Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы
жүктеу/скачать 3,93 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қалың малсыз
| Қалың, қалың мал. Мағұлым, Жәми Мұса ұғлы Шормановтар Қалыңсыз, дәнеңе алмастан қызын берді (Мәшһүр-Жүсіп., 64); Ерте азиат болғанмен алымсызбын, Әйел болсам, құн, пұл жоқ қалыңсызбын (Мәшһүр-Жүсіп., 79); Мынауы да қалыңмал беруге қожаны қызықтыра бастағанда қой бағып жүрген Төлек атай қойшыларға айтқан екен... (Мәшһүр-Жүсіп., 41).
С. Толыбеков: Несомненно. По своему происхождению калым был оплатой за девочку, продаваемую в рабство. ... Казахский калым, будучи одним из признаков патриархального рабства, распространялся на всю женскую половину кочевого общества – деген еді (1971: 288). Г. Тверитин: калым - выкуп за невесту десе [127, б.118]. Л. Будагов тат. قالمқалм, қалымъ кир. алт. قالنك қалын, قالن مال қалы мал, алт. қалын قالنك 1) приданое или выкупъ за невсту (у башкиръ, смотря по богатству жениха и невсты, калымъ простирается отъ воза дровъ или сна о 3000 р. сер. и боле. У киргизовъ-см. Слова икимн (екімың – А.Қ.) кир. қалнық калындыкъ, невста (т.е. двушка за которую надо платить калымъ, қалыңдық ауинау (қалыңдық ойнау – А.Қ.) играть сь невстой, т.е.б. у нея, говорить съ ней, қалыңдық ауинаднкме-қалықтың үйінде – А.Қ.) былъли у невсты? Қалың беру дать калымъ, т.е. сосватать невсту, қалың бердің бе? сосваталъ-ли невсту? Қалыңқыра - брать или платить калымъ. 2) алт. қалың плата въ извстную ценность, стоимость, цна товара, выкупъ (въ мнов. торговл): предполагаемая стоимость положенного у тебя войлока на дв шубы-воть эти куска нанкина (Радл. 149) [210, б.23]. Бұдан басқа Л. Будагов тат. калынъ өз мәніндегі қалың (толстый) үйленерде жігіт жақтың жіберетін ақшасы демек осы қалың (толстый) қалың (қалың мал) (ақша) мөлшері, дж. қалың=коверъ негізінде бұл – сөз калынъ қыр. алт. солай атайды. Қалым деп татарлар бұрып жібергендігін айтады [210, б.25]. Будаговтың сөздігіндегі араб сөздігін транскрипциялаған – А.Қ. Демек, қалың (толстый) ақшаның мөлшері кез келген берілетін заттың мөлшері қалың деп есептелген. Ал, қалың мал кейіннен малдай берілген. Сонымен қалыңның екі түрі қалыптасқан. Соңғысы алғашқының атын иеленген сияқты. Қалың бермей (не давал калыма). По обычному праву, при сговоре между отцами жениха и невесты составлялось условие о размере калыма и сроке уплаты его. Обычно калым уплачивался в несколько сроков. Это было вызвано необходимостью отдавать за невесту значительное количество скота. Размер калыма был различен. Иногда он состоял из 120 баранов, 32 лощадей и 4 верблюдов-пятилеток, иногда – из 16 лошадей или 2 верблюдов (Материалы по казахскому обычному праву, Алма-Ата, 1948, стр. 141). Бывало, что калым достигал баснословных размеров. В состав его включались стада, табуны, отары, драгоценности, золото, серебро, редкие вещи, составляющие предмет роскоши, а также рабы. То, что Базарбай не платил за своих сыновей калыма – гипербола, рисующая его сказочные богатства: он мог выплатить любой калым в любое время, поэтому и не вступал ни с кем в сговор [218, б.287]. Қалың малсыз – без калыма. Выплачивая приданое и не беря калыма, отец Жибек обнаруживает большое расположение к дочери: он не связывает ее с нелюбимым женихом, а желает отдать достойному батыру. Кроме того, отдать дочь без калыма – традиционная эпическая форма показа сказочного богатства семьи невесты [218, б.284]. Ауқатты адамдардың жасауға беретіні оның алған қалың малынан және күйеудің берген кәделерінен кем болмайды. Л. Будагов: п. كانن кябінъ كانين كاوين,плата за невсту (قالم, صداق, مهر = қалым садақ, мүһр) приданое, опредляемое женщинами во время бракосочетанія деп кебін түрін атайды [212, б.108]. Күйеу қалыңдықтың аулына келген соң қайындары шығып, ілуге әкелген малын көреді, егер оны аз деп тапса, немесе мал басында кемістік бар деп тапса, күйеу байғұсты ауылға түсірмей, кейін қайтарып жібереді. Күйеу қайын атасына оның көңіліндегідей ілу әкелуге тиіс, тек сонда ғана ол көңілді – құрметті түрде қарсы алынады [217, б.176]. Будаговтың мына жазғанының да маңызы бар: кир. نيماورون нимаурунъ – помощъ скотомь или другимь имуществомъ, оказываемая приближенными жениху, въ случа недостатка калыма (Будагов, 299). Қалың формасы: қалің, қалиң, сеп `қалым, келінді сатып алу, жасау`; қалың берсе қыз алар. Бердім саңа қалың (МҚ. III, 382). Л. Будаговтың қалың: қалың // қалың мал сөздерінің екі мағынасын көрсетеді. 1) тат. калымь, кирг.-алт. қалын, қалын мал `жасау, келінді сатып алу`; 2) алт. қалың `белгілі бағасын төлеу, құны, тауардың құны, сатып алу`; чағ. қалын `күйеу баланың үйленер алдындағы жіберген ақшасы` (БСл, II, 23). Бұл туралы Е. Жанпейісовта жақсы айтылған қараңыз: [208, б.99]. Қалымның бірнеше түрлері болады. Ол – туралы жиырма, ілу, тоғыз – деген бөлімнен оқи аласыздар. Қалым этнографиялық термин ретінде көптеген түркі тілдерінде кездеседі. Мысалы, Еремеев қытай сөзіне жатқызады: «Көне түркі лексиконына бірнеше қытай сөздері де енді: битик, калын (калым, выкуп за невесту)» (1980: 17). Бұл сөздің түбір тұлғасы қал: қалың < қал + ың (мал) этимологиясын көрсетеді (Ә. Қайдаров, 237) [208, б.100]. Р. Ахметьянов тат., башқ. жиі қолданылатын сөз калын, чув. хулäм, калäм, мар. калын (татарлардан), олно, олны (бұлғарлықтардан) `шарап, қалың (қыз үшін төлем)` жалпы түркілік сөз, орыс тіліндегі қалым түркі тілінен ауысқан, сол сияқты арап. мәһәр сөзі де жасау сияқты қолданылады [214, б.83]. Л. Будагов: باوازداو бауыздау горло (мсто зарза),باوزداو бауыздау құда главный свать, главное лице въ числ сватовъ (называется такъ потому, что при первомъ сватовств, которое бываетъ въ аул невсты, посл условій о калымъ и كيت) хозяинъ спрашиваетъ его: не прикажеть-ли зарзать барана? Согласіе его на это – знакъ ршенія породниться (Ильм.) [212, б.284]. Сол сияқты, кир. جاوشي жаушы каз. جاوجيжаушы – сватъ – деген мағыналарын атайды (Будагов, 430). С. Малов қалым `выкуп` (за гегену – ламу его родителям); см. қалын. Қалын `плата за невесту`; қалын теат- `уплачивать калым`; хакасск.: халын `плата за ребенка – мальчика, отдаваемого в дети другим родителям`; паш халынға (< калынға) `в число платы`; см. қалым – дейді [219, б.51]. Қалың мал мен қарғы бау мағынасы жағынан ұқсас сөздер. Ќарѓы баудыњ бірнеше т‰рі болѓан бірі, неке ќиылѓанда к‰йеу жаѓынан берілетін мал. Будагов: кир.قارغوباو каргу-бау, подарки делаемые женихомъ или его родителями до настоящей свадъбы, въ род обряда обрученія [210, б.11]. Бірінші сыңары қарғы туралы Будагов: қарғы 1) ошейникъ для собакъ. Қарғылау – надть ошейникъ: собак съ ошейникомъ лучше, чмъ зятю проживающему у жениной родни (послов) 2) тур. = қарғы (1871: 11). Екіншісі, татуласқанда берілетін адам – қарғы бау. Оны кейде күнде бау дейді. Бұлардың семантикасы иттің қарғысымен жуық келеді. Басы байлы, тәуелді, иелігі жоқ – деген мағынаны берсе керек. Түйін. М-Ж. Көпеевте қалыңның екі: қалың да, қалың мал түрі де қоланылған. Қалың (толстый) атауы қызға берілетін ақшаның мөлшерін анықтаған да қалым аталған. Қалың (толстый) қалың малдың атына да ауысқан. Былайша айтқанда алғашқының атын қабылдап алған. Қалың (метрологияға жатады), таза байлықтың, қанаудың әсерінен шыққан. Кейіннен халықтың дәстүріне айналған. Қалың мал жиырма, ілу (елу – деп жүр – А.Қ.), тоғыз сияқты сандармен де байланысты. жүктеу/скачать 3,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|