізінен есім сөзден соң қолданылады. Демеуліктердің білдіретін мағыналары сан алуан. Олар өзі қатысты сөздерге я сөйлемге сұраулық, шектік, нақтылық, күшейту, тежеу, болжалдық, күмән сияқты грамматикалық мағыналар үстейді. Демеуліктер негізгі сөзге үстейтін мағыналарына қарай бірнеще топқа бөлінеді: Сұраулық демеуліктер :ма/ме, ба/бе, па/пе, ша/ше; Күшейтпелі демеуліктер : -ақ, -ай, -ау, әсіресе, да/де, та/те; Шектеу (тежеу) демеуліктері : ғана (қана), тек, -ақ; Болжалдық демеуліктер : -мыс/-міс, -ау; Болымсыздық, қарсы мәнді, салыстыру мағынасындағы демеуліктер :түгіл, тұрсын, тұрмақ, құрлым; Нақтылау мәнді демеуліктер : қой/ғой, -ды/-ді, -ты/ті; Қомсыну мәнді демеуліктер : екеш. Сұраулық демеуліктер көбіне баяндауыш құрамында келіп, сұраулық мағына береді. а) ма/ме, ба/бе, па/пе демеуліктері есім сөздерге, үстеуге, етістіктерге тіркесіп қолданылып, баяндауыш қызметіндегі сөз құрамында болады. Ардақты атың шыққан қан майданда, Атамас атағыңды таңдай барма ? (Жамбыл). Е, сендер ме ? Сендер беріп жібересіңдер ме ? (Әуезов). жүктеу/скачать 2,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|