Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. 
   Орта ғасырлар әдебиеті қалыптасуының тарихи-мәдени факторлары.
   
2. 
   Орта ғасыр дәуірінің жаңа мәдени аймақтары.
   
3. 
   Орта ғасыр әдебиетінің қалыптасуында діннің алатын орны.
   
4. 
   Орта ғасыр дәуіріндегі әдеби байланыстар.
   
5. 
   Орта ғасыр әдебиетінің түрлері мен жанрлары.
   
6. 
   Ерте орта ғасырдағы клерикалды әдебиеттің жалпы сипаты. Оның негізгі жанрлары.
   
7. 
   Сарай әдебиетінің жалпы сипаты.
   

Қарастырылып отырған кезеңдегі үнді әдебиетінің айтарлық­тай ерекшелігі ретінде «Орта ғасырлар әдебиеті» мен «Ортағасыр­лық әдебиет» ұғымдары оған сәйкес келмейтінін атап өтуге болады. Орта ғасырлар немесе феодалдық құрылыстың қалыптасу кезеңі көптеген маман­дар­дың пікірінше, Үндістанда б.з. І мыңж. сәйкес келеді. Сонымен қатар осы аталған мыңжылдықта айтар­лықтай дамып, оның орта тұсында дамудың жоғарғы шегіне жеткен сан­скрит­тік әдебиет құрылымы мен сипаты жағынан ежелгі әдебиетке жатады. Тек І мыңж. соңына қарай жаңа үнді әдебиетінің дүниеге келуімен байланысты Үндіс­танның әдеби санасында нақты ортағасырлық әдебиет пайда бола бастайды.

Санскриттік әдебиет өзінің өмір сүруі барысында, ежелгі дәуір­де де, орта ғасырларда да нақты көрсетілген ішкі тұтастығы мен этникалық ұстаным­дар мен дәстүрлер мұрасы арқылы ерек­шеленеді. Сондықтан да, оны тұтас типологиялық құбылыс ретінде қарастырумыз қажет.

Ежелгі үнді әдебиеті дамуының алғашқы кезеңі, негізінен, төрт ірі әдеби кешендердің қалыптасуымен байланысты болады. Олар: ведалық, буддалық, джайндік діни канондар мен санс­криттік эпос. Біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында басқа да ежелгі әдебиет­тердің анало­гиясы бойынша классикалық деп атауға болатын оның жаңа кезеңі басталады. Бұрын көптеген ежелгі үнді тіл білімінің ескерткіштері ауызша түрде болса (немесе ауызша түрде пайда болса), ендігі жерде көркем шығармашылық жазбаша түрде беріле­тін болған. Егер де ведалық, эпостық, буддисттер мен джайндердің діни канондары болмысы бойынша анонимді болып, әдеби шығар­ма жеке тұлға еңбегіне қарағанда, ұжым­дық тұрмыстың көрінісі болса, енді үнді әдебиеттерінің жалпы дамуы шынайы және мәдени дәстүрде беделді болған автор­лардың атымен байла­нысты болады. Мысалы, Ашвагхош, Калидас, Дандин, Бхартрихар, Бхавабхути және т.б. Егер ежелгі үнді әдебиеті негізінен синкрети­калық болса, б.з. І мыңж. әдебиетінде эстетикалық, жекеленген көркем мәселе­лер алдыңғы қатарға шығады.

Әдеби сипаттағы осындай принциптік өзгерістер Үндістанның саяси және рухани өмірін­дегі өзгерістермен байланысты болып, олардан бастау алып отырған. Ескі және жаңа дәуір­лердің тоғысын­дағы жатжерлік шапқыншы­лар­мен күрес, бір жағынан, Үндістан­ның шек­телген мәдени шеңберден шығуына ықпал етсе, екінші жағынан, феодалдық даму жолын­­да тұрған үнді қоға­мының ішкі консолидациясына бастау болады. Консолидация сан­скриттік іскерлік, рухани және әдеби тілдің пайдалану аясының кеңейуіне, жалпыланған әлеу­меттік және құқықтық нормалар­дың қалыптасуы­на, Үндістан аумағынан буд­дизм­ді ығыс­тыра отырып, басты дін ретінде, ин­дуизм­нің тұрақтануына, ірі мемлекеттердің құры­луы­­на да ықпалын тигізеді. Осы кезде үнділік классикалық филосо­фияның негізгі доктрина­лары қалыпта­сып, жаратылыстану, матема­тика, астрономия және медицина ғылымдары ірі жетістіктерге жетеді; бізге дейін сақталған Аджанта мен Санчи, Матхура мен Эллора ескерткіштері бойынша, сәулет өнері, мүсін жасау мен сурет салу сияқты бейнелеу өнерінің түрлері шарықтау шыңына жетеді.

Үнді дәстүрі бірталай еңбектерді Калидас²⁰ шығармашылығына жатқызға­нымен (30 шақ­ты), олардың 6 ғана нақты Калида­стың шығармашы­лығына тиесілі: «Мегхадута» атты лирикалық поэма (Жаршы-бұлт), «Кумара­самбхава» (Кумараның [соғыс құдайы] дүние­ге келуі) және «Рагхуванша» (Рагху ұрпақтары) атты эпикалық поэмалар мен үш драма: «Маляви­кагни­мит­ра» («Маля­вика мен Агнимитра»), «Абхиджняна-Шакунтала» («Танымал Шакун­тала») және «Викраморваши» («Урваши батылдығының арқасында»). Калидастың «Мегхадута» атты поэмасы 100-140 шумақтан құралады. Онда Калидас белгілі бір себептер­мен оңтүстікке жер аударған якша (Кубера байлығының жоғарғы билеушілері қатарын­дағы жартылай құдай) жайлы баяндайды, оның сөздері бойынша, якша көшіп бара жатқан бұлттардан әйеліне өз махаббатының хабарын жіберіп, оны жұбатпақшы болады. Әңгіменің негізгі бөлі­гінде якшаның сапар шегуі жайлы айтылып, сол сапары бойынша бұлттар оның Отанына жетулері тиіс болады. Осы тәсілмен Калида­с ауылдар мен қалаларға, Үндістанның халқына, өзендер мен көл­дер­ге жалпы ақындық сипаттама беріп, табиғаттың әрбір көріні­сінде өз кейіпкерінің үміті мен сезімін бейнелі түрде көрсетеді. Якша жұбайынан алыс болғандықтан, қатты қиналады, сондықтан бұлттардың жолында кездесетін өзендер, сұлу әйелдер бейнесінде елестейді, ал бұлттың өзі ұзақ айыры­лысудан кейін қуаныш сыйла­ған жалындаған жұбайы болып көрінеді.

Калидастың келесі екі эпикалық поэмасы, яғни, «Рагхуванша» және «Кумара­самбхва», сан­скриттік поэтикада «махакавья» деп аталған классикалық жанр­дың үлгілері болып табылады. Махакавья немесе «ірі көлемді поэма» ақындық трактаттардың талаптары бойын­ша, жеке шумақтардан құралуға тиіс еді. Олар өзара композициялық түрде байла­нысып, сюжетті клас­си­­калық эпос немесе пураннан алынған. Оның кейіпкері - адамгершілігі мол батыр жолында­ғы барлық қиындықтардан сүрінбей өтуге міндетті болады. Оның мазмұны әсем қалалар мен теңіздер, жыл мезгілдері, күннің шығуы мен батуы, тойлар, ғашықтар кездесуі сияқты құбы­лыс­тарды сипаттау арқылы берілген.

Калидас әдеби немесе «жасанды» деп аталатын санскрит әдебиетінің эпос, лирикалық поэма, драма сияқты барлық жанрла­рын­да классикалық шығар­ма туындыларын жарыққа әкел­ген.