Үерахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология



бет21/173
Дата10.01.2023
өлшемі0,69 Mb.
#165228
түріОқулық
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   173
Байланысты:
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі

Ж а т ы с с е п т і к. Бұл септіктегі сөздер негізінде көлемдік, мекендік және мезгілдік мағына береді. Осығаң сәйкес, сөйлемде беретін мағынасына карай жанама то- лықтауыш та, мезгіл пысықтауыш та, кейде орнына қа- рай, баяндауыш та болады. Мысалы: Жат цораны күзет- кен қартаң шалда сана жоқ (Абай); Аспанды жащан қара булт әлем-тапырақ көшуде (С. Мұқанов); Есімде, анам есімде, Есімнен сөзің ңала ма (I. Жансүгіров); Байлықеңбекте, жерде (Ы. Алтынсарин).

Жатыс септіктегі сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшесі болғанда, олардың қосымшалары түсірілмей де, түсіріліп те қолданыла береді. Мысалы: Оралда, Сібірде, Солтүс- тікте, Шығыста, алтында, күмісте, мыста талай естігең, өзгермейтін, міз бақпайтын безерген дауыс (Ғ. Мүсіре- пов).

  1. Шығыссептік. Бүл септік іс-амал, қимыл-әре- кеттердің шыққан орнын, себебін, мезгілін, мөлшерін және басқа әр қилы мағыналарды білдіреді. Осы мағына- ларына қарай, шығыс септіктегі сөз сөйлемде толықта- уыш та, пысықтауыш та, кейде баяндауыш та болады. Мысалы: Әкемнен әліп биді үйде ощыдым (С. Торайғы- ров); Қөз көруден тыйылмас, көңіл сенуден тыйылмас (мақал); IIIегірткеден қорыщан егін екпес (мақал); Бі- лімдіден іиыщан сөз, талаптыға болсын кез (Абай); Қа- раңғы үйге таңның квгілдір сәулесі босаға саңлаулары- нан, киіз жыртықтарынан ене бастады (С. Мүқанов); Игілік мың-мыңнан сұрыптап тастаған жылңысын қия алмады (Ғ. Мүсірепов).

Бірыңғай мүшелер ретінде жүмсалғанда, шығыс сеп- тіктің қосымшалары олардың бәріне бірдей жалғаныв та, тек соңғысына ғана жалғанып та колданылады. Мы- салы: Ак, отау топырлады Ақан түскен, Қалың жұрт Ker­ri кернеп сырттан, іштен (I. Жансүгіров); Сол кезді бацшада жастьщтан, бақыттан, іиаттықтан, сұлулыцтая тасып иіыққан таза күлкі шықты (С. Ерубаев); Жиде- бай, Мұсацұлдан, Қыдыр мен Көлқайнар, ҚызылшоқЫ- дан сойыл ұстап Қараіиоцыға қарай шапңылап кетіп бара жатқан лек-лек аттылар (М. Әуезов.)



  1. Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   173




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет