ДАУЫСТЫ ДЫ БЫ СТАР Ж ҮЙЕСІ
ДАУЫСТЫЛАР ЖҮЙЕСІ ДАМУЫГІЫҢ ЕРЕКШ ЕЛІКТЕРІ
Дауысты дыбыстар м ы на томендегідей топтарға жіктеледі:
1) Дауы сты ларды ң аш ы қ ж әне қы саң түрлері. Бүл дыбыстау
органдарының ашылу дәреж есіне негізделеді. А ртикуляциялы қ
мүшенің ашылу дәрежесіне сай дыбыстардың естілуі де екі түрлі:
а, е, о, о —
аш ық дауыстылар,
у, у, ы, і —
қы саң дауыстылар. Бүл
топтар қазіргі түркі тілдерінің бәріне дерлік тән. 2) Дауыстылардың
жуан және жіңішке топтары дыбыстың
айтылу тонының көтеріңкі
не бәсең болуына негізделеді. Бүл принцип бойынш а дауысты
дыбыстар бір-біріне пар болатын екі топқа бөлінеді:
а, о, у, ы —
жуан,
е, ө, у, і —
жіңішке фонемалар. Алайда, қазіргі түркі тілдерінің
барлығында осы принцип түгел сақталмайды. Бірсыпыра тілдерде
жуан дауысты
а-т
а екі түрлі жіңішке дауысты сай келеді:
а ~ е, ә.
Бүл ерекшелік қазіргі қазақ,
азербайжан, т.б. тілдерге ғана тән.
Жасалу орны жағынан
а
мен
е, ә
аралығында белгілі бір жақындық
бары айқын. Қ азақ тілінде ә дыбысы сөздің тек бірінші буынында
айтылады, екінші буынында сирек үшырайды. Екінші буында ә-нің
айтылуы белгілі фонетикалық қоршауды қажет етеді. 3) Дауыс-
тылардың еріндік және езулік топтары. Еріндік дауыстылар түркі
тілдерінің
барлығында кездескенмен, көпшілік тілдерде сөз ішінде
бірінші, екінші буындардан аспайды.
Қазіргі тіл білімінде тілдің дыбыстық жүйесін бүлайша жіктеу
томен сазды (н и зкая тональность) — ж оғары сазды (вы сокая
тональность), ком пакты лы — диф ф узды , жай сазды (простая
тональность) — бемол сазды (бемоль тональность) деп аталады. Жэне
бүлар фонемалардың айрықша белгілерінің 12 түрлі оппозициясының
тек үш ғана түрі болып табылады.1 Екінші сөзбен,
қазақ тіліндегі
дауы сты ды бы стар л и н гв и с т и к а л ы қ ж а ғы н ан осы үш түрлі
принциппен сипатталады.
Түркі тілдерінде дауы сты ларды ж іктеудің бүдан б асқ а да
принципі, атап айтқанда, естілу дәрежесіне қарай болу де бар. Қазіргі
түркі тілдерінің ішінде тува, түрікмен, якут, қы рғы з тілдерінде
дауыстылардың созылыңқы айтылуы, яғни,
созылыңқы дауыстылар
бар. Дауыстылардың мүндай айтылуы коне ескерткіш терде де
кездеседі. Махмуд Қаш қари создігінде кейбір сөздер қүрамындағы
1
Аралбаев Ж. А.
Вокализм казахского языка. А-А., 1970, стр. 83—84.
55
дауыстылардың созылыңқы айтылуы арнайы белгіленіп отырған.
Мысалы:
аат, ааз,
т.б. Мүндай фактілер үйғыр жазбаларынан да
үшырасады.
Алайда, жалпы түркі тілдеріндегі дауыстыларды шола қарағанда,
олардың созылыңқы және қы сы ңқы (немесе: әдеттегідей) айтылуы
жалпы түркілік қүбы лы с емес, жеке тілдер ерекшелігі екендігі
байқалады. М үның өзі созылыңқы дауыстылар түркі
негіз тілінің
жеке тілдерге ыдырау дәуірінде пайда болды дейтін А. М. Щ ербак
пікірін дәлелдейді. Дауыстылардың аш ы қ-қы саң, жуан-жіңішке
топтарға бөлінуі түркі тілдерінің барлығында да бар қүбылыс. Олай
болса, олар — сонау түркі негіз тілі заманында-ақ орнығып қалған
қүбы лы с. Д ауы сты ларды ң ер ін д ік -езу лік топтары да сондай.
Дауыстылардың жіктелуінің осы принциптері бойынша қазіргі қазақ
әдеби тіліндегі дауысты фонемалар мыналар:
а, ә, е, ы, і, о, ө, у,
у.1
Қ азақ тілі дауыстылар жүйесінің дамуын доцент Ж.Аралбаев үш
түрлі кезеңге бөліп қарайды. Ол кезеңдер мыналар: көне түркі кезеңі,
орта түркі кезеңі және жаңа түркі кезеңі. Бүлайша
бөлудің сырт
көзге Н. А. Б а с к а к о в к л а с и ф и к а ц и я с ы н еске тү сір ген ім ен ,
лингвистикалық негізі бар: сол аталған дәуірлерде түркі тілдері
қүрам ы н да кейін заң д ы л ы қ қ а ай н алы п кеткен ф он ети калы қ
өзгерістер келіп ш ықты. Коне түркі кезеңінде, Ж. Аралбаевтың
айтуынша, түбір
сөз бір дауысты фонемадан
(г),
дауысты және
дауыссыз фонемалардан (ГС), дауыссыз және дауысты фонемадан
(СГ), дауыссыз-дауысты-дауыссыз фонемалардан (СГС) қүрылған.
Сөйтіп бүл кезеңде ф онетикалы қ буын лексика-грамматикалық
морфемамен сәйкес болған. Соған орай үш дауысты фонема:
а, ы, у
болған. Қазіргі қазақ тіліндегі байырғы сөздердің де басым көпшілігі
осы дауысты фонемалармен айтылады. Осы кезеңде дауыстылардың
еріндік-езулік жіктелуіне негізделген қосарлы түбірлер (сарт-сүрт)
1
Тарихи түркология түркі негіз тіліндс 8 дауысты фонема болғап дсп
есептесе дс, кейбір тілдердің (ескерткіштердің де)
ерекшеліктерін ескере
отырып, қыпш ақ тілдерінің арғы негізінде 9 дауысты фонема болған деп
есептейді. “Түркі тілдерінің салыстырмалы тарихи фонетикасының авторлары
қы пш ақ тілдерінің арғы негізі деп қаралатын “ Кодекс Куманикус” тілінде
9 дауысты бар деп қарайды. “ Сравнительно-историческая грамматика
тюркских языков. Фонетика” . М., 1984, стр. 18. Сонда тогызыншы дауысты
дыбыс
жүктеу/скачать
Достарыңызбен бөлісу: