Күмэн - мақұлық, ол туылған

Туркі тілді ислам философиясы
163
касқыр - өзінің кұмарын баса алмаған образ. Ол олжаны нэпсінің жетегінде кетіп 
і бөлгендіктен, Арыстан бұған келіспейді. Себебі бар олжа арыстандікі болу керек,
: касқыр өз орнын білу керек. Яғни «жолаушы» (сопы) өз бөлігін анықтай отырып, 
екІ жақтылықты жоюы тиіс. Егер жан-тәніңмен Құдайға табьшсаң, онда Ол саған 
оң көзімен қарайды. Арыстан қасқырды аңғалдығы үшін өлтіріп тастайды. Пысық 
сопы, яғни түлкі қасқырдың не болғанын көріп, арыстанмен дос болуы үшін өзін 
I ұмыту керек екенін түсініп, олжаны арыстанға береді. Сол себепті де, арыстан 
түлкіге бэрін беріп, оған қолдау көрсетіп, сеніп оны түлкі атамай, нағыз арыстан 
деп мақтайды.
Тарихтағы орны. Ар-Руми философиясының тілі Ғаламның құдайлық ниеті 
мен сопылық гнозистің құпиясын адамдарға жеткізе алмайтындығына сенген. 
«Ультра-сенсорлық» жэне «ультра-рационалды» танудағы тәжірибесін поэзия тү- 
рінде, мысалы, теңестіру, айтылымдар арқылы оқырмандарға жеткізгісі келеді. 
Ар-Руми логикалық бірізділікпен жазған. Оның Ғалам туралы метафизикалық су- 
реті - мэнді эрі мағынасы терең.
Ол жоғары эрі эмбебап деңгейге жетіп, поэтикалық сезіммен тіл жэне фи­
лософия арасындағы шекараны бұзады. Терең білімі мен болмыс мэнін ойлау 
қабілеті арқасында дэстүрлі поэзияға сэйкес трандендентгікті тапты. Барлығына 
, жалындаған махаббат пен интеллект, сезім мен ақылдың ерекше синтезі арқылы 
ар-Руми поэзиясы кең ауқымды эрі терең мағыналы болғандықтан, себеп кеңістік, 
уақытқа субъект тұрғысынан қараған Кант, сьшмен қарайтын Бергсон, болмыс- 
тьің шынайы мәнін таныған, «қоғамнан жоғары адамды» іздеген Ницше секілді 
көптеген еуропалық философтардан өзінің поэзиясымен асып тусті. 
і 
Аспан денелері қозғалысын басқаратын Ньютонның механикалық инерциясы 
мен Демокриттің шектеусіз атомдарының тоқтаусыз өзгеруі Руми ойларында 
негізсіз қалады. Болмыс атомнан тұрады жэне әрқайсысын Руми «Мен» (неме- 
І се»«Эго») деп қабылдайды. Өзгеріс Құдайдан Құдайға өтіп, ең жарқын мани- 
' фестдциясы адам бейнесінде көрінеді. Ақынның мистицизмі тақуалық не жалпы 
эрекетсіздігі емес, себебі ол үшін адам - Құдайдың кұдайлық Ғаламдық еркін- 
дігін идентификациялау құралы не адамзат құралы секілді еркін бостандықтың 
тасымалдаушысы. Ар-Руми үшін махаббат «Ғаламдық дін» не ислам мэні болды, 
өйткені махаббат қана «өмір» деп аталатын Ғаламдағы барлық өзгерістердің себе- , 
бі бола алады. Өмірді елес деген көптеген шығыс философтарынан гөрі ар-Руми 
жоғары онтологиялық жағдайларды бағындыратын құдайлық болмыс деңгейлері- 
нің жинағы деп есептеген, ал өлім - көңіл аударуға тұрмайтын елес.
Өмір - қозғалыс, сондықтан адам рухани кемелдену үшін күресу керек: 
«адами «Мен» Ғ аламдардың бірінен соң бірі болуын тамашалауға мүмкіндігі бол­
ды, осының қайсысы сенің мәніңді аша алатынын айта аласың ба? Бұл Жеті аспан 
біздің жанымыздың империясы астында еместігін, сонымен қатар біздің ұмты- 
лысымыз бұл империялардан жоғары екенін көрсетеді. Аспанда, құдайлық импе- 
рияда біз қойған мақсат бола алмайды. Иэ, біз бірліктің раушан бағына, Құдаймен 
бірігуге ұмтылуымыз керек».
Адам адамгершілік пен рухани өзін-өзі жетілдіру арқасында ішіндегі 
құдайлық жанды танып, қудайлық эпифаниялық кемелденудің трансценденттің 
биігіне жетумен тоқталмай, осы рухпен басқа адамдарды рухтандырады: «Олар

164

жүктеу/скачать 20,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: