Үерахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- а) жалаң туынды үстеулер;
- 1. Жалаң туынды үстеулер. Түрлі қосымшалар ар- қылы жасалған үстеулерді
- Жүрнақтар арқылы жасалатын жалаң үстеулер. Бү
- -лай, -лей (-дай, -дей, -тай, -тей)
- -дайын, -дейін (-тайын, -тейін) жұрнактары да
- -шалық (-ша+лық), -шама (-ша-ғма)
- а) Барыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер
- в) Көмектес септіктін көнеленуінен туған үстеулер
- Күрделі туынды үстеулер.
Негізгі үстеулердің кейбіреулері қосарланып та, плеонизм жолымен қабаттаса да колданылады. Мыса- лы: қүр босқа, жай босқа, текке босқа, бос бекерге, қүр бекер, бекерден-бекер, бостан-босқа, тектен-тек, бостан- бос, қүрдан-қүр т. б. Негізгі үстеулерден косымшалар арқылы да, қо- сарлану аркылы да, баска сөздермен тіркесіп те, туын- Ды үстеулер жасала береді. Мысалы: әрең, әрең-әрең, озар-азар, азар деп, азар-азар деп, әдейілеп, үдайылап, әрі-бері, бүрынды-соңды, ілгері-кейін, жоғарылы-төмен- ді, енді-енді, кейінде, кейіннен, ендігәрі т. б. Туынды үстеулер деп басқа сөз таптарынан түрлі қо- сымшалар арқылы, сездердің бІрігу және қосарлану, тфкесу тәсілдері арқылы, сондай-ақ, кейбір сөз тіркес- ТеРінің түрақтануы арқылы жасалған (я үстеуге айнал- ^ан) үстеулерді айтамыз. 337 Құрылысы мен кұрамы жағынан туынды үстеулер екі топқа бөлінеді: а) жалаң туынды үстеулер; ә) күрделі туынды үстеулер. 1. Жалаң туынды үстеулер. Түрлі қосымшалар ар- қылы жасалған үстеулерді жалаң туынды үстеу- лер дейміз. Олар, кандай косымшалар қосылса да, сырт- қы \формдсы жағынан бір сөз болып келеді. Бірак. жа- лаң туынды үстеулерге жалғанатын косымшалар екі түрлі болады: біреулері жүрнақтар арқылы жасалады да, біреулері әр түрлі жалғаулардын көнеленуі арқы- лы үстеуге айналады. Жеке-жеке қарағанда, олар тө- мендегідей: Жүрнақтар арқылы жасалатын жалаң үстеулер. Бү- лар арнаулы жүрнақтар арқылы жасалады. Ондай үстеу тудыратын жұрнактар мыналар: -ша, -ше жүрнағы үстеу тудыратын әрі ең негізгі, әрі аса өнімді жүрнақ болып қызмет атқарады. Осы жүрнак аркылы жасалған үстеу мағына жағынан негі- зінде амалдың қалай я калайша істелетіпдігінің бейне- сін білдіреді. Бұл жұрнак жалкы зат есімдерге де, жал- пы зат есімдерге де (мысалы: Бәйтеневіие, Аманкелдіше, қусша, адамша), Осы жұрнак арқылы кейбір негізгі сын есімнен де (ескііие, жаңаша, басқаіиа, қысқаша т. б.), туынды сын есімнен де (биылғыша, бурынғыиіа) үстеу жасалады; жіктеу есімдіктерінен де (мениіе, меніңше, сеніңше, біз- іие, біздіңше, оларша, сендерше), өздік есімдіктен де (өзіміие, өзіңше, өзінше, өзімізше, өздерінше), кейбір белгіеіздік есімдіктерден де (әлдекімше, кейбіреулерше) үстеу сөздер туады. -лай, -лей (-дай, -дей, -тай, -тей) жұрнақтары да — үстеу тудыратын өнімді журнақтардың бірі. Мысалы: осилай, екіншілей, жастай, жібектей, күздей, қыстай т. б. -дайын, -дейін (-тайын, -тейін) жұрнактары да — аса өнімді жұрнактар. Бұл жүрнақтар дай және -ы« деген қосымшалардан құралған қүранды жұрнақтар- Мысалы: Түлкідейін түн ңатып, Бөрідейін жол тартып 338 (Махамбет); Еділден асып айқара, Заулатты мені отар- ба, Жорғадайын іиайқала (Жамбыл). -шалық (-ша+лық), -шама (-ша-ғма) жұрнақта- ры сілтеу есімдіктерінен үстеу жасайды. Мысалы: осын- г іиалың, осыншама, соншама, соншалық, мунша, мунша- лық т. б. Көсемшенің кұранды -лап, -леп (-дап, -деп, -тап, -теп) формалары косылған сөздің бәрі бірдей, әрине, үс- теу бола бермейді. Өте-мөте Еербалдық (етістікке тән жіктік форма