самообман (дзико гиман),  самозащита

79 
түркілік төңіректен шығып, жалпы адамзаттық дейгейде, генетикалық тұрғыдан 
қарау қажеттігі қазірде айқын көрінеді.
*** 
Қазірде сөз пайда болуын, яки сөз мағынасының ажыратылуын дыбыстың 
фонематикалық қызметімен байланыстыра қарау қалыптасқан. Ғ.Мұсабаев: «Фонема 
мәселесі – бір тілдің өзіне ғана тән қасиет; жеке дыбыстардың алмасуы бір тілдің ішінде 
(көлемінде) сөз мағынасын өзгертетін болса, туыс тілдер көлемінде ол қасиетке йе бола 
алмайды...» - дейді [3-149]. Генетикалық тұрғыдан, фонема деген жоқ нәрсе. Дыбыстардың 
фонематикалық қызметі туралы түсінік – жасанды түсінік. «ХІХ ғ. соңында Бодуэн де 
Куртенэ еңбегінде алғаш назар аударылған «фонетикалық альтернация» мәселесіне көп 
ұзамай-ақ Л.В.Щербаның назары ауды. Әр түрлі тілдердің екі жүзге жуық фонологиялық 
жүйесін сипаттаған «Фонология негіздері» атты еңбектің авторы Н.С.Трубецкой 
лингвистердің дүниежүзілік І конгресінде: «Осылайша, Бодуэн фонеманы ашса, Щерба 
оның мағына ажыратушылық қызметін ашты» - деп мәлімдеді [5-71]. Дегенмен, әлі күнге 
дейін фонологияны қолдамайтын көзқарастар бар. Шынында да, генетикалық тіл ғылымы 
тұрғысынан, сөздегі мағыналық өзгерістер дараланған жеке дыбыстарға байланысты 
болмайды. Бұл туралы біз бұрын да айтып жүрміз:
 қой
және 
қол
сөздерінің мағыналарының 
әр басқа болуы олардың құрамындағы «й» және «л» дыбыстарына байланысты емес. Мұны 
нақтырақ көрсету үшін 
«бұру»
(бұрау) ұғымының УП-негізі арқылы әр түрлі тілдерде
жасалуын түсіндіріп көрейік. 
Логикалық ұғым өрісі 
Қазақ тілі сөздері 
Орыс тілі сөзі 
Ағылшын тілі 
сөздері 
«Шар-қоршау» 
ұғымының 
«айналу» өрісі 
БҰР < УП+УР 
АЙНАЛУ< 
АБНАЛУ (Б>Й) 
ВРАЩАТЬ < В 
(УП)+Р (УР)... 
ОБОРОТ< ОБ+УР 
(БҰР) 
REVOLVE < РЕ 
(УР)+ВО (УП) > 
БҰР... 
Әр түрлі зат атаулары 
БИ < УП 
АРБА < УР+УП 
АПТА< УП+УТ 
АЙНА< УП+УН 
АУНА< УП+УН 
БУРИТЬ 
БОЛТ 
ВИНТ... 
АВТО 
BORE 
BOLT 
SCREV 
Көріп отырғанымыздай, барлық сөздерде де мағына жасаушы элемент тек қана УП 
тілдік негізі, яки бір ғана тілдік негіз (дән) арқылы әр басқа тілдерде сан алуан сөздер 
жасалып тұр. Тілдік негіздің мағына жасаушылық потенциялы өте мол, яки бір ғана тілдік 
негіз сан алуан тілдерде мыңдаған сөздерді бір өзі ғана жасай алады. Мұндай сөзжасам 
принципі логикалық ұғымды, оның таңбалық бейнесін логикалық интерпретациялау арқылы 
ғана түсіндіріледі. Яғни сөз мағыналарының өзгеруі жеке фонемаға байланысты деген – 
мүлде қате түсінік.
*** 
Тіл дыбыстарын ғана емес, сөз төркінін тану мәселесінде де түркілік қоршаудан 
шығып, жалпы адамзат тілі тұрғысынан, яки генетикалық тұрғыдан қарастыру керек. 
Ғ.Мұсабаев түркі тілдеріндегі сөздердің мағыналық ерекшеліктерін салыстыра келіп: 
«
мынау астың мазасы болмай отыр» 
деген тәрізді тіркестердегі қолданылатын 
маза
деген 
сөздің бізге түсініксіз бір мағынасы қырғыз тілінде бар екені байқалады. Мұны К.К.Юдахин 
парсы тілінен ауысқан деп көрсетеді. Ал академик В.Радлов өзінің салыстырма сөздігінде 
«тыныштық» мағынасында қолданылады» деп көрсеткен. Осы сөзден өрбіген 
мазалы
деген 
сөз қазақ, түрікпен, хиуа тілдерінде екі мағынада қолданылады: 1. Тыныштық, көңілді күй; 2. 
Дәмді» - деп көрсеткен... 
Мазалы ас
деп астың дәмін емес, оның кенеуі дегеннің орынына 
қолданамыз» - дейді [3-152]. 

80 
Біздіңше, мұндағы «маза» сөзінің мағынасы «май» (масло) ұғымын береді. Асқа 
қатысты айтылғанда, ол астың майлы не майсыз (мазалы не мазасыз) ас екендігі туралы 
түсінік пайда болады. Мұндағы «маз» формасы орыс тілінде «мас» түрінде (келіп тұр: 
масло
). Орыс тілінде бұл «май жағу» ұғымында «мазать» сөзінде көрінеді. Қазақ тіліндегі 
май 
сөзінде з (с) > й ауысуын көреміз.
Төменде келтірілген 
май
ұғымын білдіретін әр тілдегі мысалдардың бәрінен де біз 
«май» заттық ұғымының УП тілдік негізінің фонетикалық варианттары арқылы жасалғанын 
көреміз. УП-тілдік негізінің басты ұғымдарының бірі – 

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: