Үерахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- (мен бар-айын; біз бар-айық, баралық)
- (-йын, -йық, -лық)
- (-айын)
- -йық (-лық)
- -сын (-сін)
| Мен барайын біз (дер) барайың
сен бар (барғын; бар- сендер барыңдар ғыл) сіздер барыңыздар сіз барыцыз олар барсын ол барсын . 2. Мен бара салайын біз бара салайық (-лық) сен бара сал (-ғын; сендер бара салыңдар -ғыл) сіз бара салыңыз сіздер бара салыңыздар ол бара салсын олар бара салсын > Сөйтіп, іске козғау салу, іске қосу модальдігі тілі- иізде жиі қолданылатын, реңкі мол лексика-граммати- калық категория. Модальдік мағыналарды білдіруге лексикалық тәсіл де, грамматикалық тәсіл де, интонация да қатысады. Бүйрык райға теліиіп, оның формасы ретіиде қара- лып жүргеи грамматнкалық тәсіл және онын керсеткіш- гері, әдетте, сөйлеушінің тыңдаушыға белгілі бір амал- (ды (істі) істеу я жүзеге асыру қажет екенін меңзеген шешімін білдіретіндіктен, осы үйғарымның модальдік мағыналары, жоғарыда айтылғандай, әр түрлі болады. Ол модальдік мағыналардың біреулері әрқашан амалды ютеу үшін біреуге (II. III жақтарға) ықпал жасау ние- Ітін аңғартады да, әдетте, ол субъектіні (адамды) іске 'ікемдеу үшін, кендіру үшін колданылады. Бұлар әрине, бүнрық ретінде айтылады. Модальдік мағыналардың екінші біреулерінде ыкпал жасау ниеті кезделмейді, тек %ай ғана тілек (өтініш...) айтылады. Дегенмен, осы екі Сала модальдік мағыналар бір-бірімен тығыз байланыс- іты. Бүл екеуімен (бүйрықпен және тілекпен) шарт mo- 317 дальдігі де байланысты. Бұл ерекшеліктер әуелде осң үш (бұйрық, тілек, шарт) модальдіктер бір-бірінен сара- ланбай қолданылған бір жалпы ка%тегория болғанын си- паттаумен қатар, рай және шақ категорияларымен де астас болғанын, солардың бәрі бір-бірімен жарыса ту ғанын дәлелдейді. Олар (рай, шақ) тек кейінгі заман дарда ғана үш категория болып саралаиғандарын көр сетеді. Сол себептен қазір оларды ажырату да кейде ажоптәуір киындықтарға ұрындырады. Бүйрык рай (императив) формаларының мағынала ры аса субъективті болып келеді, демек, ол формалар- дың түрткі я козғау,салу мағыналары сөйлеушінің е: көціл арайына, ез ырқына байлаиысты туса, амалды орындау, жүзеге асыру тыңдаушыға жүктеледі. Ал, бұй рықтың модальдік снпаты (әмір, тілек, кеңес...) интона цня аркылы да, кейбір жағдайда (контексте) модалі сөздер аркылы да айқындалады. Бұдан бұйрық модаль дігі тілімізде морфологиялық, лексика-грамматикаль» және фонетикалық тәсілдер аркылы айтылатыны, ола{ амалды тек келешекте жүзеге асыруды мегзейтіні, біраі мегзелетін «келер шақтың» алыс я жакындығы тек кон декстен, интонациядан бағдарланатыны аян боладь (сен оңы; мен тыңдайын; сен оқи бер, мен тыңдайын ді отырайын; сен оқышы, біз тыңдайық т. т.). Жоғарыдағы кестеден бұйрық райдың жіктелетін көрінеді. Бірақ ол формалардың мағыналары жөнінді дау да, күңгірт мәселелер де жоқ емес. Мысалы, I жаи формалары (мен бар-айын; біз бар-айық, баралық) амалды жүзеге асыруды біреуге (II жаққа) бұйырудаі гөрі, сейлеуші орындауды ез міндетіне алғаны, оны іс- теуге өз ынтасы барлығын, оны істеуге бекігені ашығы рақ ацғарылады (Сейлеуші езіне-өзі бұйырмаса кереғ тек тыцдаушыға бұйрық берсе керек-ті). Өйткені бү^ формалар (-йын, -йық, -лық) іске қозғау салмайды, бі реуге сілтемейді, сейлеушініц амалды өзі істейтінін, яғні оны жүзеге асыруға өзі ынталанатынын. өзі бел байла ғанын білдіреді. Бүл мағыиа (өзі қалап, езі үнатьіі міндетіне алатын тілек) жалпы іске, оны істеуге козға; салу модальдігінің, яғни бұйрық-тілек райыныц белгіл бір дара мағынасы және соныц арнаулы керсеткіші бо лады да, оған 'интонация мен контекст жайлы жағдзі тудырса керек. Бірінші жактың осы (-айын) қосымша сының әуелгі ғаймын (барғай-мын — барғайым) форма сынан, -йық (-лық) қосымшаларыныц (бар-айық; бар®' 318 дық) бастапқы: -ғай + ық және -лы + қ формаларынан туып қалыптасқанын ескерсек, онан қала берді, көне жазба ескерткіштсрде және ауыз әдебиетіиде «барғай- лы», «барайлы», «баралы», «баргын», «барғыл», «бар- сана» снякты формалар да кездесетінін есепке алсак, бүйрық райдыц жіктелу жүйесі мен қосымшалары мағына жағынан да, форма жағынан да аса күрделі ез- герістерді бастарыііан кешіре келіп, осы күнгі қалывқа түскені байкалады. II жақ формалары нағыз бұйрык мәнімен катар, ті- лек, өтініш, кеңес, үсыныс тәрізді модальдік мағыналар- ды да білдіреді. Бірақ бұл мағыналардың да қнлы-қилы рецктері контекске, интонацияға қарай аныкталыв, эмо- циямен, экспрессиямен үштасып жатады. Ал -сын (-сін) формасы (III жақ қосымшасы) бүй- рық мәнін білдіріп, амалды жүзеге асыруға қозғау салу реңкіи білдіреді. Бірақ бұл форма аркылы білдірілетін бұйрық екінші жакқа айтылғанымен, оны жүзеге асыру (сол II жақ арқылы) үшінші бегде жакка бағытталады (сілтенеді), демек, ол бұйрықтың орындаушысы—III жақтағы субъекті. Солай бола тұра, -сын (барсын) фор- масыныц семаитикасы тек іске қозғау салу (императив) аясында ғана калып қоймайды, оптатив (тілек, етініш...) мәнінде де жүмсала берді. 1 Қозғау салу модальдігі тек жалаң бүйрық кана емес, бұйыруға қатысты кеңес, ұсыныс, әмір, тілек, етініш тә- різді мағыналарДы да білдіретіндіктен, белгілі бір істі істеуге тиістілік, міндеткерлік, қажеттік, керектік сияқ- ты реңктерді де қамтиды. Ал бүйрық мағынасы сөйлеу тілінде болсын, амалда (императив ситуациясында) бол- сын тікелей екі адамның қатысуын қамтумен бірге. үшінші субъектіц қатынасын да аңғартады (ол оқысын; ол апарсын). жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|