Өзін - өзі бақылау сұрақтары

1. 
   Нефрон бөлiмдерiн және бөлшектерiн атаңыз.
   
2. 
   Бүйректiң қыртыс затының үлпершегiн нефронның қай бөлшектерi құрады?
   
3. 
   Бүйрек жұмсақ затын не құрады? Сәулелi бөлiктерiн ше?
   
4. 
   Бүйрек денешiктерiн не құрады?
   
5. 
   Сүзiлу қай жерде жүредi және сүзгiштi не құрады?
   
6. 
   Алғашқы несеп қай жерде қайтадан сiңiрiледi?
   
7. 
   Нефрон дистальды бөлiмiндегi ирек өзекшелерiнiң проксимальды бөлiмiндегi өзекшелерiнен айырмашылығы неде?
   
8. 
   Қуық кiлегей қабығының қабаттарын атап, ол қандай эпителиймен төселгенiн түсiндiр.
   
9. 
   Қуық бұлшықет қабығының қабаттарын атаңыз.
   
10. 
    Бүйрек юкстагломерулалық аппаратының гистологиялық құрылымы қандай? Оның қай жерiнде ренин бөлiнедi?
    
11. 
    Зәрағар мен қуық қабырғаларында қандай қабықтар болады?
    

Еркек, ұрғашы мал өсiп-өну ағзаларының құрылысы бiр тектес: аталық жыныс жасушалары–шәует, аналық–жұмыртқаклетка өндiретiн жыныс бездерiнен тұрады. Жүйеге басқа жыныс өткiзгiш жолдары, қосалқы жыныс бездерi, шағылысу ағзалары жатады. Олар тұқым ауысуын қамтамасыз етiп, тұқым қуалаушылық белгiлерiн бередi.

Үй жануарлары түрлi жыныстыларға жатады, бiр-бiрiнен құрылысы, қызметiмен ерекшеленедi, онда бiрiншi, екiншi қосалқы жыныстық белгiлер болады.

1-шiге: жыныс хромосома айырмашылықтары (генетикалық)-аналықта ХХ хромосома, аталықта ХУ болады (құстарда-қарама-қарсы); жыныс жасушаларының (герминативтi) және жыныс бездерiнің (гонадалық) құрылысындағы айырмашылықтар жатады.

2-шіге: жыныс жолдары құрылысының (гонофорлық) және сыртқы жыныс мүшелерiнің (экстрагенитальдi) айырмашылықтары жатады.

1-шi белгiлер жыныс бездерi өскiндерi пайда болысымен, 2-сi - физиологиялық жыныстық толысудан кейiн көрiнiп, шаруашылық толысуда күшейiп, жақсы айқындалады.

Аталық жыныс жүйесiне: аталық жыныс жасушаларын (шәуеттердi), гормондар түзетiн - ен; ендi аталық жыныс мүшесiмен байланыстыратын-еннен тыс шәует жолдары жүйесi; шәует тасымалдауына, жетiлуiне қажет орта түзетiн - үстеме жыныс бездерi; ұрғашы малдың жыныс жолдарына шәует жеткiзетiн - жыныстық мүше жатады.

Ен қосымшасының басы, денесi, құйрығы болады.

Қосымша басын аралық пердеден шығып, күрт бұралып, тамырлар конусы деп аталатын құрылымды қалыптастырып, кең негiзiмен қосымшаға, жоғары ұшы аралық пердеге бағытталған шығарушы түтiкшелер түзедi. Шығарушы түтiкшелердің қабырғасы кiлегейлi, бұлшық ет, сiр қабықтарынан тұрады. Кiлегейлi қабық эпителийден, меншiктi тақташа құратын жұқа үзiлмелi борпылдақ ұлпадан тұрады. Эпителийде призма, куб тәрізді жасушалар кезектесiп, фестон сияқты болады. Призма тәрiздi жасушалар кiрпiкшелермен жабылған, қосымша өзегiне шәуеттер тасымалдануына мүмкiндiк туғызады. Куб тәрізді жасуша бетiнде микробүрлер болып, түтiкше арнасында сұйықтықтар сiңiруiне белсендi қатысады. Бұлшық ет қабығын бiрыңғай салалы бұлшық ет жасушаларының қабаттары құрады, шығарушы түтiкшелер алыстаған сайын, ол шәует жолы бойында байқалады. Бұл қабық шәуеттердiң тасымалдануын қамтамасыз етедi. Сiр - сыртқы қабық, өте көп тамырлар мен жүйке талшығын сақтайтын борпылдақ талшықты ұлпадан тұрады.

Қосымша денесi мен құйрығының қабырғасы аталған үш қабықтан тұрады. Кiлегейлi қабықтың эпителийi көп реттi, екi түрлi: басты (биiк призма тәрiздi, шәуеттер жетiлуiне қажет заттарды өндiредi), негiздiк (ұсақ, пiшiнi домалақ, пирамида тәрiздi, басты жасушалар негiз бөлiктерiнiң арасында орналасады, түзушi рөл атқарады) жасушалардан құралған. Шәует жолы қосымша арнасының жалғасы, алысырақта шәует өзегiне қосылады. Жұқа қабырғалы түтiкше, кiлегейлi, бұлшық ет, сiр қабықтарынан тұрады. Кiлегейлi қабық шәует жолы ұзына бойы қатпарлар құрады. Эпителийi көп реттi, екi түрлi: призма тәрiздi, негiздiк жасушалардан құралған. Меншiктi тақташасында көптеген серпiмдi талшықтар болады. Бұлшық ет қабығы миоциттердiң: iшкi, сыртқы - ұзына бойы, ортаңғы - айнала қоршалған қабаттарынан түзiлген. Сiр қабық борпылдақ дәнекер ұлпадан, мезотелийден құралған.

Көпiршiкше без - қап тәрiздi жұп құрылым, шәует жолымен шәует өзегi шығатын аумақта байланысқан, қабырғасы: кiлегейлi, бұлшық ет, сiр қабықтардан тұрады. Кiлегейлi қабығы бiрнеше реттi қатпарлар құрады, көп реттi призма тәрiздi эпителиймен төселген, онда секреторлы түйiршiктерi, липофусциндi тұрақсыз қосындылары бар биiк, негiздiк жасушалар байқалады. Электронды микроскоп секреторлы жасушаларда белсендi белок синтезi жүретiнiн дәлелдедi. Ағзада көпiршiктi-түтiкше бездер болады, даму қарқыны жануарлар түрiне байланысты жүредi. Бездiң қуысында қышқыл сүйгiш түзiндi сақталып, шәуеттердi қорғайды, жылжуына мүмкiндiк туғызады. Малдарды пiштiргенде бұл без өз қызметiн тоқтады.

Қуықалды без күрделi бөлiкшелi түтiкше без. Оның жалпы, бiрнеше шығарушы өзегi несеп - зәр шығару өзегiне ашылады. Без құрылысы жануарлар түрiне байланысты болады. Қуықалды бездiң соңғы бөлiмi, шығарушы өзегi бiр қабатты эпителиймен төселген, жасушалар биiктiгi өзгерiп отырады. Басты шығарушы өзектiң iшкi жағы ауыспалы эпителиймен жабылған. Шығарушы өзекте түзiндiлер жиналып, минеральдi тұздар сiңуi мүмкiн. Бұл құрылымдар простата тастары деп аталады. Бездiң түзiндiлерi қынап қышқыл ортасын бейтараптандырады, шәуеттер жылжымалылығын ынталандырады.

Баданалық бездер көпiршiктi-түтiкшелi бездерге жатады, құрылысы жануарлар түрiне байланысты болады. Айғыр мен қабанда жақсы дамыған.

Несеп шығаратын түтiктiң қабырғасы: кiлегейлi, бұлшық еттi, сыртқы қабықтардан тұрады.

Кiлегейлi қабық эпителий қабатынан, меншiктi тақташадан, тамырлы, бездi қабаттардан тұрады. Қуық жанында кiлегейлi қабық ауысу эпителийiмен жабылады. Меншiктi тақташа ретикулярлы жасушаларға, лимфа түйiншелерiне бай борпылдақ дәнекер ұлпадан тұрады. Терең жерiнде көктамыр торлары жатады. Аталған тамырлар зәр шығару өзегiнiң кеулеме денелерiмен байланысады. Көктамырлар торы жиылып, кiлегейлi қабықтың тамырлы қабатын құрады. Бездi қабатты қуықалды без бөлiкшелерi түзедi. Зәр шығару өзегi артқы жағында бұл бездер болмайды. Кiлегейлi қабықты осы аймақта эпителий, зәр шығару өзегiнiң кеулеме денелерi құрады. Кеулеме денелер сыртын, аққабық жабып тұрады. Одан оның iшiне перделер өтiп, кеулеме денелер стромасын қалыптастырады. Перделер арасында тығыз дәнекер ұлпа жатады, онда эндотелиймен төселген көптеген қуыстар сақталады. Қуыстар бiр-бiрiмен жалғасып жатады, сондықтан кеулеме денелер өте жылдам қанмен толып, шәуеттер жылжығанда зәр шығару өзегiнiң қабырғасы серпiмдi болады.

Бұлшық ет қабық көлденең жолақты бұлшық ет ұлпасынан тұрады. Талшықтары әдетте айнала жатады, айғырда iшкiсі-ұзына бойында, сыртқысы-айнала орналасады.

Сыртқы қабық борпылдақ дәнекер ұлпадан тұрады.

Аналық жыныс жүйесiне жұп–жұмыртқалық, ұрық жолы, дақ–жатыр, қынап, зәр-жыныстық кiреберiс, сыртқы жыныс ағзалары жатады.

Екiншi фолликулаларда алғашқы овоциттi митоз жолымен бөлiнудегi фолликула жасушаларының қабаты қоршайды, оны гранулезалар деп атайды. Гранулезалардың овоциттер қабығымен байланысуынан, жасушалар қабығы өсiндiлерiнен жылтырауық қабық пайда болады. Овоцит цитоплазма сында бiрталай тұрақты, тұрақсыз қосындылар жиналады, шеткi аумағында қыртысты (кортикальдi) түйiршiктер құрылады, олар келешекте ұрықтану қабығын құруға қатысады. Фолликула жасушасында тұрақты қосындылар саны артып, түзiндi (секреторлы) аппаратын құрады. Мөлдiр аумақ қалыңдап, оған фолликула жасушалары өсiндiлерiмен байланысатын овоциттiң микробүрлерi енедi. Фолликула жасушалары, оларды қоршап жатқан строма араларындағы негiзгi (шыны тәрiздi) жарғақта қалыңдап, фолликуланың дәнекер ұлпа қабығын (қаптамасын) түзедi.

Көптөлдiлердiң (шошқа, қоян) бiр фолликуласында бiрнеше аналық жасуша дамуы мүмкiн, овуляция кезiнде бiр фолликуладан ұрық жолына бiрден бiрнеше жұмыртқаклетка түседi. Көптеген овуляцияны (үстеме) жасанды жолмен жұмыртқалықты гонадотропиндермен түрткiлеп, шақыруға болады. Бiрнеше овоциттердi алып, денеден тыс ұрықтану, ұрықты ауыстырып қондыру үшiн қолданады.

Сары тiн овуляция өткен фолликула гранулезасының (түйiршiктi қабат жасушалары), қаптама жасушалары жетiлуiнен құралады, қабырғасы қайтады, қатпарлар құрылады, кеңiстiкте ұйыған қан қалыптасады (iшкi қаптама қылтамырлары құяды), кейiннен дәнекер ұлпаға ауысады.

Сары тiн дамуы: жаңадан жасуша түзе ұлғайып, өсу (пролиферация), тамырлану; бездi түр өзгерiс; өрлеу; керi даму сатыларынан тұрады.

Пролиферация, тамырлану сатысы гранулеза, қаптама жасушаларының белсендi көбеюiмен сипатталады. Гранулезаларға қаптама iшкi қабатындағы қылтамырлар бiрiгiп кетедi, оларды бөлiп тұратын негiзгi жарғақ бұзылады. Бездi түр өзгерiс сатысында гранулезалар мен қаптама жасушалары iрi көп бұрышты ақшыл жасушаларға - лютеоциттерге айналады.

Лютеоциттер екi түрге бөлiнедi: түйiршiктi лютеоциттер - гранулеза жасушаларынан дамиды, мөлшерi үлкен, сары тiннiң негiзгi массасын түзiп, оның ортасында орналасады, қаптама - лютеоциттер, олар iшкi қаптамадан пайда болады, бiршама ұсақ, қоңыр, сары тiннiң шетiнде жатады.

Өрлеу сатысы лютеоциттердiң белсендi қызметi аналық жыныс гормоны - прогестерон өндiруiмен сипатталады. Бұл гормон жатырды ұрық қабылдауына дайындайды, буаздықтың өтуiне мүмкiндiк туғызады. Олар эстрогендердi, аталық гормондарды (андрогендердi), окситоциндi, буаздықта -төл жолдарын тууға дайындайтын полипептид гормоны-релаксиндi өндiредi.

Керi даму сатысында лютеоциттердiң бүлiнуi, тығыз дәнекер ұлпа тыртығының-ақ денеге ауысуы жүйелi жүредi, мөлшерi азаяды, жұмыртқалық стромасына өте баяу енедi.

1.Ұрықтың иректi өзекшесiнiң қабырғалар құрамын ата.

2. Лейдиг жасушасының құрылысы, ол қандай гормон бөледi?

3. Ен қосалқысындағы барлық өзекшелердi атап, әкетушi өзекшелерден тiк өзекшелер қандай белгiлерiмен ерекшелелетiнiн түсiндiр.

4. Көлденең кесiндiдегi ен сағағын қандай белгiлерiне қарап, препаратта анықтауға болады?

5. Еркек малдардың барлық қосымша бездерiн атап, олардың маңызын сипатта.

6. Еннiң құрылысы қандай?

7. Үрпi құрылысын түсiндiр.

8. Аналық без үлпершегiнiң қыртыс затын не құрады?

9. Қандай белгiлерiне қарап екiншi көпiршiктi алғашқы көпiршiктен ажыратуға болады?

10.Граафов көпiршiк қабырғасының құрылысын ата.

11. Сары денешiк қалай және қашан дамиды?

12. Атрезия денешiгi дегенiмiз не?

13. Миометрийдiң тамырлы қабатын не құрады? Онда тағы да қандай қабаттар бар?

14. Эндометрий және периметрий дегенiмiз не?

15. Аналық без қыртыс затын неге көпiршiктi, ал жұмсақ затын – тамырлы аймақ деп атайды?