Bulletin «Педагогика ғылымдары» сериясы
жүктеу/скачать 6,57 Mb. Pdf көрінісі
|
Майлыбаева Вестник
| Абай атындағы ҚазҰПУ-ң ХАБАРШЫСЫ «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(57), 2018
251 Р.Стогдилл, Б.Блум; жоғарғы кҽсіби білім беру жҥйесіндегі басқарушылық пен лидерлік В.Ф. Ануфриенко, У.Бенине, М.Ломбардо, Н.Ф. Маслова жҽне Х.Россели жҽне т.б. Аталған мҽселенің шешіміне қажетті мҥмкіндіктерді анықтау ҥшін теориялық зерттеу барысында ҽдебиеттерге жасалған талдаулар бойынша лидерлік туралы мҽселе ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында шетел ғалымдарының зерттеу орталығына айналғандығын анықтадық. Ресей ғылымында лидерлік мҽселесі теориялық негізі екі мектеп жағдайында, бірі – Б.Д. Парыгин жҽне оның шҽкірттерінің, екіншісі Л.И. Уманский мен А.С. Чернышев, Т.Е. Вежевич, А.Г. Залевская, О.Н. Капиренкова, В.А. Павлова, Т.Ш. Тажутдинова мектебінде қарастырылған. Лидерлік – ҧйымның мақсаттарына жетуге барлығының кҥшін бағыттай алатын, жекелеген тҧлға- да, топқада ҽсер ете алуы. Лидерлік – топта орын алатын табиғи ҽлеуметтік-психологиялық ҥдеріс; ол беделді тҧлғаның топ мҥшелеріне ықпал етуімен байланысты. Елеулі мҽселені шешіп жатқан топ ҽр уақытта лидерді тыңдайды. Онсыз бірде-бір топ ҿмір сҥре алмайды. Сонымен қатар қарастырылған мҽселелерді қорыта келе, лидерді қандайда бір мақсатқа жету ҥшін адамдарды біріктіруге қабілетті тҧлға деп анықтау қажет. Сҽйкесінше, бҧл тҥсінік басқа мен – «мақсатпен» байланысты. Шын мҽнінде, мақсаты жоқ лидер қисынсыз болып кҿрінеді. Тек мақсаттың ғана болуы жҽне оған жалғыз жетуге ҧмтылу лидер атануға айқын тҥрде жеткіліксіз. Лидерліктің ажырамас белгісі – ең болмағанда бір ізбасардың болуы. Адамдарды артыңнан ерту, олардың арасында ортақ мақсатқа қол жеткізу бойынша нақты міндеттерді шешуге мҥмкіндік бере- тін жҥйелі байланыстың болуын қамтамасыз ету қабілеті маңызды. Лидерлік – ҽрдайым беделді тҧлғаның жеке қасиеттерінің ол ықпал етуге тырысатындардың қасиет- тері мен жҽне осы апта орыналған жағдай мен арақатынасына тҽуелді болатын ықпал етуші кҥші. Бейлстің айтуынша кез-келген топта лидердің екі тҥрі болады: эмоционалды жҽне инструментал- ды. Эмоционалды лидердің қызметі – топтағы психологиялық климат, тҧлғааралық қарым-қатынас- ты оңтайлы реттеу. Ҽдетте ол тҿреші, кеңес беруші рҿлінде болады. Алинструменталды лидер – ерекше қызмет тҥрлерінің бастамасын ҿзіне алатын жҽне мақсатқа жету жолында кҥшін ҥйлестіре алатын топ мҥшесі. Кҿп жылдар бойы ғалымдар лидердің негізгі ерекшеліктері туралы зерттеп келеді. Зерттеу бары- сында нақты ерекшеліктерін атап айту ҿте қиын болды, себебі олардың саны ҿте кҿп. Бірақ осыған қарамастан лидердің ерекшеліктері ары қарай даму барысында, тҽжірибеден нақты кҿрінеді. Психология-педагогикалық ҽдебиетте мектеп жасына дейінгі балаларда лидерліктің пайда болуы туралы зерттегендер: Т.А. Репиной, В.С. Мухина, Р.К. Терещук, С.