Оқулық Алматы 2011 Пікір жазғандар: Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С. Тебегенов

Грузин халқының поэзиясымен қатар біздің заманымызға дейін­гі кезеңдер­дің өзінде олардың жазу үлгісі де болған. Бірақ бұл жазу үлгісіндегі ескерткіш­тер бізге дейін жетпеген. ІY ғ. алғашқы жартысында (337 ж.) христиан діні Грузияның мемле­­кеттік діні деп танылды. Грузин жазу үлгісіндегі ескерткіш­терден Y ғ. ортасына жататын эпиграфиялық жазбалар сақ­тал­ған. Сол ғасырдың 70 жылдары Яков Цуртавелидің грузин халықтары­ның әдеби тілінде жазыл­ған «Шушаниктің азабы» атты әдеби шығармасы жарық көреді. Әдеби тілмен және шіркеулік грузин жазуымен жазылған алғашқы шығармалар стилінің жетілуі бұл жазу үлгі­сі­нің ежелгі шығу тегін дәлелдейді.

Ежелгі грузин әдебиетін шартты түрде 3 кезеңге бөліп қарастыруға болады: Y-ІХ ғ. (феода­лизмнің алғашқы даму кезеңі); ХІ ғ. басы мен ХІІІ ғ. екінші ширегі (феода­лизмнің дамыған кезеңі) мен ХІІІ-ХYІІІ ғ. аралығы (кейінгі феодализм кезеңі).

Y-ХІ ғ. қамтитын грузия әдебиетінің алғашы кезеңі грузин халқының тұрмыс-тіршілігі­мен анықталатын діни сипатқа ие бол­ған. Көршілес армян және албан (әзірбайжандықтардың ата тегі) халықтары сияқты грузин тайпа­лары да жатжерлік қанаушылардың езгісіне ұшырап, үлкен қайғыға душар болады. Кавказ аймағының үстемдігіне парсы мемлекеті мен Шығыс Рим (Визан­тия) империя­сы таласқан. YІІ ғ. екінші жартысында Грузия елі араб-мұсылман­дарының билігіне көшеді. Ал ХІ ғ. Грузия жеріне көрші селжұқтар басып кіреді. Қаңырап қалған елде тек христиан шіркеуі ғана бір орталықтанған күшке ие болады. Феодалдық-иерар­хиялық негізде құрылған христиан шіркеуі қоғамдық дүниетаным мен грузия мәде­ние­тіне айтарлықтай әсер етеді.

Шіркеуге керек кітаптың барлығы грузин тіліне аударыла бас­тайды. Інжіл («Псалтирь», Евангелия және т.б.) грузин тіліне аударылды. Георгий Святого­рец немес Афонскийдің (1009-1065) шығармалары мен аудармаларын грузин шіркеуі канондық деп мойындайды. Аударма­лар көбіне грек не сирия тілдері­нен ауда­рылған.

Жалпы христиандық әдебиеттің көп бөлігі грузин тіліне алғаш­қы кезеңде аударылып біткен. Грузияда Иоанн Мосханың «Физио­лог» (армян тілінен ауда­рылған), «Лимонарий» (араб тілінен ауда­рылған) сияқты аудармалары үлкен сұранысқа ие болады. Кейбір маңыз­ды ескерткіштер бірнеше рет ауда­рылған (Иоанн Дамас­киннің «Білімнің қайнар көздері» атты шығармасының жеке бөліктері 3 рет аударылған). Інжілден басқа кітаптардың барлығы жергі­лік­ті қоғамдық-сая­си және мәдени сұраныстарға сәйкестен­діріліп, оларға айтарлық­тай өзгерістер енгізіліп отырған.

ХІ-ХІІ ғ. грузин діни-философиялық әдебиеті дами түсіп, «философиялық ойлаудың жа­ңа бағыттары» пайда болады. Соны­мен қатар ежелгі Грузияда сәуегейлік әдебиеттің аудар­ма­­ла­рымен айналысу кең тарайды. Бұл құбылыс христиан қоға­мы­ның қажеттілігі мен идеологиялық талапта­рынан туын­дайды. Бұл – историография мен беллетристиканың кейбір эле­мент­­терінен тұратын сәуегейлік (агиографиялық, мартирологиялық) немесе та­ри­­хи-биог­ра­фиялық әдебиет. Осындай ескерт­­кіштер грузин халқының көрші елдермен болған соғысы жайлы баяндайтын.

Сәуегейлік әдебиеттің ең ежелгі ескерткіштерінің бірі - Яков Цуртаве­лидің «Шуша­никтің аза­бы» атты туындысы. Бұл шығарма 475-484 ж. аралы­ғында жазылған. Онда аса көркем түрде картлий басшысы Варскеннің әйелі мен оның қайғы-қасіретке толы тағдыры жайлы айтылады. Жеке мүддесі мен саяси мақсаттарды көздеген Варскен парсы шахының билігін мойындайды, христиан дінінен алшақтап, маздаизмді қабылдайды. Кейін ол жанұясындағы барлық туысқан­да­рын христиан дінінен бас тартуға мәжбүрлейді. Тек әйелі Шушаник қана күйеуіне мойынсұнбай, оның талаптарын орындаудан бас тартады. Шушаник осы әрекеті үшін түрлі қиындықты басы­нан өткізіп, 475 ж. азапталып өлтіріледі.

Яков Цуртавели қайратты да батыл, ержүрек те шыдамды әйел образын сомдайды. Автор түрлі метафора, теңеу, салыстыру тәсіл­дерін кең қолданып, өз еліне, дініне сенген байсалды Шу­ша­­никті өз дінінен бас тартқан, елін сатқан, қатыгез де жауыз Варскенге қарсы қояды. «Шуша­ник­тің азабы» атты шығарма историографиялық ескерткіш ретінде де өте бағалы. Бұл шығар­мадан сол кездегі парсы әмірінің қол астында болған Грузияның саяси, экономи­ка­лық, әлеумет­тік, діни және мәдени ахуалын көре аламыз. Сонымен қатар онда халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігінен де жарқын көріністер келтірілген.

Х ғ. басында Василий Зарзмели Смацх аймағындағы (Грузия оңтүстігі) Зарзм монас­тырының негізін қалаушы өзінің көкесінің әрекеті туралы жазады. Автор Смацх аймағын мекендеген халықтың әлуеметтік жақтары мен тұрмыс-тіршілігін суреттеуді басты орынға қоя­ды. Василий Зарзмели өз шығармасында шаруалардың жақсы жерлерге иелік ететін монахтарға деген жеккө­ру­шілік сезімдерін де жасырмайды.

Грузияда гимнография да жоғары даму дәрежесіне жеткен. Салттық, литур­гиялық, құ­дай­ға табыну ән шерулері негізінде аударылып отырған. YІІІ ғ. алғашқы түпнұсқалы гру­зиндік әнұ­рандар әдебиетінің ескерткіштері пайда болады (мысалы, Иоанн Сабанисдзенің «Або Тбилелидің азабы» атты шығар­ма­сының төртінші бөлімі).

Ежелгі Грузияның өзіндік тарихи әдебиеті ХІ-ХІІ ғ. жататын ескерткіштерден көрінеді (Леон­тий Мровели, Джуаншер, Давидтің ұлы Сумбат, Арсений, тарихшы Давид Құрылысшы мен Тамара және т.б.). Барлық грузин жазушылары мен тарихшылары ішкі ала­уыздық пен феодалдар арасындағы талас-тартыстарды қатты сынай отырып, елдің бір тудың астына бірігіп, бір жеңнен қол, бір жаға­дан бас шығару идеясын ұстанады.

ХІ-ХІІ ғ. Грузияның қоғамдық құрылысы дамыған феодализм сатысына өтеді. Жан-жақ­тан төнген сыртқы жауларына ауыр соққы бере отырып, ел біртіндеп бірігіп, саяси тәуел­сіз­дікке қол жеткізе бастайды. Давид Құрылысшы (1089-1125), Георгий ІІІ (1156-1184), Тамара пат­шайымы (1184-1213) билеушілерінің тұсында Грузия жеке тәуелсіз ел ретінде танылып қана қоймай, соны­мен бірге Шығыс елдерінің тарихында да маңызды орын ала бастайды. Осы уақытта шір­кеу­лер қайта құрылып, толық мемле­кеттік билікке көшеді. 1122 ж. бастап Тби­лиси елдің саяси және мәдени орталы­ғына айналады. Осы кезең Грузин халқының мате­риалдық және рухани дамуының биік белесі болады.

Осы дәуірде Грузияда түрлі ғылымдар дамып, схоластика мен шіркеу догматикасынан тыс қоғамдық-саяси және дін философия­лық ойлар қалыптаса бастайды. ХІІ ғ. Грузин ортағасырлық мәде­ниетінің тарихында классикалық кезең болып саналады. Зайырлы әдебиет көрші халықтар­дың әдебиетімен, әсіресе Шығыс мұсыл­ман­дарының парсы тілді әдебиетімен тығыз байланысты сақтай отырып өзіндік сипатқа ие болады. ХІ-ХІІ ғ. грузин тіліне көптеген антикалық дәуір, парсы, тәжік әдебиетінің ескерткіштері аударыла бастайды. Мысалы, Фирдоусидің «Шах-наме», Унсуридің «Вамек пен Азра», Низами Ганджевидің дастандары («Ләйлі-Мәжнүн», «Хосроу мен Шырын», «Ескендір-наме»), Гурганидің «Вис пен Рамин» сияқты шығармалары грузин тіліне аударылады. ХІІ ғ. дамыған ұлттық грузин мәдениеті Низами мен Хагани шығарма­ла­рында да көрініс табады. Грузияның классикалық дәуіріндегі шығар­маларының көп бөлігі моңғол-татар шапқыншылығы кезінде жоғалып кеткен. Бірақ кейбір сақталған ескерткіштерге қарап, ежелгі грузин зайырлы әдебиетінің бай, сан алуан болғандығын нық сеніммен айта аламыз.

XII ғ. ең беделді одалық ақындар ретіне Шавтели мен Чахру­хад­зені мысал­ға келтірсек бола­ды. Иоанн Шавтели - «Абдул Мессия» (Христос құлы) атты панегирикалық поэманың авторы. Онда мадақталғалған тұлғаның кім екені (Дәуіт Құрылысшы неме­се Дәуіт Сослани) әлі де нақты белгісіз. Шавтели өзінің қамқор­шысы-мәртебелі билеушісін көркем тілмен суреттеп, оның асыл бейнесін салтанатты түрде әсем сипаттайды.

Чахрухадзе «Тамариани» атты панегирикалық өлеңдер жина­ғын жасаған. Автор Тамара патшайым мен оның өмірлік серігі Дәуіт Сосланиді мадақтай отырып, грузин патшайы­мының хрис­тиан әлемін сақтаудағы миссиясы туралы сөз қозғайды. Панегирикалық үлгіде жазылған «Тамариани» шығармасында сол кездегі Грузия­ның қоғамдық ойлау жүйесінің даму сатысы көрсетілген. Чахрухадзе мен Шавте­лидің білім­ділігі мен дүниетанымының кеңдігінен ХІІ ғ. грузин мәдениетінің даму деңгейін көре аламыз.

Классикалық дәуірдегі грузин поэзиясының ең көркем туын­дысына Шота Руставелидің «Жолбарыс бейнесіндегі батыр» атты поэмасын³² жатқызамыз. Руставели өмірі туралы нақты деректер өте аз. Бұл шығарма туралы басты тарихи-әдеби дерек - поэманың прологы. Шота Рус­та­вели шығармасын Тамара ханшайымға арнап, кіріспе шумақтарда (3-4) ханшайым мен оның жары Давид Сосла­ниді мадақтаған. Осы арнаудан туындының XII ғ. 80 жылдары мен XIII ғ. бірінші онжылдығына дейінгі уақыт аралығында жазылғаны туралы болжам жасай аламыз. Прологта (7-8 жолдар) Руставели есімі екі рет кездеседі.