Мекемтас Мырзахметулы «Қазақ қалай орыстандырылды?»
В. Н. Вытебский «Ильминский», Казань, 1892, С. 8), -
деуінде, оның тупкі мақсатына жетудің жолын танып
бұрылуында да астарлы үлкен сыр жатыр.
Ресей империясы отарлаған түрік халықтары-
ның ішінде саны жағынан да, жері жағынан да
басым жатқан қазақ
елін идеологиялық жағынан
игеріп алудың келешекте аса зор мәні барлығын,
әрі халықты рухани жағынан құлдыққа түсірудің зор
саяси маңызын білген Ильминский бұл өлкедегі
ағарту мәселесін миссионерлік мүдде тұрғысынан
пайдалануға жан сала кірісті. Бұл үшін алдымен
қазақтарды татарлардың рухани әсерінен ажыра-
тып, бөлектеп, араб графикасы
негізіндегі жазуын
орыс алфавитіне ауыстыру арқылы да екі араны
ажырата оқшаулау - шешуші кілт деп білді.
Осы ойдың төркінін жете танып білген Ахмет
Байтұрсынов: « Қ а з а қ -д ін і шынығып жетпеген, шала
мұсылман халық. Мұны мұсылман дінінен христиан
дініне аударып жіберу оңай», - деген пікірмен,
патша
өкіметі қазақ пен ноғай арасына жік салып, екеуін
айырғысы келді. Ол үшін қазақ байлары ноғайша
оқымай, орысша оқитын боларлық саясат жүргізілді.
Қазақ балалары үшін школ ашады, ноғайға қазақтың
жазу жағынан сорпасы қосылмас үшін
араб әрпін
қалдырып, қазақ тіліндегі кітаптарды орыс әрпімен
басады. Орыс өзіне тартып, ноғай өзіне тартып,
екеуі екі жаққа сүйреп жүргенде, қазақ орыс әдебиеті
арқылы
Еуропа
ж ұрттары ның
әдебиеттерімен
танысады» (Ахмет Байтұрсынов. Шығармалары.
Өлеңцер, аудармалар,
зерттеулер, Алматы, 1989,
262-6.), - деп, оқырманды көп нәрсенің сырына көз
жеткізіп, хабардар етеді.