5 дәріс.Сөздердің мағыналылық қатынасына қарай жіктелуі. Әрбір сөзде белгілі бір мағына тән болады. Қоғамдағы зат немесе құбылысты топшылап оның мағынасын түсінеміз. Сөзге мағын берудің өзі қоғамдық тәжірибеге, өмірдегі жағдайларға байланысты. Тіл жанды құбылыс. Ол үнемі даму, өзгеру үстінде болады. Кейбір сөздер тек бір мағынаны ғана білдіріп, оның дыбыстық жағы да тұрақталып қалады. Бұл ретте тек бір мағынаны білдіруіне қарай, көбінесе термин сөзде жатады. Сондай-ақ тілде кеңінен тараған көп мағыналы сөзде бар. Бұл лингвистикалық термин бойынша полисемия деп аталады. Ал сөз қалай көп мағыналы болуы мүмкін? Сөз көп мағыналылықты біден қабылдамайды. Кейбір мағыналар сөйлеу кезіндегі қызметі процесінде пайда болып, содан кейін тіл фактілеріне айналады. Ÿғни лексикалық жүйеге енеді. Кейде сөздің алғашқы мағынасы сирек қолданылып, сөздің актиы қөұрамынан шығып қалады да, оның екінші мағынасы негізгі мағына қызметіне өтеді. Сөз мағынасы екі түрлі себептен өзгереді: 1. Сыртқы факторлар; 2. Ішкі факторлар. СФ тілден тыс қоғамдық жағдайларға байланысты, ал ІФ лингвистикалық факторларға байланысты. Тілден тыс қоғамдық факторларға 1. Қоғам дамуына қарай, қоғам өміріндегі саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістер нәтижесі; 2. Сөз ұғымды білдірудің материалдық формасы бола отырып, сананың дамуымен байланысты болатын ұғымның өрісін де бейнелейді. Ойлаудың дамуына тән ауысу процестері сөз мағынасының дамуын әсе етпей қоймайды; 3. Сөз мағынасы функционалды семантика заңы бойынша да өзгереді. Ол заттың қызмет бірлігне негізделген. Бір зат немесе құрал басқа бір зат немесе құралмен ығыстырылып алмасады да, соңғысы қызмет бірлігіне қарай алғашқы заттың атымен аталады.
Ал лингвистикалық факторларға: Сөздің бір саладан екінші салаға ауысуы, м, жалпы халықтық лексикадан арнаулы лексикаға өтуі: өріс – магнит өрісі. Белгілі бір ұғымды білдіретін терминдік мағынаға ие болған. 2. Сөз басқа сөздермен байланыста тұрып, сөйлем ішінде, яғни конткес ішінде ғана басқа мағынаны білдіруі мүмкін. 3. Сөз мағынасының кеңеюі немесе тарылуынан байқалады. Ал осы мәселелерді компоненттік талду арқылы қарастырсақ: Мысалы, ауыр сөзінің мынадай мағыналары бар. 1. Зілдей, салмақты. 2. қиыншылығы мол, мехнаты көп жұмыс, іс. 3. қайғылы, мұңды. 4. Ақырын, байсалды, жай. (Өздері мысал келтіреді). Тұрақ - баспана, мекен; Авто/тұрақ. Мұндай полисемиялық құбылыс лексикалық категорияларды тұтас қамтиды. Бір мағыналы сөздерден жасалтын синонимдер, омонимдер, антонимдер бар.
