Т. Н. Ер ме ко ва, Ш. Л. Ерхожина, А. Е. Тоқбаева а р рр

155
М
А АН
А
Н
Н
А Ы
Н А
ша ғым да сүй кім ді бо лар мын деп дә ме лен сем, ол сә тім ді де 
адам дар күл кі ге ай нал ды ра ды. Бір жақ тыр май тын ада мын 
көр се, ет жең ді кі сі ні ке зік тір се, «бе ті ай та бақ тай бо лып бе -
зер ген бі реу екен» де се ді… Бұ дан ар тық қор лық, бұ дан ар тық 
ма зақ бар ма ма ған?! Ен ді шы дай алар емес пін. Бұл қыз ме-
тің нен бо са та гөр, Тә ңі рім!
Осы лай деп Ай бұлт ара сы на кі ріп алып, ықы лық атып 
жы ла ған екен… Сол кез де жаң быр жау ып ты…
Осы кез де өк пек Жел құ ты ры нып, жан-жа ғы на жа ла нып, 
Ал ла Та ға ла ның ал ды на же тіп ке ліп ті. Тә ңір дің та ғы на қон-
ған шаң-то заң ды үр леп жі бе ріп ті де, ая ғы на ора лып жа тып 
алып ты.
– Мен да мыл көр мей, тау ке зем, тас ке зем. Ел асам, бел 
асам, ор лар ды үң ги мін, ор ман ға сүң ги мін, да ла ны шар лай -
мын, те ңіз ді бар лай мын. Өл кем ді тө те лей мін, жел кен ді же те-
лей мін, тол қын ды ой на та мын. Бұлт ты қу ып, жер ге жау ын 
сый лай мын. Егер мен бол ма сам, адам зат ап тап ыс тық қа 
шы да мас еді, бас та рын бір ге құ ра мас еді, ау зы су сыз ке бер 
еді, ал қы нып тер тө гер еді. Мен со ның бә рі не са мал бо лып 
есе мін, са ғым бо лып кө ше мін. Бі рақ ал ғыс ал ған кү нім жоқ, 
сон дық тан да мұ ңым көп. Бол дыр дым, ты ны ғай ын, мұр сат 
бер, Тә ңі рім.
Бір шет тен сыл ды рап Су ке ліп ті. Ал ла ның ая ғы на бас 
ұрып ті ле гін айт қан екен.
– Ме нің де кү нім күн емес, Тә ңі рім. Ой-қы рын ке зіп 
да ла ның, да мыл көр мей аға мын. Жер дің ша ңын жуа мын, 
ел дің тә нін жуа мын. Су са ған шө лін ба са ды, бір жұ тып де мін 
аша ды. Со ның бә рін, Тә ңі рім, кө те ре бе рем қа шан ғы?
Сон да Ал ла Та ға ла ой ға кет кен екен. «Иә, тір ші лік біт-
кен, шы ны мен-ақ, ал ғыс қа са раң екен, жақ сы лық қа жа лаң 
екен. Мен бұ лар ды жаз ғы рай ын, жа за лай ын!» – деп тү -
йіп ті...
( Бау ыр жан Мо мы шұлы)
2.
Тап сыр ма лар ды орын даң дар.
1-дең гей.
 
Оқы лым бө лі мі нен бі рың ғай мү ше ле рі бар 3 сөй лем жа-
зың дар.
2-дең гей.
 
«...ке ре гін ше пай да лан ға ны мен, бір де-бір іш жы лы тар 
ықы лас ты сөз айт пап ты...» – де ген жол дар ды өмір мен бай ла ныс-
ты рып, өз пі кір ле рің ді дә лел дең дер.
А
ты
ты
Р
2.
2.
1-дең
1-дең
зың
зың
дар.
дар.
2-дең
2-дең
Р
гей.
гей.
ықы
ықы
М
ті...
ті...
Тап
Тап
сыр
сыр
ма
ма
лар
лар
1-дең
1-дең
М
гей.
гей.
А
ды. Со
ды. Со
да Ал
да Ал
ла Та
ла Та
шы
шы
ны
ны
мен-ақ, ал
мен-ақ, ал
екен. Мен бұ
екен. Мен бұ
лар
лар
ті...
ті...
Н
мыл көр
мыл көр
нін жуа
нін жуа
мын. Су
мын. Су
ның бә
ның бә
рін, Тә
рін, Тә
ла Та
ла Та
ға
ға
мен-ақ, ал
мен-ақ, ал
-
нім күн емес, Тә
нім күн емес, Тә
мыл көр
мыл көр
мей аға
мей аға
П
ңым көп. Бол
ңым көп. Бол
тен сыл
тен сыл
ды
ды
рап Су ке
рап Су ке
қан екен.
қан екен.
нім күн емес, Тә
нім күн емес, Тә
В
рын бір
рын бір
ге құ
ге құ
гер еді. Мен со
гер еді. Мен со
ше
ше
мін. Бі
мін. Бі
рақ ал
рақ ал
ңым көп. Бол
ңым көп. Бол
дыр
дыр
б
ға сүң
ға сүң
ді тө
ді тө
те
те
лей
лей
мын. Бұлт
мын. Бұлт
ты қу
ты қу
сам, адам
сам, адам
мас еді, ау
мас еді, ау
а
зем, тас ке
зем, тас ке
зем. Ел асам, бел 
зем. Ел асам, бел 
ға сүң
ға сүң
ги
ги
мін, да
мін, да
лей
лей
мін, жел
мін, жел
ты қу
ты қу
с
ңір
ңір
дің та
дің та
ғы
ғы
на ора
на ора
зем. Ел асам, бел 
зем. Ел асам, бел 
п
нып, жан-жа
нып, жан-жа
ғы
ғы
на жа
на жа
дің та
дің та
ғы
ғы
лып жа
лып жа
а
пін. Бұл 
пін. Бұл 
қыз
қыз
ріп алып, ықы
ріп алып, ықы
лық атып 
лық атып 
с
лып бе
лып бе
дан ар
дан ар
тық 
тық 
қыз
қыз
ме
ме
-
-
ы
ді де 
ді де 
мын 
мын 
лып бе
лып бе
-
-
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

156
3-дең гей. 
Мәтіннің баяндау желісін сақтап, әр бөлігінен алын ған 
ақ па рат тар дан жинақы мәтін
 
жазыңдар.
зi қа тыс ты сөзiнен соң тұ рып, оны мен тұл ға лас бо ла тын жә не 
оның ма ғы на сын түсiндiрiп тұ ра тын сөз дердi 
дейміз. Оңа ша лан ған ай қын дау ыш тар ай қын дай тын сөзiмен 
ма ғы на лас, тұл ға лас бо лып, оның со ңын да тұ ра ды. Оқ шау ай ты лып, 
екi жа ғы нан үтiрмен бөлiнедi. Мы са лы: 
Бiздер ге, ­сы нып оқу шы ла­
ры на, аса үл кен мiндет жүк тел ген. 
Ал ай қын дау ыш мү ше лер бiрне шеу бол са, сөй лемнiң бiрың ғай мү-
ше лерiне ұқ сап кет пеу үшiн, олар сы зық ша ар қы лы бөлiнедi. Мы са лы: 
Өзі ән ші, өзі сұ лу Бай тас қа еке уі де – бі рі кә рі, бі рі жас ба ла – қыз ға на 
да, та ма ша лай қа ра ған еді. (М.Әуезов) 
Оңа ша лан ған ай қын дау ыш 
бiрың ғай мү ше лер ден жа сал са, оның ал ды нан қос нүк те, со ңы нан 
сы зық ша қой ыла ды. Мы са лы: 
Қа зақ тың ұлт ас пап та ры ның дом­
бы ра ның, сы быз ғы ның, саз сыр най дың – әуенi ерек ше.
3.
Оқылым мәтіні мазмұны бойынша оңашаланған айқында уыш қа 
мысалдар келтіріңдер.
Үл гі: 
Осы кезде тіршілік нәріне, Суға, сөз кезегі тиеді.
4.
Мә тін де гі де рек тер ді өз сөз де рің мен бі рың ғай мү ше лі екі сөй лем, 
ай қын дау ыш түр ле рі бар екі сөй лем етіп жа зың дар.
Адам тір ші лі гі не жұм са ла тын зат тар дың ішін де су дың 
ма ңы зы зор. Мұз дар ды, бат пақ тар ды қо сып есеп те ген де, жер 
бе ті нің 77,5%-ын су алып жа тыр. Су қор ла ры на мұ хит тар, 
те ңіз, өзен, көл, жерас ты су ла ры, мұз дық тар, ат мос фе ра да ғы 
ыл ғал кі ре ді. Жер бе тін де гі био ло гия лық өнім дер дің 43%-
ын, ал от те гі нің 50%-дан кө бін мұ хит тар мен те ңіз дер бе ре ді.
Су қо ры – ха лық бай лы ғы. Өкі ніш ке орай, жер бе тін-
де гі тұ щы су дың қо ры өте аз. Өзен дер мен көл дер де гі тұ щы 
су лар дың қо ры гид рос фе ра ре сур сы ның 1%-ына да жет пей ді 
А
А
156
Р
де
де
гі тұ
гі тұ
су
су
лар
лар
М
бе
бе
ті
ті
нің 77,5%-ын су алып жа
нің 77,5%-ын су алып жа
те
те
ңіз, өзен, көл, жерас
ңіз, өзен, көл, жерас
ыл
ыл
ғал кі
ғал кі
ре
ре
ын, ал от
ын, ал от
Су қо
Су қо
гі тұ
гі тұ
А
дау
дау
Адам тір
Адам тір
ші
ші
ма
ма
ңы
ңы
зы зор. Мұз
зы зор. Мұз
ті
ті
нің 77,5%-ын су алып жа
нің 77,5%-ын су алып жа
ңіз, өзен, көл, жерас
ңіз, өзен, көл, жерас
Н
гі де
гі де
рек
рек
тер
тер
ді өз сөз
ді өз сөз
дау
дау
ыш түр
ыш түр
ле
ле
рі бар екі сөй
рі бар екі сөй
ші
ші
лі
лі
-
Осы кезде тіршілік нәріне, Суға, сөз кезегі тиеді.
Осы кезде тіршілік нәріне, Суға, сөз кезегі тиеді.
П
Оқылым мәтіні мазмұны бойынша оңашаланған айқында
Оқылым мәтіні мазмұны бойынша оңашаланған айқында
мысалдар келтіріңдер.
мысалдар келтіріңдер.
Осы кезде тіршілік нәріне, Суға, сөз кезегі тиеді.
Осы кезде тіршілік нәріне, Суға, сөз кезегі тиеді.
ВВ
В
саз сыр най дың
В
Оқылым мәтіні мазмұны бойынша оңашаланған айқында
Оқылым мәтіні мазмұны бойынша оңашаланған айқында
б
бі рі
(М.Әуезов)
Оңа
оның алдынан
 зақ тың ұлт
саз сыр най дың – әуенi
а
арқылы
кә рі,
кә бі рі
б жас
Оңашала
нан
с
­сы 
сөйлемнiң б
ы бөлiнедi.
п
қындайтын
. Оқшау ай
­сы нып оқу 
а
болатын жә
тын сөзiмен
сс
с
не
с
с
ы
Мәтіннің баяндау желісін сақтап, әр бөлігінен алын
Мәтіннің баяндау желісін сақтап, әр бөлігінен алын
ған 
ған 
ы
ы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

157
М
А АН
А
Н
Н
А Ы
Н А
екен. Құр лық бе ті нің әр же рін де тұ щы су қо ры әр түр лі. 
Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы тұ щы су қо ры тап шы мем ле кет тер 
қа та ры на жа та ды.
(stud.kz/referat)
5.
Там шы мыр за мен «Су ре су рс та рын қа лай сақ тап қа лу ға бо ла-
ды?» де ген та қы рып та сұх бат құ рың дар. Айқындауыш мүшелерді 
қатыстырып, түрлерін ажыратыңдар.
Там шы – су ды құр ай тын бөл шек. Там шы та мып, көл ге 
ай на ла ды. Ас пан да ғы бұлт жер ге там шы бо лып та мып, су 
ре су рс та рын то лық ты ра ды. Шық бо лып жи на лып, там шы ға 
ай на ла ды, ыл ғал ды лық ты арт ты ра ды. 
(wikipedia.org/wiki)
Жаз дың жал тыр та ңын да то ғай ға бар саң, шөп ара сын да 
сан сыз ме руерт кө ре сің, сол ме руерт тер күн нің кө зі не жылт-
жылт етіп, бі ре се қы зыл, бі ре се са ры, бі ре се көк бо лып құл-
пы ра ды. «Бұл не ме не?» – деп жа қын дап қа ра саң, үш кіл 
жа пы рақ тар үс тін де жыл тыл дап тұр ған шық там шы ла ры боп 
шы ға ды.
(Жүсіпбек Аймауытов)
6.
Оқылым мәтінінің мазмұнын қысқаша баяндап, аннотация жа -
зың дар. Сөз саны – 60–70.
7.
Екі тап сыр ма ның бі рін орын даң дар.
1. Су ға бай ла ныс ты 10 ма қал-мә тел жа зып, жат таң дар.
2. Су дың қа ді рі ту ра лы ой ла рың ды «ПОПС фор му ла сы» ар қы лы 
жет кі зің дер.
1-сөй лем: «Ме нің ой ым ша, ...»
2-сөй лем: «Мен оны бы лай тү сін ді ре мін: …»
3-сөй лем: «Оны мы на де рек тер мен, мысалдармен дә лел дей ала-
мын: …»
Соң ғы сөй лем: «Осы ған бай ла ныс ты мен мы на дай қо ры тын ды ше-
шім ге кел дім: ...»
Р
шім
шім
М
2-сөй
2-сөй
лем: «Мен оны бы
лем: «Мен оны бы
3-сөй
3-сөй
лем: «Оны мы
лем: «Оны мы
мын: …»
мын: …»
Соң
Соң
ғы сөй
ғы сөй
лем: «Осы
лем: «Осы
шім
шім
М
ге кел
ге кел
А
дың қа
дың қа
ді
ді
рі ту
рі ту
зің
зің
дер.
дер.
лем: «Ме
лем: «Ме
А
нің ой
нің ой
лем: «Мен оны бы
лем: «Мен оны бы
лем: «Оны мы
лем: «Оны мы
Н
ма
ма
ның бі
ның бі
рін орын
рін орын
ла
ла
ныс
ныс
ты 10 ма
ты 10 ма
рі ту
рі ту
ра
ра
лы ой
лы ой
-
– 60–70.
– 60–70.
П
мәтінінің мазмұнын қысқаша баяндап, аннотация жа
мәтінінің мазмұнын қысқаша баяндап, аннотация жа
– 60–70.
– 60–70.
В
зыл, бі
зыл, бі
ре
ре
– 
– 
деп жа
деп жа
де жыл
де жыл
тыл
тыл
дап тұр
дап тұр
б
да то
да то
ғай
ғай
ға бар
ға бар
руерт
руерт
тер күн
тер күн
ры, бі
ры, бі
а
лып жи
лып жи
ды. 
ды. 
(wikipedia.org/wiki)
(wikipedia.org/wiki)
ға бар
ға бар
саң, шөп ара
саң, шөп ара
с
шы та
шы та
шы бо
шы бо
лып та
лып та
лып жи
лып жи
на
на
лып, там
лып, там
п
шы та
шы та
мып, көл
мып, көл
лып та
лып та
а
тап қа
тап қа
лу
лу
ға бо
ға бо
дар. Айқындауыш мүшелерді 
дар. Айқындауыш мүшелерді 
с
(stud.kz/referat)
(stud.kz/referat)
ға бо
ға бо
ла
ла
ы
лі. 
лі. 
кет
кет
тер 
тер 
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

158

жүктеу/скачать 9,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: