О. Б. Бермаханов филос.ғ. к., қауым профессор міндетін атқарушы
Дәріс 21.22. Өнер философиясы
жүктеу/скачать 0,96 Mb.
|
Î. Á. Áåðìàõàíîâ ôèëîñ.?. ê., ?àóûì ïðîôåññîð ì³íäåò³í àò?àðóøû
| Дәріс 21.22. Өнер философиясы
Негізгі мақсаты: Өнер философиясының қалыптасуы мен дамуының әмбебаптық заңдылықтарын айқындау. Антикалық эстетикалық ойлардың тарихына тоқталу (софистер, Сократ, Платон, Аристотель). Араб-мұсылмандық эстетикасын (Омар Хайям, Әл-Фараби, Ибн Рушд, Ибн Араби, Руми) талдау. Классикалық эстетиканың негіздері (И.Кант, Г.Гегель, Ф.Шеллинг). Негізгі түсініктер: эстетика, этика, катарсис, пайдея, мәдениет, сезім, тәрбие, жақсылық, асқақтық, әсемдік, сұлулық. 1.Эстетика пәні философиялық білім саласы ретінде. 2.Антикалық эстетикалық ойлардың тарихы (софистер, Сократ, Платон, Аристотель). 3.Араб-мұсылмандық эстетика (Омар Хайям, Әл-Фараби, Ибн Рушд, Ибн Араби, Руми). 4.Христиандық ортағасырлықтың көркемдік-эстетикалық әлемі (А.Августин, Иоанн Дамаскин). 5.Қайта Өрлеу дәуірінің эстетикасы (Л.Б. Альберти, Леонардо да Винчи, А.Дюрер, М.Монтень, Эразм Роттердамский). XVII-XVIII ғ.ғ. 6.Жаңа заман эстетикасы және көркемдік практикасы (Д.Локк, Р.Декарт, Вольтер, Д.Дидро, Ж. Руссо). 7.Классикалық эстетиканың негіздері (И.Кант, Г.Гегель, Ф.Шеллинг). 8.XIX - XX ғ.ғ. классикалық емес эстетика (Ф. Ницше, Дж.Дьюи, Ж.-П. Сартр. М. Хайдеггер). 9.Эстетикалық тәжірибе. Адам өмірінің эстетикалық өлшемі. 10.Негізгі эстетикалық категориялар: сұлулық – ұсқынсыздық, трагикалық-комедиялық, асқақ-төмен. Сұлулықтың құндылығы. Көркем мәдениеттегі өнердің күрделі жүйесін арнайы ғылымдар зерттейді: эстетика, өнер психологиясы, өнер әлеуметтануы, өнер тарихы (музыкология, театр, кинотану, әдебиеттану, өнер тарихы (бейнелеу өнері)) Сонымен қатар өнердің кез-келген түрі 3 позициядан зерттеледі: өнер тарихы , өнер теориясы және өнертану. Эстетика және басқа да өнер ғылымдары. Өнер тарихының негізін қалаушы итальяндық суретші және Қайта өрлеу дәуірінің сәулетшісі - Джорджио Васари болып табылады, ол әйгілі «Ең танымал кескіндемешілердің, мүсіншілер мен сәулетшілердің өмірбаяны» атты еңбегін жазды. Өнер дамуының теориялық аспектілері алғаш рет 18 ғасырдағы неміс өнер зерттеушісі Иоганн Винкельманның еңбектерінде ғылыми негіздеме алды. 18 ғасырда француз энциклопедисті, жазушы Росс Дидро өзінің «Салондар» деген жалпы атпен танымал туындыларында салон көрмелерінде қойылған өнер туындыларымен көпшілікті таныстырды. Әдебиеттегі бұл жаңа қызмет түрі өнер тарихында көркем сынның қалыптасуының бастамасы болды. Өнердің ерекшелігін зерттейтін барлық ғылымдардың ішінде эстетика ерекше орын алады, өйткені бұл 18 ғасырда қалыптасқан философиялық ғылыми пән. Осы уақытқа дейін ол философиялық білім аясында дамыды. Эстетиканың негізін қалаушы неміс философы Александр Баумгартен, ол эстетиканы әлемді сенсорлық білім туралы ғылым ретінде түсінді. Эстетика ерекшеліктері. Эстетика жалпыға бірдей мағынада адамның әлеммен эстетикалық қарым-қатынасының заңдылықтарын, өнердің құрылымы мен ерекшеліктерін, сонымен қатар оның әсерін зерттейді қоғам. Эстетика тарихында басқа анықтамаларды табуға болады. Мысалы, Гегельдің эстетикасы - бұл өнер философиясы, «сұлулық патшалығын» зерттейтін ғылым. Ғылым ретінде әдемі эстетика кең таралған. Сөз жоқ, «әдемі» эстетиканың негізгі категориясы болып табылады, тек әдемі, эстетика призмасы арқылы басқа эстетикалық құбылыстарды: бейнелі, қайғылы және күлкілі, керемет және негізгі, драмалық, фантастикалық, лирикалық, қорқынышты т.б. Осы және басқа да құбылыстар әлемді білген субъектінің құндылық қатынасын білдіретінін және сондықтан оның рухани бағыттары мен көзқарастарын білдіретінін түсіну керек. Эстетикалық көріністер әлем қабылдаған тақырыптан тыс болуы мүмкін емес. Олар нәтиже адамның әлемге эстетикалық қатынасы. Өнердің пайда болуы мәселесі. Өздеріңіз білесіздер, өнер жоғарғы палеолит дәуірінде (б.з.д. 40-30 мың жыл) пайда болды, жартастағы кескіндемелер, мүсіндер («палеотикалық Венера» деп аталатын), мегалиттік ғимараттар бізге келіп жетті. Қарапайым адамның бейнелік қызметі сөзсіз ежелгі адамның рухани дамуының синкретикалық табиғатын көрсетеді. Маңызды сұрақ: өнер неліктен пайда болады, оған жауап бірегей емес. Өнердің генезисін түсіндіретін бірнеше теориялар бар: діни-сиқырлы, ойын, имитациялық (миметикалық), биологиялық, еңбек және басқалар. Діни-сиқырлы теория ежелгі адамның дүниенің объектілері туралы табысты аң аулауды қамтамасыз ету ниетімен байланысты ғибадат нысандары ретінде ежелгі адамның идеясына негізделген; Ойын теориясы (Ф. Шиллер, И. Кант, Г. Спенсер, Дж. Хейзинг) адамды күнделікті проблемалардан қиялға ауыстыру идеясын қамтиды. Ойында адам шығармашылық еркіндікке ие болады және өзін-өзі іске асырудың шарты. Ойын теориясында ойын өнермен анықталады және ойын жұмыс басталар алдында болады деп тұжырымдалады. Жауапсыз сұрақ - ежелгі адамды ойнап жүргенде кім тамақтандырды. Имитациялық (миметикалық) теория (Аристотель, Демокрит, Лукретий Кар, О. Комте) өнердің шығу тегін табиғатты еліктеу деп түсіндіреді. Аристотель өзінің «Поэтика» атты еңбегінде мимес (mimesis) теориясын дамытты, Демокрит адам өрмекшімен тоқуды, қарлығашпен бірге құрылысты, бұлбұлмен ән салуды үйренгенін айтты. Ұлы Леонардо да Винчи суретшілерді табиғаттан үйренуге шақырды. Биологиялық теория (C. Дарвин, К. Грос) жануарлардың мінез-құлқының ерекшеліктеріне негізделген. Мысалы, құстардың көбею маусымы кезінде жыныстық қызығушылықты арттыру мақсатында түрлі-түсті өрнектері пайда болады, ал адамда өнердің негізі тарих барысында қалыптасатын инстинкт болып табылады. Еңбек теориясы (К. Маркс, Ф. Энгельс, В. Плеханов) өнердің еңбекке байланысты екендігін дәлелдейді. Адамның өмірге практикалық қатынасы эстетикадан бұрын болады және оны анықтайды. Өнер анықтамасы және ерекшеліктері. Өнердің көптеген анықтамалары бар. Олардың ішіндегі ең көп тарағаны өнерді мынандай деп түсіндіреді: мақсаттың нақтылы көрінісі мен ассимиляциясы, оның мақсаты - адамның шығармашылық қабілетін қалыптастыру және дамыту айналасындағы әлемді сұлулық заңдарына сәйкес өзгертеді; көркемдік құндылықтар жинақталатын мәдениеттің бір бөлігі, басқалармен бірге өмір сүретін әлемді сенсорлық білім формасы: ғылым (рационалды білім), дін интуицияға негізделген иррационалды білім); адамның шығармашылық қабілетінің көріну сферасы; адамның ләззат беретін көркемдік құндылықтарын игеру процесі; әлемнің бейнелі көрінісі, оның ерекшелігі - мазмұнды сезімдік қабылдайтын формада беру. Айырмашылығы танымның, өнердің басқа түрлері, ондағы сенсорлық және рационалды компоненттердің бірлігі арқасында адамның ішкі әлеміне тұтас әсер етеді. Мысалы, ғылым негізінен тұлғаның дамуындағы тек ұтымды жағына әсер етеді, дін - интуитивті мистикаға Өнерді зерттеудің мәдени аспектісі. Эстетикадан айырмашылығы, мәдениеттану: өнердің әлеуметтік-мәдени мағыналарын түсіндіру; типологияны зерттеу және өнер динамикасы; өнерді әлеуметтік-мәдени бөлігі ретінде зерттеу, кеңістік өнердің өзара байланысының мәселелерін қарастыру, басқа мәдени құбылыстар. Өнердің әлеуметтік-мәдени мағыналары, орындау арқылы оның мәдениетте және қоғамда болуы өнер болып табылатын әр түрлі функциялар: - әлемді танып білу формасы;- адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынас тәсілі;- эстетикалық тәжірибе катарсис арқылы өтетін эстетикалық сала (грек. Katharsis - тазарту). Өнердің әсерінен адамның ішкі жан дүниесін рухани-адамгершілік тазартуды түсіндіретін эстетикалық категория. Пифагор (музыка), Аристотель (трагедия), Л.Выготский (өнерді қабылдау психофизиологиялық процесінің соңғы кезеңі) жасаған; - жанқиярлық мінезімен сипатталатын рухани ләззат, - рухани мұқтаждықты өтеу құралы.Өнер типологиясының негіздерінің бірі оның шындықты көрсету жолымен бөлінуі. Дәстүрлі түрде реалистік және шартты өнер ерекшеленеді, олар реалистік және шартты өнерге сәйкес келеді. Өнер тарихында олар қатарлас дами алады, бірақ көбінесе олардың бірі басым. Реалистік өнер әлемді шоғырланған түрде көрсетеді, бұл сізге осы дәуірдегі ең маңызды құбылыстарға назар аударуға мүмкіндік береді. Кәдімгі өнер, қабылдаған кезде, шындыққа сыртқы сәйкес келмеуіне байланысты көркем образдарды интерпретациялау үшін көбірек мүмкіндіктер береді. Қандай да болмасын эстетикалық теория белгілі бір эстетикалық категориялар жүйесінің болуының өзі әлгі теорияның ғылыми дәйектілігін танытады, іс жүзінде теория етеді. Эстетикалық категориялардың қалыптасу тарихы философия тарихымен тығыз байланысты. Эстетиканың негізгі категорияларының бірі әсемдік. Оны, ең кең түсініктемесінде, кемел үйлесімділік деп қарастыруға болады. Әсемдікті түсіндірудегі үйлесімдік (гармониялық) деп отырғанымыз, белгілі бір тұтастықты құрастырып отырған бөлшектердің элементтерінің сыртқы қарама қайшылық өлшеміне сай бірлігі. Әсемдік – материалдық және рухани дүниенің адамды ләззатқа бөлейтін сипаты. Эстетикалық ұғым ретіндегі әсемдік әдемілікпен тектес. Бірақ, әдемілік объектілердің сыртқы және ішкі қырларын бірдей қамтыса, әсемдік құбылыстардың сыртқы көзге түсетін және пішіндік ерекшеліктерін эстетикалық тұрғыдан қабылдауға жатады. Әсемдік ең алдымен, тепе-теңдік, тұтастық, үйлесімдік, ырғақтылық, мақсатқа сәйкестілік, түс пен жарықтың белгілі бір мөлшері т.б. табиғи өлшемдерін эстетикалық түсінуде адамның сезім мүшелерімен қатар, оның ішкі түйсігі мен ақыл парасаты ерекше рөл атқарады. Пішіннің сырқтқы әсемдігі оның ішкі мазмұнымен сәйкес келмеуі мүмкін. Ізгілік пен жылылықтан алыс әсемдік кейпіне ежелгі қазақ аңыздарындағы Пері қызы, грек мифологиясындағы Нарцисс бейнелері жатады. Әсемдікті рухани сұлулықтан алшақтатып жіберегн дұрыс емес. Өмір мен өнерді әсемдік рухани қуаныш пен ләззатқа бөлей отырып, қоғамда зор танымдық және тәрбиелік рөл атқарады. Адам дүниені әсемдік үлгісінде қайта құруға ұмтылады. Адамның түрі де, киімі де, жаны да, ойы да әсем болуы керек. Адамның сұлу тұлға мұратына ұмтылуына қай халық өмірінде болмасын үлкен көңіл бөлінген. Мысалы, Қазақтар киелі әйел Құдай Ұмайды өте әсем, сұлу және қайырымды, жарқын жүзді, күміс шашы аспанды жарқыратқан, күн сәулесімен кемпірқосақ нұрына шомылған, қолында балаларды қорғайтын алтын садағы бар жас келіншек немесе қыз ретінде таныған. Ендігі бір тоқтала кететін категориямыздың бірі – эстетикалық мұрат. Эстетикалық мұрат – белгілі бір кезеңнің эстетикалық санасын анықтайтын басылымдылық, доминанты. Эстетикалық мұрат дегеніміз адамзат ұрпағының өз дәуіріне сай армандау, шырқау мүмкіндігі жайлы бүкіл ұғым түсінігінің жиынтығы. Эстетикалық мұратты идеалды болу, жүзеге асуға тиістілік деп қарастырса да жөн. Өйткені, ол қашан да болашаққа меңзейді, жанжақты жетілген мүлтіксіз сұлулыққа жетелейді. Эстетикалық сезім шындық өмір құбылыстарын немемсе өнер шығармаларын эстетикалық тұрғыдан қабылдау процесінде болатын көңіл-күй сезімі. Эстетикалық сезім осы қабылдау туғызатын өзіндік ерекшелігі бар күйзеліс болып табылады және әсемдік немесе асқақ, трагедиялық немесе комедиялық сезім ретінде көрінеді. Өнер шығармалары эстетикалық сезімді көркем образдар арқылы көрсетіп, идеялық ғана емес, сондай-ақ көңіл-күй тәрбиесін берудің пәрменді құралы болып табылады, олар адамдар үшін қуаныш пен шабыт көзі болуға тиіс. Эстетикалық талғам әр түрлі эстетикалық қасиеттерді көңіл-күй сезімімен бағалау, ең алдымен, сұлулықты, әсемдікті ұсқынсыздықтан ажырата білу жөнінде қоғамда практика қалыптастыратын адам қабілеті. Өнер шығармалары бағаланатын талғамды эстетикалық көзқарасын бұрмалайды, оны нағыз сұллулыққа немқұрайлы етеді, ол кейде адамның сұрықсыз не нәрселерден ләззат алуына апарып соғады. Эстетикалық талғамның жетілуі оның өмір мен өнердің эстетикалық игіліктерді қаншалықты терең және жан-жақты танып білумен сипатталады. Дамыған эстетикалық тәрбиенің аса маңызды міндеттерінің бірі. Эстетика ілімінің атқаратын көптеген қызметтерінің ішіндегі эстетикалық дүниетанымды тәрбиелеу қызметіне тоқталатын болсақ, онда эстетикалық тәрбиенің мәні оның шығармашылыққа тәнті жасампаз тұлға тәрбиелеуінде болып тұр. Тақырыпты пысықтау сұрақтары: 1.Эстетика пәні философиялық білім саласы ретінде. 2.Антикалық эстетикалық ойлардың тарихы (софистер, Сократ, Платон, Аристотель). 3.Араб-мұсылмандық эстетика (Омар Хайям, Әл-Фараби, Ибн Рушд, Ибн Араби, Руми). 4.Христиандық ортағасырлықтың көркемдік-эстетикалық әлемі (А.Августин, Иоанн Дамаскин). 5.Қайта Өрлеу дәуірінің эстетикасы (Л.Б. Альберти, Леонардо да Винчи, А.Дюрер, М.Монтень, Эразм Роттердамский). XVII-XVIII ғ.ғ. 6.Жаңа заман эстетикасы және көркемдік практикасы (Д.Локк, Р.Декарт, Вольтер, Д.Дидро, Ж. Руссо). 7.Классикалық эстетиканың негіздері (И.Кант, Г.Гегель, Ф.Шеллинг). 8.XIX - XX ғ.ғ. классикалық емес эстетика (Ф. Ницше, Дж.Дьюи, Ж.-П. Сартр. М. Хайдеггер). 9.Эстетикалық тәжірибе. Адам өмірінің эстетикалық өлшемі. 10.Негізгі эстетикалық категориялар: сұлулық – ұсқынсыздық, трагикалық-комедиялық, асқақ-төмен. Сұлулықтың құндылығы. жүктеу/скачать 0,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|