ЖАҚСЫНЫҢ АТЫ, ҒАЛЫМНЫҢ ХАТЫ ӨЛМЕЙДІ

50 
идеяларының қай тұрғыдан, қандай дәрежеде жүзеге асып отырғаны біршама 
кеңінен әрі кәсіби сауаттылықпен талданған.
Ғалымның өмірі мен қызметін танытуда академик Р.Сыздық ерекше 
үлес қосып келеді. Әсіресе «Ғалым-азамат» («Қазақстан» баспасы) атты 
кітабында Қ.Жұбановтың қазақ тіл білімінің әр саласындағы еңбектері 
көрсетіліп, олардағы талданған материалдар мен айтқан тұжырымдары 
кеңінен сөз етілген. Сондай-ақ академиктер М.Әуезов, I.Кеңесбаев пен 
Ә.Қайдаровтың, сондай-ақ қазақ тіл мамандары Қ.Есенов, Н.Оралбаева, 
А.Ибатов, 
М.Серғалиев, 
Б.Әбілқасымов, 
С.Исаев, 
Ә.Жүнісбеков, 
А.Әбдірахманов, Н.Уәлиевтердің және т.б. ізденістерін айрықша атау қажет. 
Ал Қ.Жұбановтың өмірі мен шығармашылығына, азаматтық тұлғасын 
айқындауға арналған К.Кенжебаев пен Ә.Оралбайдың «Құдайберген 
Жұбанов» атты деректі ғұмырнамалық кітабы мен М.Жұбанованың 
«Жұбановтар 
әулеті 
және 
заман 
белестері» 
атты 
эссе-кітабы 
жұбановтанудағы орны ерекше еңбек деп бағалауға лайық. 
Қ.Жұбановты ғылымның бір саласы – қазақ тіл білімінің көшбастары 
деп танығанда оның осы ғылымның теориялық негізін қалаған еңбегін 
атаймыз. Бұл – даусыз тұжырым, жалпы түрде қысқа қайрылған анықтама. 
Бұл бағаны қазақтың ұлттық тіл білімінің тарихына зер салып үңілген 
мамандар жақсы түсінгенімен, ол – қалың жұртшылыққа, оқытушылар мен 
студенттер қауымына мән-мағынасы бажайлап, ашып көрсетілетін тұжырым. 
Алдымен, ғылымның белгілі бір саласы бастауын неден алады? Бірден 
ғылыми теориялардың түзілісінен бе, жоқ, әлде практикалық мақсат 
көздейтін мектеп оқулықтары сияқты еңбектерден бе? Қазақ тіл білімінің 
теориялық негіздері лингвистикалық мектептердің қайсысынан сусындады, 
әрі қарай қай бағытпен дамыды? Осы сұрақтарға жауап іздеуді алдымызда 
тұрған бір проблема деп санаймыз. Өйткені, әсіресе, алғашқы сауалға дұрыс 
жауап берудің мәні зор. Бұл – тек біздің, қазақ тіл білімі тарихшыларының 
«басын ауыртатын» жайт қана емес, өзге де халықтардың ғылым тарихын сөз 
етуде де талас тудырып келе жатқан мәселе. Біздің міндетіміз бұл түйінді әр 
халықтың мәдени-рухани тарихының өзіндік ерекшеліктерін дұрыс таба 
отырып шешу болмақ. Демек, Қ.Жұбанов мұрасын игеруде шешімін күтетін 
бірінші мәселе қазақ тіл білімінің қалыптасу, әрі қарай даму тарихын дұрыс 
зерттеу деп білеміз. 
Профессор Құдайберген Жұбановтың бойындағы бар жақсы қасиетіне, 
білімдарлығы мен парасаттылығына, әсіресе туған тіл туралы еңбектеріне 
әбден қанық М.Әуезов пен І.Кеңесбаевтың: «Құдайберген Жұбанов – қазақ 
лингвистикасының негізін қалаушы» деп бағалауы тегіннен-тегін емес (1). 
М.Балақаевтың: «Қ.Жұбанов еңбектері арқылы қазіргі қазақ тіл білімінің 
іргетасы қалана бастады. Сондықтан оны біз қазақ тілін ғылыми жолмен 
зерттеу жұмысының негізін қалаушы деп танимыз», – деуі де бүкпесіз 
шындық (16).
Халқымыздың 
ардақты 
жазушыларының 
бірі 
Ғ.Мүсірепов: 
«Құдайберген Жұбанов – ғылымның бірінші дәрежелі жарық жұлдызы, аса 

51 
ірі филолог – ғалым», – деп бағалаған. Дарынды ғалымның еңбектерімен 
танысқан, не ол жайында жазылған қыруар мақалаларды оқып, қаныққан 
адам оның қазақ халқының ғылымы мен мәдениет, өнеріне сіңірген еңбегінің 
ұшан-теңіз екеніне көз жеткізеді. Оған ғалымның ғылыми еңбектері, 
салиқалы зерттеулері толық айғақ.
Академик І.Кеңесбаев Қ.Жұбановтың еңбектері туралы былай деп 
жазады: «Оның қаламынан туған ғылыми зерттеулер өзінің нәрі мен мәнін, 
зәрулігін әлі күнге жоғалтқан жоқ. Ол кісінің «Из истории порядка слов в 
казахском предложении» (1936), «Заметки о вспомогательных и сложных 
глаголах», «Күй» деп аталатын сериясы, түрлі мәслихаттар мен съездерде 
сөйлеген сөздері, «Буын жігін қалай табуға болады», «Жаңа грамматиканың 
жаңалықтары жайында», шылаулар, қос сөздер, біріккен сөздер секілді 
қыруар зерттеулері арқылы мамандар арасында зор бедел, құрметке ие 
болғаны талассыз» (17). 
Академик Әбдуали Қайдардың: «Қазақ жерінің перзенті, тамаша 
лингвист-ғалым, профессор Құдайберген Жұбанов – біздің мақтанышымыз, 
өйткені, ол Қазақстан лингвистикасының аспанынан нұрын шашқан 
шұғылалы шоғырдың ішіндегі жарық жұлдыздарының бірі», – (3) деп ағынан 
жарыла ақтарылуы кімді болса да бей-жай қалдырмас. 
Құдайберген Жұбановтың қазақ ғылымы мен мәдениеті тарихындағы 
орны мүлде ерекше, өзгеше екенін белгілі ғалым Әнуар Дербісалин былайша 
атап өтеді: «...Құдайберген Қуанұлы Жұбанов – халқымыздың мәдениет, 
ғылым, өнер тарихындағы аса бір жарқын құбылыс». 
Ғылымның қай саласына қалам тербесе де Қ.Жұбановтың сол 
салаларда алғашқы болып қалам тербегенін ғалымдар былайша дәріптейді: 
«Грамматика ілімінің бастау көздері» (Н.Оралбаева), «Әдеби тіл хақындағы 
ауқымды ойлар» (Б.Әбілқасымов), «Кісі аттарының байыпты зерттеушісі» 
(Т.Жанұзақов), «Сөздің тұлғалану процесін зерделеуші» (Ә.Ибатов), 
«Абайтанудың 
сын 
сағатында» 
(М.Мырзахметов), 
«Унификатор 
лингвистической терминологии» (Ж.Молдажаров), «Первый председатель 
гостерминкома Республики» (Р.Өрекенова), «Қазақ терминологиясының 
түпқазығы» (А.Әбдірахманов), «Қазақ фонетикасының ғылыми курсын 
жасаушы» (Ә.Жүнісбеков), «Диалектілік құбылыстар төркінін тереңнен 
барлаушы» (С.Омарбеков) және т.б. Тұңғыш профессордың өмірі мен 
шығармашылығын зерделеген кейінгі зерттеу еңбектері – ғалымның ғылыми 
мұрасын тану мен танытудың күні бүгінге дейін жалғасып келе 
жатқандығының, әрі қарай да жалғаса беретіндігінің, халқымыздың 
«Жақсының аты, ғалымның хаты өлмейді» деген ұлағатты сөзінің 
дәлеліндей. 
Бүгінгі күні профессор Құдайберген Жұбановтың «Қазақ тілі жөніндегі 
зерттеулер» деген еңбегі әрбір тілші-ғалымның үстелдік кітабы болып 
табылады. Бұл кітапта тіл білімінің барлық салалары қамтылған және қазіргі 
кезде қарқынды дамып келе жатқан жаңа бағыттардың негіздері де көрініс 
табатындығымен құнды. Осы еңбекті оқығанда ғалымның таланты мен 

52 
интуициясы таңғалдырады және оқыған сайын жаңа идеялар ашылып 
отыратынын көреміз. 
Ең алдымен аса білімді ғалым ретінде Қ.Жұбановтың жалпы және орыс 
тіл білімінің де тарихын жақсы білгендігін айтумыз лазым. Ғалымның 
Швейцар ғалымы Ф. де Соссюрдің лингвистикалық тұжырымдамасын 
ұғынықты түрде жеткізгендігі, сол кездегі лингвистикалық бағыттағы озық 
мектептер бағдарын жақсы біліп, тіл біліміндегі логикалық ағымдарға, 
психологизмге, формализмге т.б. сипаттама жасай отырып, оқырманды 
белгілі лингвистердің негізгі теориялық ережелерімен таныстырып, сондай-
ақ олардың қызметтеріне баға беретіндігі бұл ойымызға айғақ бола алады. 
Проф. Қ.Жұбанов өз еңбектерінде И.А.Бодуэн де Куртенэ, Х.Штейнталь, 
О.Бетлинг, 
Н.И.Ильминский, 
П.М.Мелиоранский, 
В.В.Радлов, 
В.А.Богородицкий, Е.Д.Поливанов, А.Н.Самойлович, Н.Э.Вундцетель, 
Чобан-Заде, К.К.Юдахин, А.М.Пешковский, Ф.Ф.Фортунатов, А.Б.Шапиро, 
М.Н.Петерсон, С.О.Карцевский, Н.Я.Марр, В.В.Бартольд, С.Е.Малов т.б. 
ғалымдардың еңбектеріне жүгіне отырып, олардың көзқарастарына сын-
ескертпелер де келтіретінін байқаймыз. 
Профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбанов қазақ тіл білімінің негізін 
салушылардың бірі ретінде бірқатар салаға қатысты маңызды ғылыми 
еңбектер қалдырғаны көзі қарақты ғылыми қауымға ақиқат. Атап айтсақ, 
олардың қатарына: 1) фонетика, 2) грамматика (морфология және синтаксис), 
3) ұлттық әдеби тілдің дамуы мен тарихы, 4) жазу емлесі, термин мәселесі, 5) 
оқулық мәселесі, бағдарлама, әдістеме, 6) мәдениет пен өнер мәселелерін 
жатқызуға болады. 
Көріп 
отырғанымыздай, 
Құдайберген 
Қуанұлының 
зерттеу, 
шығармашылық, жалпы ізденушілік диапазонының анағұрлым ауқымды да 
кең екендігі қайран қалдырмай қоймайды. Ұлттық білім-ғылым 
жүйеленбеген, іргесі қаланбаған кезеңде қазіргі заман биігіне көтерілген тіл 
білімінің әлі күнге өзектілігін жоғалтпаған күрделі теориялық проблемалары 
жөнінде алғаш айтылған пікірлері ұлттық лингвистикадағы бүтін бір 
салалардың іргетасын салды десе болады. Яғни бұл – ғалымның көрегендігі, 
өз заманының қазақтан шыққан терең ойшыл-философ ретіндегі асқан 
білімділігі мен ғылыми түйсігінің жоғары болғандығының айғағы. 
Тіл білімінің құрылымдық деңгейлері тұрғысынан бастасақ, қазақ 
тілінің дыбыс жүйесін ғылыми тұрғыдан зерттеу мәселесін алғаш көтерген – 
профессор Құдайберген Жұбанов. Ғалым ғылымға белсене кіріскен 
отызыншы жылдары фонетиканың жалпы ғылымдағы орны ғылыми 
қауымның өзіне де түсініксіздеу еді. Зерттеу объектісіне дендеп ену де 
оңайға соқпаған тұс. Құдайберген Қуанұлының Ленинградтың Бодуэн-Щерба 
идеясы дәуірлеп тұрған кезіндегі лингвистикалық мектебінен өткендігі игі 
әсерін тигізсе керек, оның еңбектерінен «тілдік қызметі бар дыбыстарды ғана 
зерттеу керек» деген қағидатты ұстанатындығын аңғару қиын емес. 
1935 жылы Қазақстанның өлкелік баспасы Қазақтың ұлт мәдениеті 
ғылыми зерттеу институты еңбектерінің 1-томын жеке кітап етіп, жарыққа 

53 
шығарды. Ол үш бөлімнен тұрды. Тіл бөлімі бойынша профессор Қ.Жұбанов, 
тарих бөлімі бойынша профессор С.Асфендияров, әдебиет пен өнер бойынша 
А.Алманов редакторлық жасаған. Жинақ Қ.Жұбановтың «Қазақ тілі 
фонетикасы тарихының зерттеу мәселесіне» мақаласымен ашылған еді. Бұл 
ғалымның 1933-1934 оқу жылында ҚазПИ-де оқыған қазақ тілі 
фонетикасының тарихы жөніндегі лекциялар циклінің кіріспесі болатын. 
Сондай-ақ Қ.Жұбановтың 1936 жылы баспадан шыққан «Қазақ тілінің 
грамматикасы» оқулығының І бөліміндегі фонетикаға қатысты тарауы, 
«Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар» атты еңбегінің баспадан 
шығып үлгерген «Қазақ тілінің фонетикасы» (журналдың 16 беті) деп 
аталатын бөлімі, «Буын жігін қалай табуға болады?» (машинкамен 15 бет), 
«К постановке исследования истории фонетики казахского языка» 
(машинкамен 19 бет) т.б. еңбектері қазақ тілі фонетикасының ғылым ретінде 
іргесі қаланып, теориялық тұрғыдан зерттеліп, қалыптасуына негіз болды. 
Проф. Қ.Жұбановтың қалам тербеген салалардың ішінен ғылыми 
еңбектерінің жартысынан астамы грамматикаға арналғандығын көреміз. 
М.Әуезов пен І.Кеңесбаев ғалымның «Қазақ тілінің грамматикасы» атты 
еңбегін: «Айқын да нәрлі, стилистикалық жағынан орамды қазақтың әдеби 
тілімен жазылған бұл еңбек қазақ тілі жөніндегі оқулық, еңбек жазатын 
көптеген авторлар үшін тамаша үлгі болды», – (1) деп әділ бағалады.
Профессор Қ.Жұбановтың қазақ грамматикасы төңірегіндегі соны ой-
тұжырымдарына Ә.Т.Қайдаров пен А.Әбдірахманов 1998 жылы жазған «Тіл 
білімінің тарланы» мақаласында «Грамматика ілімі саласында ол 
топшылаған теориялық тұжырымдарды біз әлі күнге игеріп болғанымыз жоқ. 
...бүгінгі тіл білімінде «осыдан отыз жыл бұрын академик А.Н.Кононов 
айтты» делінетін тұжырымдардың біразын жарты ғасыр бұрын профессор 
Қ.Жұбановтың айтып кеткені айқындалып отыр», – деген тұжырым жасайды 
(18, 7-13). Расында да, терең ойлы ғалымның осы салада (дұрысын айтқанда, 
бұл салада ғана емес) Қ.Жұбановтың ғылыми концепцияларының 
өміршеңдігін аталған және басқа да пікірлер, сондай-ақ ғасырға жуық 
жүргізіліп келе жатқан ғылыми зерттеулер дәлелдейді. 
Қазақ тіл білімінің қалыптасып, дамуына үлкен үлес қосқан 
ғалымдарымыздың бірі А.Ысқақов: «Бұл кітап өзінің құрылысы мен құрамы 
жағынан да, мазмұны мен талдау жүйесі жағынан да бұрын-соңды қазақ тілі 
грамматикаларының ғана емес, біздің елімізде шыққан өзге тілдердің 
грамматикаларынан да өзгеше еді», – деп, Қ.Жұбанов еңбектерін аса 
мақтанышпен дәріптеп көрсетеді (19). 