В. Никитина, Е.А. Аркин, А.С. Залужный, Н.Е. Щуркова, Ю.Е. Лукоянов, Т.В. Сенько, Я.Л. Коломинский болды. Т.А. Репина баланың кез-келген іс-ҽрекетте жеңімпаз болуға ҧмтылуы оның топ ішіндегі жҽне қарым-қатынас- тағы белсенділігінің дамуына ҽсер етеді. В.С. Мухина баланың жеңіске ҧмтылуы баланы белсенді болуға жҽне барлығы мойындаған яғни, «лидер» болуға септігін тигізеді. С.В. Никитина мектепке дейінгі білім сапасына баланы жан-жақты дамытатын бірнеше қҧзіреттіліктерді қамтитын ғылыми- ҽдістемелік ҧсыныс жасаған болатын. Е.А. Аркин бала ҧжымын зеттеудегі негізгі мҽселе лидерлік мҽселесі екендігін баса айтты жҽне «лидер-бала мектепке дейінгі мекемелерде ерекеше мҽнге ие» деп есептейтін пікірін келтіреміз. А.С. Залужный балалардың ҿзара қарым-қатынасын зерттей келе, жағ- даятты жҽне қалыпты деген лидердің типологиясын анықтады. Психология-педагогикалық ҽдебиетте мектеп жасына дейінгі балалардың лидерлік сапасын қа- лыптастыруда ойын ҽрекетін зерттеген Ресей ғалымдары А.И. Матусик, Н.Я. Михайленко, А.И. Бондаренко, Н.А. Короткова, С.Н. Новоселова, Р.С. Буре, Д.В. Менджерицкая, Р.И. Жуковская, В.П. Залогина, Н.Я. Михайленко, В.Я. Воронова, А.И. Розов жҽне т.б қарастырды. А.И. Бондаренко мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық ойындар арқылы ҽлеуметтік белсенділігін қалып- тасты ру мҽселесін қарастырса, А.И. Матусик ойын арқылы балалардың ҧйымдастырушалық қабі- летін арттыру мҽселесін зерттеді. А.И. Розов балалардың ойынын кҿп бақылап, нҽтижесінде балалар жеңіске жетуге бағдарланған ойындарды ҧнатады, ал қалған ойындарды балалар қызығушылықпен ойнамайтынын айтып кетті. Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі ҽлемі ойын іс-ҽрекетімен бірге дамып отыратын ҥде- ріс. Адамзаттың ҽлеуметтік-тарихи дамуы барысында, баланың жеке тҧлғасын қалыптастыру мен ҽлеуметтендіруде мектепке дейінгі балалардың ойыны ерекше маңызға ие болып келеді. Ойынның ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1(57), 2018 252 кҿмегімен балалар кҿпғасырлық адамзат тарихымен жасалған қоршаған ортамен ҿзара ҽрекет тҽжі- рибесін меңгереді, моральдық нормалар, тҽжірибелік жҽне ақыл-ой тҽсілін игереді. Ойын – балалық шақта қалыптасып, адамның бҥкіл ҿмірі барысында онымен бірге жҥретін ерекше іс-ҽрекет. Еліміздегі мектепке дейінгі білім беруде ойын ҽрекетін ҧйымдастыру мҽселесіне Н.С. Қҧлжанова, Ҽ.Меңжанова, М.Т. Тҧрыскелдина, Т.Иманбеков, Г.М. Қасымова, С.А. Тҿкеев, Ҧ.Т. Тҿленованың еңбектерінде зерттеулер жҥргізілген. Ҽ.Меңжанова: «Ойын баланың барлық нышандарының дамуы- на мҥмкіндік тудыратын интелектуалдық мектеп» - деп айтқан [2, 16 б.]. Д.В. Менджритская ҿзінің «Балалар ойынының тҽрбиешісі» кітабында былай дейді: ерте балалық шақта бала нақты ойын барысында дербес болуға, ҿз кҿзқарасы бойынша қҧрбыларымен қарым- қатынасқа тҥсуге, ойыншықты таңдап, тҥрлі заттарды қолдануға, логикалық тҥрде ойын сюжеті жҽне ережесімен байланысты қандайда бір қиындықты жеңуге аса ҥлкен мҥмкіндікке ие [3, 73 б.]. Балалар есейген сайын, олардың жалпы даму деңгейі жоғарылайды, оған қоса ҿз кҥшімен мінез – қҧлық қалпының қалыптасуы ҥшін ойын (ҽсіресе педагогикалық бағыттағы) қҧнды болады: бала- ларда сюжетті ҿзі жоспарлау немесе ойынды ережелерімен ҧйымдастыру, серіктес табу, мақсат қою жҽне ҿз ойлағанын жҥзеге асыру ҥшін қажетті қҧрал таңдау мҥмкіндігі туады ( қимыл-қозғалыс, дидактикалық ойындар). Лидер-бала – кез келген жағдайды ҿзгерте алатын, қандай да бір істе басқаларға ықпал ете ала- тын, артынан ерте алатын ҧйымдастырушы, белсенді жҽне бастамашыл тҧлға. Сонымен қарастырған мҽселелерді қорыта келе, психология ғылымында «іс-ҽрекет» ҧғымы психикалық қҧбылыстар мен ҥдерістерді саралауда тҥсіндірмелік ҧстаным сапасында қолданылады. Психологиялық деңгейде іс-ҽрекет адамның нақты болмысының ҥдерістер жиынтығы ретінде кҿрінеді. Ал ойын ҽрекеті – баланың жетекші ҽрекеті. Лидерді қандайда бір мақсатқа жету ҥшін адамдарды біріктіруге қабілетті тҧлға деп анықтау қажет. Лидерліктің ажырамас бҿлігі – ең болмағанда ізбасарлардың болуы. Адамдарды артыңнан ерту, олардың арасында ортақ мақсатқа қол жеткізу бойынша нақты міндеттерді шешуге мҥмкіндік беретін жҥйелі байланыстың болуын қамтамасыз ету қабілеті болу маңызды. Лидерлік – қандай да бір ортақ ҧйымның мақсатына жетуге барлығының кҥшін бағыттай алатын, жекелеген тҧлғаға да, топқа да ҽсер ете алуы. Ол беделді тҧлғаның топ мҥшелеріне ықпал етуімен байланысты. Ал, мектепке дейінгі балалардың ойын ҽрекеті арқылы лидерлік сапасын қалыптастырудың педа- гогикалық шарттарын тҿмендегідей тҧжырымдаймыз: – оқу-тҽрбие ҥдерісі ойын арқылы лидерлік сапасын арттыру бағдарламаларымен қамтамасыз етілуі; – мектепке дейінгі балалардың лидерлік сапаларын ойын ҽрекетінде қолдана білу біліктіліктері мен дағдыларының қалыптасуы. – «Мектепке дейінгі балалардың ойын ҽрекеті арқылы лидерлік сапасын қалыптастыру» арнайы курс бағдарламасын жоғары педагогикалық оқу орындарының оқу ҥдерісіне енгізу. Зерттеу барысында жасалған теориялық талдаулар негізінде тҿмендегідей тҧжырым жасауға болады: – Зерттеу барысында «лидер», лидерлік», лидерлік сапа» ҧғымдарына контент-талдау арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың ойын ҽрекеті арқылы лидерлік сапасының мҽні анықталды. Зерт- теудің практикалық-тҽжірибелік бҿлімі ҽлі де зерттелуде... Пайданылған әдебиеттер тізімі: 1 Н.Ә. Назарбаевтың Жолдауы "Қазақстан жолы-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. – Егемен Қазақстан 2013 жыл 28 ақпан 2 Меңжанова Ә. Мектепке дейінгі педагогика. – Алматы: Рауан, 1992 3 Менджерицкая Д.В. Воспитателю о детской игре. – М.:Просвещение, 1982 Абай атындағы ҚазҰПУ-ң ХАБАРШЫСЫ «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(57), 2018 253 жүктеу/скачать 6,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|