қосылатын) жактық мағына білдіретін т. б. формалар үстеу болмайды. Олардың ішінен тек вербалдық мағына білдірмейтіндері ғана, демек, адвер- биалданған формалары ғана үстеуге жатады. Мысалы: Кырықтап, отыздап, жаяулап, темірлеп т. б. -шылап (-шілеп) жүрнағы. Бүл жұрнақ — бастап- к,ы -ша және -лап деген қосымшалардан құралған. Мы- салы: (сиыршылап, жылқышылап, Бейсеншілеп т. б. -қары (-кері) жұрнағы санаулы біраз сөздерге жалғанып үстеу жасанды. Мысалы: ішкері, сыртқары, тысқары, уіиқары т. б. -ын, -ін, -сын, -сін косымшалары тек біраз сөздер- ге ғана қосылып үстеу тудырады. Мысалы: қысын, жа- зын, жасырын, астыртын, үстіртін, ертеңгісін, кешкісін т. б. ь Көнеленген формалар арқылы туған жалаң туынды үстеулер. Оларға бір алуан сөздердің белгілі бір септік жалғау формасында әбден қалыптасып, бір-бірінен бө- лінбейтіндей болып көнеленген сөздер жатады. Осындап кенеленгең «косымшалар» төркіндері септік жалғаула- рынан болғандықтан, сыртқы түлғасы жағынан сол сеп- тіктердің жалғауларына ұқсас келеді. Септелу қашан да болсын есімдерге тән қасиет бол- ■андықтан, мүндай үстеулер кейбір септік жалғаулары- іын, көиеленуінің нәтижесінде кебінесе есімдерден туады. а) Барыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер: іорға. босқа, текке, жатңа, бекерге, әреңге, алға, артқа, зс (т) қа, үс (т) ке, бірге, кешке, ертеңіне, әзірге, қазір- ’-е, күнге т. б. ә) Жатыс септіктің кенеленуінен туған үстеулер: алда, артта, аста, үсте, кейде, әлгіде, жаңада, баяғыда, кҮнде, тунде, аңдаусызда, абайсызда, қапыда, ілуде, Капелімде, қапылыста, лезде, жөппелдем (е) де т. б. б) Шығыс септіктің көғ:еленуінен туған үстеулер: '^лқасынан, жүресінен, етпетінен, төтеден, кеңінен, те- 339 зінен, қырынан, келтесінен, басынан, әуелден, іиетінен, лажсыздан, тосыннан, кенеттен, қатеден т. б. в) Көмектес септіктін көнеленуінен туған үстеулер: кезекпен, шынымен, қалпымен, жайымен, ретімен, жөні- мен, түйдегімен т. б. Күрделі туынды үстеулер. Күрделі туынды үстеу- лер деп екі сөзден я бірігіп, я косарланып жасалған не- месе кемі екі я онан да көп сөздерден тіркесіп тұрактам- ған үстеулерді айтамыз. Осыған қарай, күрделі туынды үстеулер үш түрлі жолмен жасалады. а) Басқа сөз таптарына тән сөздер бірігудін нәти- жесінде үстеулерге айналады. Ондан үстеулер мыналар: бүгін, биыл, тақертең, жаздыгүні. қыстыгүні, әрқшиан, әрдайым, екіншәрі, ендігәрі, түкеугүні, біртслай. пиқа- іиан, әлдеқайда, бірқатар, неғүрлым, гжептәуір, бірқы- дыру, әлдекімше, сөйтіп т. б. ә) Сөздердің косарлануы аркылы туған үстеулер мы- надай: әрең-әрең, енді-енді, зорға-зорға; қолмп-қол, сөз- бе-сөз, көзбе-көз; бет-бетімен, топ-тобымен, лек-легімен; \ сті-үстіне, алды-артына, қолды-қолына; бостан-босңа; тектен-текке, турадан-тура; күнде-күнде, жылда-жылда сөйлей-сөйлей, көре-көре, айтып-айтып; жата-жастана, кие-жара, күліп-ойнап, аунап-қунап; бір-бірлеп, он-он- дап, мың-мыңдап; бірте-бірте, біртіндеп-біртіндеп; о/у тын-оқтын. оқта-текте, анда-санда; жапа-тармсіғай, ты рым-тырағай т. б. б) Жазуда бөлек танбаланып, мағына жағынан бір сөз ретінде колданылатын грамматикаланған және идио- маланған түрақты тіркестер — оларды екі салаға бөлуге болады. Грамматикаланған және лексикаланған тіркестер күні кеше, күні бүеін, күні ілгері, ала жаздай, күндерді бір күн, ертеден қара кешке, ала сала, келе сала, айи келе, оқи келе, жаза келе, алдын ала, соңын ала, сабақ қа бола, кітапқа бола т. б. жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|