Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. 
   Әлем әдебиетіндегі ортағасырлық Шығыс әдебиетін жіктеу мәселелері.
   
2. 
   Араб поэзиясындағы ақындар мен олардың шығармашылық ұстанымдары.
   
3. 
   Араб халифаты кезіндегі (YІІІ-ІХ ғ.) араб тілді әдебиеттің қалыптасуы.
   
4. 
   Араб-иран әдебиетінің синтезі.
   
5. 
   Ортағасырлық Шығыстағы сарай поэзиясы (ІХ-ХІІ ғ.).
   
6. 
   Орта ғасырдағы повесть (араб, парсы, үнді).
   

Иран және Орта Азияны арабтардың басып алуының ұзаққа (635 ж. басталып тек YІІІ ғ. 20 ж. ғана аяқталған) созылуы күрделі де, қиын тарихи оқиға болып, жергілікті тұрғындар­дың қоғам­дық-экономикалық, саяси, мәдени өміріндегі үлкен өзгерістерге себепкер болады.

Дін мен мемлекеттің рес­ми тілі ретінде ол бүкіл Араб халифатына жалғыз жалпыға міндет­тел­ген әдеби тіл болып қалыптасады. Араб тілінің енуі ислам мәдениеті мен араб поэ­ти­касының кейбір элементтерін қабылдаған тәжік-парсы әдебиетіне айтар­лықтай өзгерістер әкеледі. Сонымен қатар бұл әдебиет ежелгі иран­дық дәстүр мен өзіндік ұлттық ерекшелігін сақ­тап қала алған. Y-ІХ ғ. басқа мәдениетпен етене араласқан араб тілді парсы-тәжік әдебиеті айтар­лықтай байи түседі. Бұл үдеріс тек араб әде­бие­тін жаңа сатыға көтеріп қоймай, кейіні­рек­те пайда болған парсы тіліндегі классикалық әдебиеттің негізін де қалайды. YІІІ-ІХ ғ. араб тілді, шығу тегі жағынан ирандық ақындар әл-Хурайми, Башшар ибн Бурд (714-783) жә­не Абу Нууас (762-813) өздерінің лирикалық, панегирикалық және сатира­лық өлеңдерінде қа­­ла­лық­тардың көңіл-күйін, Иран жеріне деген махаббат сезімдерін біл­дір­ген. Аталған ақын­дар­дың шығармашы­лық­тары арқылы поэзияда парсы тілді әдебиеттің негіз­гі бөлігіне айналған адамгершілік құндылықтары мен махаббат тақырыбы пайда болады. YІІІ-ІХ ғ. ирандықтар мекен еткен Хорасан мен Мауереннахр (Трансок­сиан) аталған ауқым­ды аймақта (әсіресе Самарқан, Бұқара және Мервте) парсы әдебиеті пайда болады. Парсы-тәжік әдебиеті ирандық әулеттің (Тахирилер, Саффарилер, Саманилер) билікке келуі­не себепші болған және иран тілі мен дәстүрінің пайда болуына септігін тигізген анти­араб­тық толқынның негізінде дамиды.

Х ғ. басында мемлекеттің экономика саласын нақты феодалдық формаға келтірген Араб халифатынан тәуелсіз, орталықтандырыл­ған шығыс ирандық Саманилер мемлекетінде (887-999) әде­биет­тің дамуына қолайлы жағдай қалып­тасады. Мәдениет шарықтау шегіне жетіп, жергілікті және керуендік сауда қарқынды дамиды. Бұқара мемлекеттің тек астанасы ғана емес, сонымен қатар бүкіл Орта Азия және Шығыс Иранның мәдени өмірінің орталығына ай­на­лады. Дәл осы Бұқарада алғашқы фарсылық поэзия және проза мектебі негізделіп, гүлден­ді. Бұл мектептің мұрасы әдебиет дамуында классикалық дәстүр ретінде маңызды орынға ие.

Атақты ақындар ежелгі иран дәстүрін басшылыққа ала отырып, таза ирандық поэтика­лық формадағы (маснауи) ауқымды шығармалар жазып, халықтық дубейтиге негізделген, бірақ аруд өлең өлшемімен жазылған (парсыша аруз) лирикалық және философиялық төрт жол­ды өлеңдер шығарады. Негізінен, олар екі тілді ақындар болды: Абу Шукур Балхи, Абу-л-Хасан бен Ильяс Ағаджы Бухари, Хаким Хаббаз, қолөнершілер қатарынан Нишапури, атақты ақын әйел Рабиа бинт Кааб Куздари Балхи және т.б.

Алайда фарсы тіліндегі поэзияда Рудаки есімі мен оның шы­ғар­машылығы ерекше орын­ға ие. Рудакидің (858-941) өмірі жай­лы мәлімет көп емес. Дегенмен Рудаки ұзақ өмір сүріп, қартайып қайтыс болады дейді.

Жас ақын Саманилер әулеті сарайына танымал болғанға дейін, халық арасында есімі әрі әнші, әрі музыкант ретінде таралады. Жазбаша поэзия ол кезде тек сарай ішінде ғана дамы­ған. Кейін Саманилер сарайында қызмет еткен кезінде байлық пен сый-құрметке бөленеді. Рудакидің көр соқыр болуының дәлелі мен өмірінің қайғы-қасіретке толы болғанын оның өлеңдеріндегі автобиографиялық фрагменттерден, әсіресе «Исаның үш көйлегі» тура­лы аңыздан көре аламыз. Көр соқырлығының неден, қалай болғандығының себе­бі белгісіз. Оның шамамен 300 000 (кейбір мәліметтер бойынша 1 300 000) болатын екі шумақты өлеңдерінен біздің зама­ны­мыз­ға тек жеке өлеңдері мен негізгі үш тақырыпта топтастыруға болатын жекелеген фрагмент­те­рі ғана жеткен. Олар - лирикалық, пейзаждық және махаббат өлеңдері. Сұлу күңге деген терең, траге­дия­лық махаббат сезімімен шабыттанған өлеңдерінің негі­зін­де кейінгі ұрпақ аңыз да шығарған.

Жеті дидактикалық поэма-маснауилерден тек үзінділері ғана сақталған және олардың екеуі­нің атауы ғана белгілі. Бірі - әйелдердің қулығы жайлы тәрбиелік мәні бар поэтикалық шығарма «Синдбад-наме» - «Күн айналымы»; екіншісі - араб тілінде сақталған «Калила және Димна» атты пехлевейлік шығарманың поэтикалық көшірмесі. Рудакидің «Калила және Димна» шығар­масы 12000 бейттен (екі шумақты өлең) құралған. Соңғы онжылдықтарда аталған шығарманың жаңа үзінділері табылып, барлығы шамамен 120 бейт, яғни поэманың 100/1 бөлігі белгілі болады.

Рудаки өзінің мадақтарында қалыптасқан ұйқас нормаларын бұзып, онда патша мен ақсүйек­терді мадақтау арқылы, олардың адамгершілік қасиеттерін оятпақшы болған. Оның өлеңдерінде қоғамдық теңсіздікке қарсылық көрініс тапқан, халық­тық «біреу және басқалар» сарыны оның тек ізбасар­ла­рында қайталанып қана қоймай, кейін де көптеген атақты ақын­дардың (Насир Хасров, Саади және т.б.) шығармашылығында қайталанады

Саманилердің үстемдік еткен кезеңінде иран көнелігіне қызы­ғу­шылық пайда болып, әсіресе араб басқыншылығына дейін өмір сүрген тарихи батырлар мен патшалар жайлы парсы тілінде аңыздар мен мифтік хикаялар жарық көреді. Бұл мифологиялық жинақтарды, әдетте «Шах-наме» (Патшалар туралы) деп атайды.

Ежелгі ирандық мифтер, аңыздар мен хикаялар Фирдоусидің «Шах-наме»³¹ эпопея­сын­да жаңа сарынға ие болады. Абу-л-Қасим Фирдоусидің өмірі - басқа иран классиктерінің өмірі сияқты, көптеген аңыздарға толы. Болашақ ақын 932-941 ж. арасында Хорасан­дағы Туса қаласында дүниеге келген деген болжам­дар кездеседі. Фирдоуси шаруа отбасында, өзінің әкесінің үйінде білім алады. Ол араб тілі мен орта парсы тілін білген. Кейін де оны «хаким» - «ғұлама», «дана» деп атаған.

Фирдоусидің жастық шағы Саманилердің шығыс-ирандық феодалдық мем­ле­кетінің кемел­денген кезеңімен сәйкес келеді. Бұл иран халықтары тарихының жарқын кезеңі болған. Дәл осы кезде Фирдоуси өз эпопеясын жазуға кіріседі, бірақ ол эпопеясының бірінші үлгісін 994 ж. бітіре салысымен, Саманилер мемлекеті көшпенділер соққысынан құлдырайды. 999 ж. түрік-қарахандықтар мемлекет астанасы Бұқараны басып алып, Саманилер билігі аяқталады.