Филология ғылымының докторы, профессор Нұржамал Оралбаева 
аталмыш оқулықтың жетістіктеріне кеңінен тоқталады. «Алғашқы оқулық 
шыққаннан бергі аралықта қазақ тіл білімі өте жоғары дәрежеге көтерілді, 
мектеп грамматикасы да толығып, тұрақты қалыпқа жетті. Соған қарамастан, 
аталмыш грамматикадағы ережелер күні бүгінге дейін күшін жоймаған. 
Мұнда ескіріп, колданудан шығып қалған қағиданы көрсету қиын. Бұл 
жағдай грамматикадағы берілген ережелердің нақтылығын, дұрыс, дәл 

54 
алынғанын көрсетеді. Сондықтан олар өміршең болып, қазірге дейін мәнін 
жоймаған және жоймақ та емес» (20). 
Қ.Жұбанов еңбектерінің ғылыми мәніне проф. Б.Қасым мынадай баға 
береді: «Қ.Жұбанов – лингвист-ғалым ретінде алғашқы ғылыми 
грамматиканың негізін салушы. Қ.Жұбановтың өмір жолындағы өнімді де, 
ғылыми ойға құрылған еңбектері қазақ тіл ғылымының дамуына қызмет етті» 
(21, 375 ). 
Аталмыш еңбекті кеңінен қарастыруға талпынған зерттеуші 
А.Шәкиеваның «Көмекші және күрделі етістіктер хақында» мақаласындағы: 
«Біз сөз ететін еңбекті алғаш оқығаннан-ақ оның авторының лингвистикалық 
терең біліміне, тіл тылсымын нәзік те жете сезінетіндігіне қайран қаламыз. 
Профессор Құдайберген Жұбанов неміс, ағылшын, француз тілдері сияқты 
шетел тілдерін тек игеріп қана қойған адам емес, сонымен бірге олардың 
құрылымдық жүйе ретіндегі қалпын да жақсы білген. Сөйтіп, ол өзінің 
«Көмекші және күрделі етістіктер жөніндегі ескертпелерінде» неміс тілінен 
цитаталар келтіріп, неміс грамматикасының терминдерін емін-еркін 
пайдаланады», – деген жолдар көп нәрседен хабар береді. Зерттеушінің 
ойынша, ғалым алуан түрлі шетел тілдерінің грамматикалық құрылымдарын 
жақсы біле тұра, бөгде тілдердің даяр қалыбын өз ана тіліне жадағай әкеліп 
қондыра салмайды. Мұның өзі, бір жағынан, ғалымның тіл табиғатын сергек 
сезінетін тума қабілетін аңғартса, екінші жағынан, оның пәрменді 
лингвистикалық ой-толғамын, өз тұсындағы тіл ғылымының даму жағдайын 
терең де түбегейлі меңгергенін танытады (5). 
Бізді қоршаған орта, тіршілік әлемі танымдық оймен көз жіберсек те, 
ғылым салалары тоғысында алып қарасақ та бөлінбейтін тұтастық іспетті. 
Іспетті ғана емес, дәл солай, табиғаттан тыс, бөлек ешнәрсе жоқ. Ешкімді де, 
ешнәрсені де одан жеке алып қарау мүмкін емес. Қазіргі кезде кез келген 
тілдік құбылысты, заңдылықты оның дүниенің көрінісі, бейнесі ретінде тұтас 
болмысынан іздеу үрдісі қалыптасуда. Олай болса, ғылымда дүниені танудың 
(тіл арқылы ма, өнер арқылы ма т.б.) тұтастық (концептуалдық) үрдісі 
қалыптасуы да заңдылық. Осы тұрғыдан келгенде, қазір алуан түрлі қыры 
қарастырылып жатқан ТІЛ атты алып тұтастық та – өзіндік бір әлем. Осыны 
қазақ тіл ғылымының сонау бастауында тұрған Қ.Жұбанов көрегендікпен 
сезе білген, сездіре білген. Сондықтан профессор тілдің қай саласына қалам 
тартса да, белгілі бір тілдік құбылыстарды жеке қарастырып қана қоймай, 
оларды басқа тіл деңгейлерінің мәселелерімен бірлікте сипаттайды. Бұл 
жайында профессор А.Салқынбай: «Ғалым фонетика, морфология, 
синтаксис, лексика және семантиканы бір-бірінен бөліп алып, зерттеуге 
қарсы шығады. Олардың арасына «қытай қорғанын» тұрғызуға 
болмайтындығын ескертеді. Мұның өзін тілдің және тіл ғылымының 
жүйелілік сипатын мойындауы, бағалауы деп түсінген абзал», – деп келелі ой 
тастайды (22). Қазіргі кезде жеке-дара індете зерттеліп, тереңнен ақтарылып 
жатқан тіл деңгейлерінің, тілдік құбылыстардың қыр-сыры әліге дейін толық 
ашылмай жатқанда оларды сонау тіл білімінің балаң кезінде біріне-бірін 

55 
байланыстыра, бірінен-бірін туғыза қарастыру нағыз білгір ғалымның, 
көреген данышпанның ғана қолынан келетіндігі дәлелдеуді қажет ете қоймас. 
Қ.Жұбановтың бізге жеткен еңбектерінің алғашқысы – 1936 жылы 
орыс тілінде жазылған «Из истории порядка слов в казахском предложении» 
мақаласы. Автор мақаланың алғы сөзінде бұл еңбектің Қазақ мемлекеттік 
педагогикалық институтында қазақ тілінен курс оқу барысында және 
алғашында жариялау үшін емес, кейбір мәселелерді нақтылау үшін 
жазылғандығын ескертеді. 
Академик І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев ғалымның атамыш еңбегінің 
ғылыми құндылығына төмендегіше баға береді: «Бұл еңбегімен Құдайберген 
Қуанұлы Жұбанов Одақ көлеміндегі атақты тюркологтар қатарына қосылды. 
Өйткені бұл кітаптың көлемі шағын болғанымен, көтерген мәселелері қазақ 
тіл білімі аумағынан асып түсіп, бүкіл түрік халықтарына ортақ мәселелердің 
дұрыс шешімімен түйінделеді. Ол еңбектің басты қорытындысы қазіргі қазақ 
тілінде сақталған көптеген тұрақты сөз тіркестерін зерттей келіп, олардың 
басқа түркі тілдерінде бар екенін дәлелдей отырып, көне түркі тілдері 
ескерткіштерінде мұндай фактылар мол екеніне әкеліп бір саяды. Тіліміздегі 
тұрақты сөз тіркестерінің көпшілігі көне түркі тілінде болған атаулы сөйлем 
құрылысы (номинативный строй предложения) бұл тілдердің ең ерте 
кездерінде болған аса кәрі құрылысын көрсетеді деп қорытады. Сөйтіп 
алғашқы тіл тұсында болған сөйлемнің құрамы шылау, жалғаулары кедей, екі 
сөздің арасы көбінесе сөйлемдегі сөздердің орны арқылы ғана байланысқан 
еді. Сондықтан түркі тілдерінде сөйлем мүшелерінің орны синтаксис 
мәселесінде шешуші мәні бар дейді. Мұндай қорытындыны бұған дейін 
ешкім айта алмаған-ды» (23).
Қазақ тіл білімінің көрнекті ғалымдарының бірі Мархабат Томанов 
ғалымның бұл еңбегі туралы: «Мұнда тек қазақ тілі тарихында ғана емес, 
бүкіл түркология тарихында бірінші рет (және әзірше соңғы рет) қазақ 
сөйлемі өзінің тарихи қалыптасу эволюциясымен түсіндіріледі. Зерттеуші 
түркі халықтары тілдері фактілерін тарихи салыстыру жолымен қазақ 
сөйлемінің алғашқы сипаты (немесе оның құрамындағы сөздердің бастапқы 
орналасу реті) шамамен қазіргі тіліміздегі 

жүктеу/скачать 3,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: