ПРАГМАТИКА ЖӘНЕ ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ МАҚАЛА

5 
Ғылымда осы сияқты жекелеген ой-тұжырымдардың көп болуы 
прагматиканың сан қырлы табиғатымен және терең тарихымен 
байланысты. Ол теориялық зерттеулердің аясына айналған қолданбалы 
ғылым саласы болып қалыптасу жолында философия, логика, тіл 
білімі, психология, семиотика және т.б. көптеген ғылымдарға сүйеніп, 
олардың тәжірибесін негізге алды. 
Прагматика терминін Ч. Пирстің идеяларына сүйене отырып, 
XX ғасырдың 30-жылдары семиотиканың негізін қалаушылардың бірі, 
америкалық ғалым Ч. Моррис енгізген болатын. Ғалым семиотика яки 
тілдік белгілердің жалпы теориясын үшке бөлді: белгілердің шындық 
болмыс объектілеріне қатысын зерттейтін 
семантика
; тілдік белгілердің 
өзара қарым-қатынасын қарастыратын 
синтактика
және олардың 
интерпретаторлары, яғни тілдік белгілерді пайдаланушыларға қатысын 
зерттейтін 
прагматика
. Осылайша, прагматика шынайы қарым-
қатынас үрдістеріндегі тілдік белгілерді зерттеу нысанына алады [5]. 
Бұл уақытқа дейін лингвистика синтактика мен семантикаға назар 
аударғанымен, прагматика көп жағдайда кенжелеп қала берді. Ч. Моррис: 
«Көптеген (мүмкін, тіпті, барлық) белгілердің қолданушылары тірі 
ағзалар болғандықтан, прагматиканың ерекше сипаттарының бірі – 
оның семиозистің биотикалық аспектілерімен, басқаша айтқанда, 
белгілердің әрекет етуі кезінде байқалатын барлық психологиялық, 
биологиялық және әлеуметтік құбылыстармен байланысты екендігі», – 
дей келе, прагматиканың түп қазығы ретінде риториканы атап 
көрсетеді [6]. 
Ч. Пирс алғашқылардың бірі болып белгілердің жалпы 
теориясын қарастырған кезде коммуникативті әрекет яки семиозистегі 
субъектінің факторын да ескерудің маңызын алға тартқан. Оның 
ойынша, белгілердің әрекет етуінде үш мүше қатысады: 
а) белгінің өзі (ғалым оны «репрезента» деп атайды); 
ә) осы белгінің негізінде интерпретатордың санасында туындайтын 
басқа белгі – интерпретанта (ғалым оны «белгінің қабылдаушыға 
әсері» дейді); 
б) осы белгі ұсынатын объект. 
Мұнда 
тілдік 
белгілердің 
семиотикалық 
үрдіс 
немесе 
интерпретатордың әрекетінен тыс өмір сүре алмайтындығы назарға 
алынады. Ч. Пирс бойынша интерпретанталар: 
а) белгілі бір эмоцияларды туғыза алады; 
ә) қандай да бір әрекетке себепкер болады; 
б) ойлау я қимыл-әрекет барысына әсер ете алады [7]. 
Ал Ч. Моррис ғалымның бұл тұжырымын әрі қарай дамыта келе, 
семиозистің төрт құрамдас бөлігін атап көрсетеді: 

6 
а) белгі (sign vehicle); 
ә) десигнат (designatum), яғни белгі нұсқау жасайтын объект; 
б) интерпретанта (interpretant) – қабылдаушының санасына әсер, 
соның нәтижесінде белгілі бір зат ол үшін белгіге, қандай да бір 
қимыл-әрекет үлгісіне айналады; 
в) интерпретатор (interpreter) – семиозис процесіндегі әрекет 
етуші тұлға [6]. 
Осылайша, прагматика Ч. Моррис пен Ч. Пирс және кейіннен 
Р. Карнап, К. Бюлер, Р. Якобсон сынды бір топ ғалымдардың зерттеулері 
негізінде өзінің бастауын семиотикадан алғанымен, бүгінгідей 
«табиғатына» бірден келген жоқ. Бұл уақытта лингвистиканың 
аталмыш саласы жайлы түсінік әлі де үстіртін, абстрактілі сипатқа ие 
болды. 
Прагматиканың 
лингвистиканың 
дербес 
саласы 
ретінде 
қалыптасу және даму жолындағы келесі серпін тіл философиясы 
төңірегіндегі зерттеулер болды. Осы орайда қарапайым сөйлеу тілі 
философияның зерттеу объектісіне алынып, терең зерттеулер жүргізіле 
бастады. XX ғасырдың басында Венада ашылған философиялық 
үйірменің өкілдері (Ф.М. Шлик, Р. Карнап, Ф. Франк) логика мен 
тілдің арақатынасын игеруге көп көңіл бөлді. Ал 1983 жылы австриялық 
философ Людвиг Витгенштейн басып шығарған «Философиялық 
зерттеулер» атты кітабы аталмыш саладағы салмақты еңбектердің бірі 
болды. Мұнда автор «тілдік ойындарды» тілді күнделікті әрекетте 
қолданудың құралы ретінде қарастырып, осындай ойынның өзіне тән 
ерекшеліктері бар әрекет болып табылатындығына назар аударады. 
Және басқа кез келген ойында сияқты бұнда да өзіндік қатысушылар, 
олар сақтауы тиіс ережелер мен басқа да ескерер тұстар болады. 
Ғалым «тілдік қолданыстағы мән-мағынаны» тек оның контексіне 
қарап түсінуге болады» [8] деген тұжырымға келеді. 
Кейіннен тіл білімінде де, логика мен философияда да осы 
саладағы ғылыми ізденістер саны арта түсіп, ғалымдар семантика, 
сөздердің қолданысы, сөйлеу кезіндегі олардың тыңдаушыға әсері 
сынды мәселелерге көңіл бөле бастады. Нәтижесінде прагматика мен 
семантиканың ара-жігі біршама айқындала түсті. Бұл жайлы ғалым 
Дж. Лич: «Сөздердің мағынасын сөйлеу жағдайлары мен тілді 
коммуникативті қолданудың жалпы шарттарына қатысты қарастыру 
керек. Прагматиканың семантикадан басты айырмашылығы да осы», – 
дей келе, семантиканы тіл жүйесінен біршама шеттетіп тастайды. «Тіл 
грамматика және прагматикадан тұрады. Грамматика – сөздер мен 
лебіздерді «өндіруге» және түсінуге арналған абстрактілі формалды 
жүйе. Ал жалпы прагматика – грамматиканың негізінде сәтті қарым-

7 
қатынасты (коммуникацияны) орнатуға бағытталған стратегиялық 
принциптер тобы. Прагматикалық принциптердің әрекетін қаншалықты 
жеңілдету қажет болса, грамматика соншалықты деңгейде функционалды 
бейімделеді» [9]. 
Осылайша, прагматикалық талдаулардың негізін жеке сөздер 
мен сөйлемдерден гөрі тұтастай қарым-қатынас яки дискурс құрады. 
Дискурс жеке тұлғаның психологиясы мен мінез-құлқын ашып 
көрсететіндіктен, ол сөйлеушілерден тыс қарастырыла алмайды. 
Француз ғалымы Ш.Балли бұл туралы: «Адам ойлау үшін өмір 
сүрмейді, тіршілік ету мақсатымен ойлайды... Кез келген, тіпті, бөгде 
заттардың өзі сөйлеу кезінде субъективті қабылдауымызға сай біздің 
қажеттіліктеріміз бен талап-тілектеріміздің призмасынан өтіп барып, 
қолданылады» [10], – деп атап көрсеткен. 
Шынтуайтына келгенде, дискурс мәселесінің түп негізі 
анағұрлым тереңде жатыр. XVI ғасырда М. Монтень бұл жайлы: 
«Менің ойымша, дауыс биіктігі, тон, интонацияның қашан да өзіндік 
білдіретін мәні бар. Мен де оларды соған сай қолдануым керек... Мен 
өзімнің дауысым тыңдаушыға дейін жеткенін ғана емес, керек кезде 
оны таңдандырып, сүйегінен өткенін қалаймын. Доп ойнаған кезде 
оны қағып алушы допты лақтырған адамның қимылына не ойнау 
сипатына сәйкес белгілі бір қимыл-әрекет, қозғалыстар жасайтыны 
сияқты менің тыңдаушым да сөздерімді сәйкесінше қабылдауы тиіс» 
[11], – деп, бүгінгі таңда прагмалингвистикада көп талқыланып 
жүрген мәселелерді сөз етеді. 
Прагматиканың теориялық негізін Д. Шифриннің мына бір 
сөзінен де байқауға болады: «тіл әрдайым қабылдаушыға (шынайы не 
ойдан шығарылған) бағытталғандықтан, ол қашан да коммуникативті 
сипатқа ие» [12]. Шынымен де, кез келген лебіз, тіпті монологтің өзі, 
шын мәнінде адресатқа бағытталып, оның қандай да бір жауап әсерін 
де қамтиды, сондықтан тілді осы тұрғыда зерттеу ешқашан өзектілігін 
жоғалтпайды. 
Прагматиканың зерттеу нысанын дәл анықтау мәселесі де әлем 
ғалымдары арасында біршама пікірталасты тудырды. Дегенмен, көп 
жағдайда оны тілді ішкі жүйелік құрылым тұрғысынан емес, адамның 
қолданысы тарапынан қарастыратын пән ретінде анықтайды. Ол 
адамзат тілін оның мақсатты әрекетінің құралы, терең мағынаға ие 
құрылым ретінде зерделейді. 
Сөйлеу актілері теориясы – прагматика сусындап, өз бастауын 
алған тіл білімінің тағы бір қыры. Тілдік тұлғалардың бір-бірімен 
қатынасқа түсуі, коммуникация шарттары және т.б. мәселелер өздеріне 
назар аударуды қажет ететіндігі анықталған соң, бұл төңіректегі 

8 
зерттеулер де көбейе түсті. 1969 жылы Дж.Серльдің «Сөйлеу актілері» 
атты еңбегінің басылып шығуы сөйлеу актілері теориясының 
қалыптасып дамуында алғашқы баспалдақ болды. Тіл білімінде 
«сөйлеу актісі», «иллокуция», «перформатив» сияқты түсініктер осы 
уақытқа дейін де қолданылып келгенімен, бұл мәселені жүйелі түрде 
сөз еткен алғашқы еңбек осы болды. Тілдік құралдардың мағынасын 
тілді қолдану жағдайларымен өзара байланыста қарастыру керектігін 
айқындап, функционалды лингвистика тұрғысында ғалымдардың 
қызығушылығын едәуір оятқан еңбек те осы. 
Бұл саладағы зерттеулердің өзгелерден айырмашылығы – 
аталмыш теория бойынша тілдік қарым-қатынастың ең кіші бөлшегі 
сөз не сөйлем емес, тілдік құралдардың негізінде орнап, бұйрық, 
сұрақ, ескерту және т.с.с. білдіретін сөйлеу актісі танылады. 
Дж.Р. Серль бұл туралы: «Менің ойымша, кез келген қарым-қатынас 
түрінің ерекшелігі – оның құрамында тілдік актінің болуы. Баршаға 
кең таралған көзқарасқа қарамастан, тілдік қарым-қатынастың негізгі 
бірлігі символ (белгі), сөз не сөйлем емес, тіпті осы белгі, сөз я 
сөйлемнің жекелеген түрлері де емес, олардың сөйлеу актісі кезіндегі 
өндірісі болып табылады. Дәлірек айтсақ, нақты бір сөйлемнің белгілі 
бір жағдайлардағы өндірісі иллокутивті акт, ал иллокутивті акт тілдік 
қарым-қатынастың ең кіші бірлігі болып табылады» [13, 211], – деген 
тұжырымын ұсынған. 