Фирдоуси өмірлік құбылыстарды, табиғат пен адамды ішкі және сыртқы деңгейде бейнеледі. Сырттай батырлар «Шах-намеде» эпикалық түрде бейнеле­неді. Бұл жерде ақын халық дәстүріне сүйенеді. Халық түсінігінде қалыптасқан батыр бейнесін алады. «Шах-намеде» драмалық бейне­лер де кездеседі. Ерекше сипаттағы диалогтар арқылы батырлардың жан дүниесі көркем бейне­ленеді.

Парсы тіліндегі әдебиеттің қалыптасып, дамуы Хорасан мен Орта Азия аймағында орын алса, Батыс Иранда жаңа әдеби тіл тек Х ғ. басында ғана тарайды. Алғашында Батыс Иранда Хора­сан­мен салыстырғанда араб тілінің орнына парсы тілі емес, оған жақын тараби тілі (ежелгі мазендералық) тарап, алғашқы араби емес шығармалар тараби тілінде жазылған болатын.

Батыс Иран ақындарының шығармашылығы туралы өте аз көлем­де сақтал­ған өлеңдер арқы­лы ғана талдау жасауға болады. Бұл өлеңдер гедонистикалық, мадақтау және сарай поэзиясының үлгілері болып табылады. Шығыс Иран шығармашылығынан ол өзінің поэтикалық формасының көркемділігі, терең мәнділігі мен күрделілігі арқылы ерекшеленеді.

Батыс Иранның әдеби тілдерінің негізінде, араб және парсы тілдерінде және жергілікті диалекттерде өлең жазған - Камалиддин Бундар (1010) мен оның ізбасары Газаири (шамамен 1040 ж. қ.б.) болды. Олар Хорасанның атақты панагериктерімен бәсекеге түсе алған. Екі әдеби орталықты байланыстырған ұлы ойшыл Ибн Сина­ның кере­мет философиялық-лирика­лық шығарма­шы­лығы болатын. Ол өзінің шығармашылық өмірін Бұқа­ра­­да бастап, Батыс Иранда аяқтайды. Оның философия, логика, әлеуметтану, әдебиеттану, поэзия, лингвистика, жараты­лыс­тану мен медицина салаларының дамуына қосқан үлесі зор. Ибн Сина филосо­фиясын оқымай, классикалық парсы поэзиясын түсіну қиын. Ибн Сина Декардтан алты ғасыр бұрын өзінің «Ишарат» атты еңбегінде «Мен ойламын, ендеше мен өмір сүремін» деп жазған. Бұл оның прогрессивті тенденцияға айналған күрделі дүниетанымдық көзқарасын көрсетеді.

Ол жанның мәңгілігін растап, оны дәлелдеген, барлық нәрсені табиғи тұрғыдан түсін­дір­ген. Ибн Сина Аллаға сенген, бірақ оны абстракцияға айналдырып, мәңгілікті табиғи тұр­ғы­дан түсін­дір­ген. Мысалы, найзағай сияқты аспан құбылыстарын суреттей отырып, оны физи­калық ғылым­дар тұрғысынан түсіндірген. Бірақ оның арғы жағында бәрі бір Алла тұр­ға­нын мойындаған. Ибн Сина – мәде­ни әлемнің дара тұлғасы. YІІ ғ. бастап оның көптеген ең­бек­­­тері латын тіліне ауда­рыла бастап, Авиценна атымен өзі өмір сүрген дәуірдегі атақты ойшыл­­дар мен медицина сала­сындағы ғалым­дардың арасындағы жар­қын тұлға болады.

Көркем прозада да риторикалық стиль жиі қолданыла бастай­ды. ХІ ғ. Радуиннің «Шешендік өнердің түсіндірмесі» атты алғаш­қы поэтикалық жинағы жарық көреді. Сонымен қатар салыс­тыр­малы түрде жеңіл тілмен жазылған «Кабус-наме» кітабы да пайда болады. ХІІ ғ. прозада риторикалық стиль толық көрініс табады. 1144 ж. Ғазнада Абу-л-Маали жазған «Калила мен Димн­а­­ның» жаңа нұсқасы мен 1160 ж. Самарқанда Захирдің «Синдбад-намесі» пайда болады. Әзір­байжан мен Кіші Азияда бір-бірінен тәуелсіз «Марзбан-наме» атты ескі батыс ирандық дидактикалық жинақтың күрделі өңдеу­ден өткен нұсқалары пайда болады. Арабтардың мақама жанрының ерекше сипаттарын мұра еткен ұйқас прозаның көркем үлгісі ретінде Хамидид­дин Балхидың «Макам-и Хамиди» атты шығарма­сын атап өтуге болады.

Мұхаммад ибн Хусейн Абу-л-Фазл Бейхаки (995-1086) ғазналықтар тұсында 19 жыл бойы «Диван-и расаил»-хатшы (мунши) болып, сол әулеттің 30 томнан тұратын «Тарих-и әл-Насыр» атты жылнамасын шығарады. Бейхаки өз шығармасында көптеген аңыздар мен Саманилер тура­лы мағлұмат келтіреді. Жал­пы айтса, бұл шығарма тарихи жылнамадан гөрі күнделік-мемуар­­ға жақын келеді. Бейхакиге дейінгі кезеңде прозаның ерекшелігі пехлевий әдеби дәстүрін сақтап қалуға ұмтылыс болса, одан кейін араб үлгілерімен жақындасу және араб сөздерінің енуі байқа­лады. Бейхаки кітабында тарихи аңыздар мен өсиеттер көптеп кездеседі.

Нәпсі тыюшылық пен тақуалыққа бағытталған сопылық - мистикалық ілім­нің негізі Х-XI ғ. қалыптасады. Ғылымда жаңа ұғымның - «суфизм» термині пайда болды «Асхаб асса­фа», сөзбе-сөз «сафуа» - «таза­лық, қасиетті», грекше «соф» - «даналық», кабалистік ұғымда - «аин соф» - «абсолюттік шек­сіз­дік» деген ұғымдарды береді. Осы заманғы суфизм зерттеу­шісі Идрис Шах болса фонетикалық ғылы­ми бол­жам жасап, терминнің шығуын араб алфави­тіндегі үш дыбыстың – «сод», «уау», «фа» дыбыстарының кезектесіп дыбысталуының өзі адам сана­сына ерекше қалыппен әсер етеді дейді. Оның болжамы бойынша «суфия – сс уу фф адамдары». YIII ғ. бастап «суфий» сөзін «захид» – «құдайға берілген адам» сөзін ығыс­тырып шығар­ды.

Мұсылмандық дәстүрден, мутакаллимдерден, аристотельші-философтардан бөлек, тіпті, шынайы дұрыс жолға түсіп, тазаруда «Құранның» өзі жеткіліксіз дегенді сопылар алға тар­та­ды. Ал, Захид образы исламға дейінгі жаһилийа кезеңіндегі поэзияда дәруіш-диуа­на­лық, сопы­лық кейпінде кездеседі. Ислам келіп, тақуа­лық, шынайылық, дұрыс жолға түсу­ші­лік ор­на­ғаннан кейін дәруіштік, сопылық тәжірибесі христиан шіркеу мектептерінің көмегі­мен дами бастады. YII-YIII ғ. сопылық ілімнің атақты уағыз­дау­шыларының бірі Хасан әл-Басри (624-728) әділет­сіз өмірді, қайырымсыз қоғам өкілдері - жоғары тап өкілдерінен көп қысым көріп, замандастарын сопылық идеяға шақырады.

Суфизмнің кең таралуы X-XI және кейінгі ғасырларда орын алды, оған себеп, бір жағы­нан бір қалыпқа негізделген ислами догмаға және оның орындалуына рухани қанағат­сыздық болса, екінші жағынан исламдық әлеумет­тің және саяси идеалды жүзеге асырылуы­нан күдер үзген еді. Өйткені бұл кезде Ислам әлемінде әділетсіздік пен зорлық-зомбылық және саяси тұрақсыздық үстем­дік құрған заман болатын. Осындай жағдайдан жапа шеккен халық сопылық ағымнан нәр, жаңа ахлақтық бағыт тапқандай болады. Суфизмнің біреулер үшін тек ақыл ой-шабыты болса, енді біреулер үшін өмірлік көріністерді насихаттады, үшіншілерге тек философиялық көркем туын­дылар ретінде қабылдаған. ­Суфизм өмірге өз әдебиетін әкеле отырып, дәстүрлі поэзия канондарын өзгертті, ерекше символикалық стиль тудырды. Суфизм лирикасы­ның басты тақырыбы бір жаратушыға деген ерекше ыстық ықы­лас болған.

Сопылық поэзияның алғашқы өкілдері Абу Сайд Абу-л-Хайри (957-1049) және Баба Тахир Урьян (ХІ ғ. басы) халық поэзиясы­ның алғашқы формалары ғазал мен төрт шумақты өлеңді қолдан­ған. Сопылық поэзия мен прозаның негізін қалаушы Балхтан шыққан Абдалла Ансариді (1006-1086) атауға болады. Алғашында орталығы Бағдатта, кейінірек Нишапур мен сол­түстік-шығыс Иранда орнайды. Негізгі жетекшісі Балха ибн Ибрахим әл-Иджли (777 ж. қ.б.) болды. Ол араб отбасынан шық­қан. Шәкірттері арасынан кейінірек танымал болған Шаких әл-Балха және басқалар бар. Аңызға қарағанда, Балха ибн Ибрахим әл-Иджли құдайдың ерекше рақымына ие болып, мейіріміне бөленген әрі оған «жоғарыдан» уәһи түскен соң, ол биліктен кетіп, кезбешіл-жиһанкез өмір кешкен. «Төзімділік кітабында» («Китаб аз-Зудх») Пайғамбар Мұхаммед (с.а.с) төзімділік, сабыр жайлы айтқан хадистері берілген.

Сопы ақындарға «Хадиқат әл-хақаиқ» («Ақиқат бағы», 1131) атты алғашқы көлемді со­пы­лық дидактикалық поэма авторы Санаи (1070-1140) жатады. Басқа сопы ақындарға қара­ғанда, ақында болмысқа, ақиқатқа риза болмау мен гуманистік құлшы­ныстар айқын көріне­ді.

Нишапурлық Аттар да сопы ақын болған. Өзінің сопылық адам­гер­шілік уағыздарында Аттар халық шығармашылы­ғын пайдаланған. Оның «Мантик ат-Тайр» поэмасы («Құстардың сұхбаты», 1175) – сопылық сарында жазылған тамаша әдеби ескерткіші, ол Джалаладдин Руми, Навои және т.б. сияқты көптеген ақындардың шабытына арқау болған.

Сопылықтағы үлкен реформаны сопылықты мұсылман орто­док­сия­сымен ұштастырып, оған аскетизм мен тақуалықтың форма­сын берген ХІ-ХІІ ғ. теолог-энциклопедист Абу Хамид Ғазали болған. Х-ХІ ғ. ақындардың бір қатары қармат ілімінің жақтастары болған. Қармат ілімінің филосо­фия­лық-этикалық қырларын Рудаки, Фирдоуси, Ибн Синалардан да байқауға болады.

Гуманистік бағыттағы поэзияның шыңы ұлы ақын, мате­матик және философ Омар Хайям Гиясаддин Абу әл-Фахт ибн Ибраһим (1048-1131) есімімен тығыз байланысты. Біздің заманымызға дейін Омар Хайямның есіміне жазылған 2000-ға жуық рубаи­лар жеткен.

Хайям өзінің философиялық трактатын Эзоп тілімен, Фарс провинция­сының төреші­сінің сұрақтарына жауап түрінде өзіне қатысты құдай болмысы мен діни рәсімдерді орындау қажет­тілігін мойындамайды деген күмәндарды сейілту үшін жазған.

Қозғалыс, мәңгіліктік және тұтастық – болмыстың заңы, Хайям да осыған орай таби­ғат та топырақтан қайтадан өмір басталатынын айтады. Рубаиларынан Құдайдың әділетсіздікте­рінің айқындалу пафо­сымен қатар діни рәсімдерге деген мысқылдау байқалады. Осыған сәйкес адам тұлғасының жеке қадір-қасиеті, оның бостандығын терең түсінуі көрінеді.

Хайямның рубаиларына дұрыс және жан-жақты баға беру үшін, оның рубаиларының кейбірінің сопылық типтерін ерекше көр­сету керек. Бұл – бірін­шіден олардың философия­лық әсемдігі мен оларға тән астарлы, символикалық тіл. Хайям таза философиялық және діни-сопылық емес, ғылыми-философия­лық, өз дүниетанымы негізінде рационалды элемент­тері бар рубаи­лар жазған.

Бір ақынның шығармашылығында халықтық, аристократтық, клерикалық бағыттардың қиылысып, ұштасуы көбінесе ортоксаль­ды-діни жазбалардың арасында емес, көркем әде­биет­тен байқала­ды. Бұл толығымен тұлғаны догматтық-мұсылмандық кемсітуге қарсы, адам тұлғасының жеке қадірінің гуманистік идеясының дамуында көрініс тапты. Осымен парсы тіліндегі классикалық поэзияның әлемдік маңызын түсіндіруге болады.