Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| а, ә, е, ы, і, о, ө, у,
у.1 Қ азақ тілі дауыстылар жүйесінің дамуын доцент Ж.Аралбаев үш түрлі кезеңге бөліп қарайды. Ол кезеңдер мыналар: көне түркі кезеңі, орта түркі кезеңі жөне жаңа түркі кезеңі. Бүлайша бөлудің сырт көзге Н. А. Б а с к а к о в к л а с и ф и к а ц и я с ы н еск е тү сір ген ім ен , лингвистикалық негізі бар: сол аталған дәуірлерде түркі тілдері қүрам ы нда кейін заң д ы л ы қ қ а айналы п кеткен ф он ети калы қ өзгерістер келіп ш ықты. Көне түркі кезеңінде, Ж. Аралбаевтың айтуынша, түбір сөз бір дауысты фонемадан (г), дауысты және дауыссыз фонемалардан (ГС), дауыссыз жэне дауысты фонемадан (СГ), дауыссыз-дауысты-дауыссыз фонемалардан (СГС) қүрылған. Сөйтіп бүл кезенде ф онетикалы қ буын лексика-грамматикалық морфемамен сәйкес болған. Соған орай үш дауысты фонема: а, ы, у болған. Қазіргі қазақ тіліндегі байырғы сөздердің де басым көпшілігі осы дауысты фонемалармен айтылады. Осы кезенде дауыстылардың еріндік-езулік жіктелуіне негізделген қосарлы түбірлер (сарт-сүрт) 1 Тарихи түркология түркі негіз тілінде 8 дауысты фонема болган деп есептесе де, кейбір тіддердің (ескерткіштердің де) срекшеліктерін ескерс отырып, қыпш ақ тілдерінің арғы пегізінде 9 дауысты фонема болған деп есептейді. “Түркі тілдерінің салыстырмалы тарихи фопетикасының авторлары қы пш ақ тілдерінің арғы негізі деп қаралатьш “ Кодекс Куманикус” тіліпде 9 дауысты бар деп қарайды. “ Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика” . М., 1984, стр. 18. Сонда тогызыншы дауысты дыбыс о, а мен е-ніц (немесе э мен У-нің) арасында айтылған' жіңішке, қысаң дыбыс болса керек: А. М. Щербак. Сравнительная фонетика тюркских языков. Стр. 28 — 33. Алайда қазақ тілі ол фонсманы сақтамаған; эр түрлі озгерістердің нәтижесінде ол / фонемасымен үласып кеткен. 56 де қ алы п таса бастайды . Ал м үндай тү б ір л ер д ің қалы п тасуы дауыстылар гармониясы заңдылығының бастауы еді. Орта ғасырда жоғарыда аталған дауыстылар негізінде жаңа е, і, у дауы сты лары келіп ш ы қ ты . Бүл ф о н е м а л а р алд ы ң ғы түбір қүрамындағы а, ы, у ф онемалары ны ң екінші түбір қүрамында бейтараптануы, яғни, сем ан ти калы қ қы зм етін ің әлсізденуінің нәтиж есі болды. Тіл дам уы ны ң кейінгі дэуірлерінде ғана бүл дауыстылар фонемалық айырым белгілерге ие болады. Сөйтіп түркі тілдері вокализмнің 8 дауыстыдан түратын жүйесі осы кезенде қалыптасса керек. О, о дыбыстарын бүл пікірдің авторы осы дәуірде басқы буындағы дауыстының делабиализациялануының нәтижесі деп қарайды. Оган себеп: создің соңғы буындарында аталған дауыстылар сирек үшырайды, сирек қолданылады.1 Дегенмен, “Түркі тілдерінің с а л ы сты р м ал ы тар и х и г р а м м а т и к а с ы н ы ң ” а в т о р л а р ы о, ө дауыстыларын түркі негіз тілінің қүрамында болған дауыстылар деп қарайды. Бүл зерттеулердің авторлары ой, оқ, ол, он, оң, оң (оңу), оп (об, обып жіберді), ор, оз, өң, өр, өрт, өс, от, ош тәрізді создер қүрамындағы о, о дыбыстарын этимологиялық деп, яғни олардың қүрамында түркі негіз тілі деуірінен-ақ айтылған деп қарайды.2 Х Ү — Х Ү І ғасы рлар арасы н да дауы сты лар ж ү й есі ә, и, у д ы б ы с т а р ы м е н т о л ы ғ а д ы . Ә д ау ы сты сы ш ы ғы с тіл д е р ін ің ықпалының нәтижесі болса, и, у дыбыс қосындылары тіл қүрамында болған дыбыс өзгерістерінің нәтижесі. Бүл пікірді қ азақ тілі вокализмі дам уы ны ң кезеңдері жайлы деуден горі қ а з а қ тілі во к ал и зм і қ ү р а м ы н д а озгеріс болған дәуірлер жайлы деп қабылдау дүрыс. М әселе мынада — коне түркі дәуірінде қ а зақ тілінің негізін қүраған түркі тілдерінде тек қана үш д ау ы сты ф о н е м а б о л ғ а н д е й т ін т ү ж ы р ы м д ы ф а к т іл е р дәлелдемейді. Көне түркі ж азбалары ны ң фактілері ол тілде (не тілдерде) 8 дауысты дыбыс болғанды ғы н корсетеді. Б ірақ сол 8 дауысты дыбыстың фоне мал ы қ қызметтері бірдей емес, олардың ішінде ай қы н ф онем алы қ мәнге ие болған үш не торт дауысты дыбыс болуы м үм кін. С о н д а й -а қ делаб и али зац и я п роц есін ің ж ү р іп о т к е н д ә у ір і - о р т а ғ а с ы р л а р б о л с а к е р е к . Б ір а қ д ел аб и ал и зац и я п ро ц есі жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|