Прагматиканың лингвистиканың жеке дара саласы етіп бөлініп 
шығуында Дж.Л. Остин мен Г.П. Грайстың да үлесі зор. Дж.Л. Остин 
алғашқылардың бірі болып тілдің дескриптивтік қызметін шетке 
ысырып, оның орнына қызметтік функциясын басты назарға алады. 
Сөйлеу 
актілері 
теориясындағы 
кілтті 
түсініктердің 
бірі 
– 
«иллокутивтілік» терминін енгізген де Дж. Остин болды. Ол тілдік 
әрекет үш деңгейде – локутивті акт, иллокутивті акт және 
перлокутивті актілердің негізінде іске асатындығын алға тартады. 
Ғалым иллокутивті актіге мынадай анықтама берген: «бұл – ең 
алдымен, 
«маңыздылық» 
(«мәнділік») 
түсінігіне 
негізделетін 
семантикалық әрекет. Біз қандай да бір сөздер (не айтылымдар) сұрақ 
мағынасына ие не болмаса оларды сөз болып отырған мәселе 
төңірегіндегі ой-пікір ретінде түсіну керек пе деген сұраққа тап болған 
сайын осы иллокутивтілік туралы сөз қозғаймыз» [14]. 
Ал Г.П. Грайс болса, адамдардың тілді қолдануы және тілдік 
формаларды түсінуі қарым-қатынастың белгілі бір қағидалары мен 
ережелеріне сүйенетіндігін алға тартып, арнайы Кооперация 
қағидатының постулаттарын ұсынады. Мұнда ғалым дискурс кезінде 
айтушы ақпаратты тыңдаушыға толықтай жеткізіп, оны дұрыс түсінуі 

9 
үшін белгілі бір ережелерді ұстануы тиіс екендігін және сонда ғана 
ақпарат алмасу сәтті өтетіндігін атап көрсетеді. 
Кейіннен аталмыш саладағы ғылыми ізденістер саны қарқынды 
түрде өсе бастады. Олардың бастауында Стивен К. Левинсонның 
«Прагматика» (1983), Джоффрей Н. Личтің «Прагматика принциптері» 
(1983) атты монографиялары, Дж. Лакофф, Дж.Р. Росс, Н. Хомский, 
К. Бюлер, С.К. Левинсон және т.б. көптеген ғалымдардың еңбектері 
болды. 
Орыс тіл білімінде де прагматика мәселесі тілші мамандардың 
тарапынан баса назарға алынып, Ю.Д. Апресян, Н.Д. Арутюнова, 
А.Н. Баранов, М.Б. Бергельсон, В.В. Богданов, В.А. Звегинцев, 
В.В. Красных, В.В. Лазарев, Е.В. Падучева, И.П. Сусов, С.А. Сухих 
сияқты бір топ ғалымдардың жаңа зерттеулеріне арқау болып, тіпті 
семантикалық-прагматикалық мектептердің ашылуын негіздеді. 
Қазақ тіл біліміне келер болсақ, мұнда прагматика мәселесі, 
негізінен, 2000 жылдардан бері қарай көтеріле бастады. Атап айтар 
болсақ, Қ.Ө. Есенова 2003 жылы «Қазіргі қазақ медиа-мәтінінің 
прагматикасы» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғаса, 
Д. Әлкебаева прагмастилистика мәселесіне зейін қойып, 2007 жылы 
оқу құралын басып шығарады. Одан басқа З.Ш. Ерназарова, 
Г. Әзімжанова, 
Б.С. Жұмағұлова, 
Н.Ж. 
Дәулеткереева 
сынды 
ғалымдардың да ғылыми еңбектері осы тақырыпқа арналып, қазақ 
лингвистикасындағы прагматикалық зерттеулерге жол ашты. 
Сөйтіп, И.П. Сусов тілімен айтқанда, 

жүктеу/скачать 1,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: