Ертегі арқылы баланың шығармашылық қабілетін дамыту. Мақсаты

  Ертегілер әрқашанда қазақ халқының өмірінде маңызды роль атқарып келген. Себебі, ертегілердің мазмұнында халықтың тұрмыс тіршілігі салт-дәстүрі, әдет- ғұрпы, бүкіл болмысы, адамдардың өзара қарым-қатынасы, мінез-қүлқы т.б. бейнеленген. Ұрпақ тәрбиесінде ең тиімді тәрбие құралы ретінде ертегілер тілі жеңіл, түсінуі оңай болғандықтан, ертегілердің балаларға отансүйгіштік, еңбексүйгіштік, т.б. тәрбиелер беруде ғана емес, олардың тілін дамытуда да атқарар қызметінің маңызы өте зор. Ертегілер бастауыш мектеп оқушыларының ой-өрісін жетілдіріп, Отанын сүюге, елін қорғауға, өнерді игеруге, жалпы адамгершіліктік құндылықтарды бойына сіңіруге септігін тигізеді. Сонымен қатар баланың сөздік қорын да молайтуда қызметі өте зор. Ал сөздік қоры мол, тілі дамыған бала - үздік оқушы, себебі жоғарыда аталғандар - жақсы үлгілердің негізі. Ой өрісі дамып, сөздік қоры молайған баланың айтар ойы да, істер ісі де өнегелі болмақ. Демек, бала тілін дамыту - қоғам дамыған сайын күнделікті қажеттілікке айнала беретін ең өзекті мәселелердің бірі. Оның үстіне еліміз егемендік алғалы бері мемлекеттік тілде сөйлеу соны оқыту әдістемесін жетілдіру, соның ішінде, бала тілінің дамуы мен сөздік қорының молаю мәселесі әдіскер ғалымдардың зерттеуінен түспей, назардан тыс қалмай жүрген мәселелердің бірі. Сондықтан ертегілер арқылы бастауыш мектеп   оқушыларының     тілін ,шығармашылық қабілетін дамыту енді-енді ғана қолға алынған мәселе    екендігіне ешқандай күмән жоқ.

Қазақ халқының тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі- ертегі. Ертсгі –халықтың тәрбие көзі, халық шығармасы, халық мұрасы.

Қай халық болмасын, өзінің даму жолында қилы- қилы тарихи кешулерден өтеді. Соған байланысты халық өз басынан өткен оқиғаларды аңыз- әңгімелер, ертегілер, мақал- мәтелдер етіп қалдырып отырған. Ертегілер өте ерте заманда, тіпті жазу- сызу өнері болмаған кездің өзінде- ақ туған. Бұларды халқымыз күні бүгінге дейін ұрпақтан ұрпаққа ауызша жеткізіп отырған.

Ертегі жанрының пайда болып, қалыптасу тарихы өте ұзақ. Оның түп-төркіні – алғашқы қауымда туған көне мифтер, аңшылық әңгімелер, хикаялар, әртүрлі ырымдар мен аңыздар. Өзінің қалыптасу барысында ертегі осы жанрлардың көптеген белгілерін бойына сіңірген. Бұл жанрлардың кейбірі өз бітімін мүлде жоғалтып, толық ертегіге айналған. Солардың бірі – миф жанры. Мифтің ертегіге айналу процесі бірнеше кезеңнен өткен. Миф – алғашқы рулық қауымның қасиетті деп саналған құпия әңгімесі мен шежіресі. Оны ол кезде әркімге және әр жерде айта бермеген. Мифте қоршаған ортаның, дүниенің жаратылуы мен аспан әлемі жайында, рудың октемдік бабасы мен жасампаз қаhармандар туралы, олардың іс-әрекеттері жөнінде фантастикалық түрде баяндалған. Алайда ол заманда осының бәрі ақиқат деп қабылданған, мифке жұрт кәміл сенген. Бірақ уақыт өтіп, адам санасы мен мүмкіндігі жетілген сайын миф өзгеріске ұшырап, бірте-бірте «қасиетті» сипатынан айрылған, құпия болудан қалған. Осының нәтижесінде мифке сенушілік те әлсіреген, ондағы оқиғалар мен кейіпкерлер басқа сипат қабылдаған, тіпті мифті айтушы бара-бара өз жанынан да қосатын болған. Соның салдарынан іс-әрекеттердің де нәтижесі баяғы мифтік сипаттан айырылған. Мифтің себеп-салдарлық белгісі жоғалған. Бірте-бірте мифтің бұрынғы қалыпы тарылып, әңгіме жеке бір адамның тағдырын баяндайтын жағдайға келеді. Сөйтіп, миф хикаяға, содан соң ертегіге айналады. Ертегінің тағы бір тамыры – алғашқы рулық қауым адамдарының аңшылық әңгімелері мен хикаялары. Алғашында шын болған оқиғалар негізінде айтылған әңгімелер бірте-бірте ел арасына тараған сайын қоспалармен толықтырылып, хикаяға, одан ертегіге айналып кеткен. Осындай аңшы мергендер жайындағы әңгімелер қазақ ертегілерінің құрамында аз емес. Әрине, олар біздің ертегі

де сол ежелгі замандағы күйінде емес, көркем фольклорға айналған формада көрінеді. Алғашқы қауымдағы мифтік ұғымдардан туғызған небір ғаламат мақұлықтар (жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, албасты,жалмауыз кемпір, т.б.) бұрынғы аңшылар әңгімесіне кірігіп, хикая туғызады. Хикая жанры мифтің өзімен бірге ертегіге де айна-

лады. Оның ертегі құрамында жүретіні де сондықтан. Бірақ мифтің ертегіге айналу жолында хикая мен ертегі қатар өмір сүреді, сол себепті миф, әсіресе, хикая өзінше жеке айтылып, елге жайылады.

Т. Барласұлы ертегінің адам баласына тәлім-тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта келіп: «Ертегі- рухани тәрбиелік мәні зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести алмайтын, тек ақылмен ажыратып, жүрекпен түсіне алатын,материалдық әлеммен бірге шегі жоқ рухани әлем болмысының біртұтас түсінікті баян етілген көрінісі»,- деп анықтама берді.

Қай ертегіні алсақта,тілі орамды, қызықты болып келеді,өзіндік құрлысы, көркемдік ерекшелігі бар, ол белгілі бір сюжетке құрылады.Ертегі баяу басталып,оқиға желісі күрделене түседі. Ертегілер адам баласының еңбекке, тұрмыс- тіршілік жағдайларына байланысты туған. Ертегіде әр нәрсені қиял еткен, өздерінің ауыр еңбектерін жеңілдету жайын қарастырған.

Ертегілер – қиял ғажайып оқиғалар жайындағы қызық әнгімелер, оларды көбінесе өмірде сирек кездесетін немесе мүлде кездеспейтін ойдан шығарылған оқиғалар баяндалады. Ертегілердің асыл қасиеттерінің бірі оның бай тілі.
.

Ертегінің түрлері

Адамның қиялдан, ойдан шығарған барлық көне дүниелері мифтер, аңыздар және ертегілер болып үшке бөлінеді. Әрқайсымыз балалық шағымызда таңғажайып сиқырға толы ертегілерді оқыдық. Ертегілер-тұнып тұрған қиял-ғажайыптар, жануарлар адамша сөйлеседі, батырлар жау әскерімен ғана емес, айдаһарлармен, жын-перілермен және басқада халық қиялы тудырған жалмауыз- құбыжықтармен шайқасады.

дары күрес жолында жеңіске жетіп, әділдік әркез үстем болады. Жауыздық, зұлымдық иелері, тоғышарлар, ел арасын арандататын алаяқ қулар халық ертегісінде жиіркенішті түрде орын алады. Оларға халық өз арасынан шыққан қарапайым адамның ақылы мен қайратын, көпшілік үшін жасаған адал еңбегін қарама- қарсы қояды да,үлгі етеді. Кейіпкерлер арасындағы қайшылықтар өрістей келе, әділдік үстемдік құрып, зұлымдық жеңіліс табумен аяқталады. Бала жағымсыз кейіпкерлердің жексұрын әрекетінен бой тартып, жақсылыққа құмартады. Ертегіні осындай әр жақты сырын қызықты, тартым-

шағын елестетіп келешекке сеніммен қарауға тәрбиелейтін ең әсерлі ертегілер қиял–ғажайып ертегілері. Батырлық ертегілерде елін қорғап, халқын қадірлеген ерлердің таңғажайып іс-әрекеттері баяандалады. Мысалы: Ертөстік, Қобыланды. Күлдіргі ертегілер негізінен Алдар көсе мен Жиренше шешенің, Қожанасырдың есімдерімен байланысты

Хайуанаттар жайлы ертегіде әрбір аң, жан- жануарлар арқылы адам бойындағы жағымды және жағымсыз қасиеттерді көруге болады.Мысалға:

- Арыстанды алсақ, батыл, ержүрек адам бейнесінде, ал қоян- жасық, көлеңкесінен қорқатын адам бейнесінде көруге болады. Түлкі- қу, айласын асырып, қай жерден болсада өтіп кететін адам бейнесінде көрінеді.

Ертегі жанры баланың ой- өрісін жетілдіріп, сана- сезімін оятып, қиялын қанаттан-

дырады, жаманнан жирендіріп, адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелейді. Әр алуан мазмұндағы ертегілермен танысу бала қиялын ұштап, еркін сөйлеуге үйретеді. Ел мен жерге деген сүйіспеншілігін оятады, Отанын сүюге, халқын қорғауға және өнерді игер-

ге, батылдыққа үйретеді.

Орыс педагогі А.В.Сухомлинский: «Ертегі- халық мәдениетінің рухани байлығы,оны тану арқылы бала туған халқын танып біледі»,- деп орынды айтқан. Демек, ертегінің қай түрін алсақ та, онда халықтың отансүйгіштік, елін, жерін суюге, отбасының, бауыр-

ларының амандығын ойлаған арман- тілектеріне негізделген сезімдері жатыр.Ертегі баланың ғана емес, ересектердің ой- өрісі мен дүниетанымының кеңеюіне тигізетін әсері мол.

Сондықтан отбасыда да, балабақшада да, мектептеде де ертегі- әрі білім, әрі тәрбие құралы. Ертегілерді сахналау, тыңдау, әңгімелеу арқылы балалардың ойлау және сезіну қабілеттерін, қызығушылықтары мен алаңдаушылықтарын оятып,көзқарастарын анық-

тау мүмкіндіктерін тудырады. Ертегілер- бала дамуындағы үлкен маңызы бар, әдеби жанр. Көрнекті психоаналитик Б. Беттельхейм «Қиял- ғажайып ертегілердің пайдасы мен маңызы» кітабында ертегілердің баланың жүйке жүйесіне әсері жөнінде өзінің тәжіри-бесін жинақтаған. Ол, бала дамуындағы ауытқушылықтың себебі, өмірге деген қызығушылығын жоғалту,оған көмектесетін ертегілер, деген. Ертегілер баланың құмарлығын оятып, бүкіл санасын, назарын аударатын, қиялын шарықтататын, өзін- өзі танитын, келешекке сеніммен қарайтындай болу керек. Ертегілер ауызша айтуға лайықты түрде құрылады. Сөз, сөйлем құрлыстары да осыған лайық келеді. Қай елдің ертегісінде де дәстүрлі салтқа айналған бастамасы және шешімі болады. Қазақ ертегілері: «Ерте, ерте, ерте екен,ешкі жүні келте екен,»- деп басталады. Ертегінің осылай басталуы айтушы үшін керекті әдіс,тыңдау-шы үшін оқиғаның мазмұнын білуге деген құмарлығын туған.

Ертегі арқылы баланың қабілеттерін ашу

Мектепте ертегілерді оқыту, ертегі кейіпкерлеріне қосымша мағлұмат-

Ертегінің мазмұнын толық қабылдау және тіл байлықтарын артыру мақсатында әртүрлі тәсілдерді пайдалануға болады.