Есмағамбет ысмайылов «амангелді»
жүктеу/скачать 35,66 Kb.
|
Ысмайылов сын-мақалалары
| ДРАМАТУРГИЯ МӘСЕЛЕСІ
Қазақ совет әдебиетінің тарихи табысының бірі бізде драматургияның жасалғандығы. Драматургияның жасалғандығын біздің бүгінгі социалистік мәдениетіміздің екі үлкен фактысы дәлелдейді. Бірі – үлкен театр өнерінің жасалуы, екіншісі – драмалық творчествоның өзі қазақ әдебиетінің мықты бір саласы болып орын тепкендігі. Үлкен театр өнерінің жасалуына мықты күш болатын драматургия. Драмалы шығармаларсыз бірде бір театр өмір сүре алмайды. Сол сияқты драмалы шығармалар әдебиет жанрының ішіндегі ең бір күрделісі жана қиыны да. «Ойын болуының себебі – пьесе деген нәрсе – өзінде көрінетін, адамдардың әрқайсысы сөзбен де, іспен де автор тарапынан тіл жалғаусыз-ақ өзінен-өзі көрініп сипатталып отыруды керек қылатын нәрсе» (М.Горький). Бұл жанрдың нағыз көркем шығарма болып жасалып шыққаннан кейінгі әдебиеттегі орны да салмақты, күрделі. Революцияға дейінгі әдебиетімізде драмалық шығарманың айтыс өлең сияқты элементі ғана болды, шын сахналық пьесалар: драма, комедия, трагедия, т.б. лар болған жоқ. Сондықтан да драматургияны тек советтік әдебиетіміздің үлкен жемісі дейміз. Қазақ совет драматургиясының туып жасалуының кейбір тарихи кезеңдері бар. Мәселен қазақтың мемлекеттік театры құрылған кезге дейінгі (26-27 жылдары) драматургиямыздың жайы онша күрделі емес еді. «Малқамбай», «Сәлде» сияқты көпшілікті ойын-сауық сахналарына қойылатын жеңіл комедиялар мен Мұхтардың «Еңлік – Кебек», «Бәйбіше – тоқал» драмалы бар еді. Бұл сықылды драмалы шығармалар дәл сол кезде әдебиетіміз үшін онша үлкен бір негіз болып көрінбеді. Оның себебі біріншіден – драманың әдебиетімізде аздығы, жазушылар жұртшылық болып оны қамтып, жан-жағынан өсіріп, бұтақтандырып әкетуге кіріспегендігі; екіншіден – бұл пьеселерді меңгеріп, жұртшылыққа жеткізетін үлкен театрдың әлі жоқтығы; үшіншіден – жаңа туып жасалып келе жатқан драматургияның өзі толық мағынасында реализм жолына түспей кейде романтизмге салынғандығы. Қазақ мемлекет драма театрының құрылуы екі түрлі мүмкіндікке жол ашып берді. Бірі – жаңа тың актерлік таланттарды жарыққа шығарды, екіншісі – драмалық шығармалар беретін жаңа драматург жазушылар күшін тудырды. Бұл кезде Мұхтардан басқа Оспанов «Зарлық» пьесенін, Тілепбергенов «Тілші», «Рамазан – Перизат» пьесасын, Асқар «Екі заң» пьесасын т.б. жазып берді. Бірақ бұл кезде драматургиямыз белгілі бір мәдениеттік сатыға тұтас көтеріле алмады. Үйткені бұл шығармалардың ішінде «Еңлік – Кебектен» басқасы шын мәніндегі шығармалардың үлгісін бере алмайтын еді. Дегенмен осы көпшілікті творчестволық қимылдың өзі біздегі драматургияның алғашқы ірге тасын қалағандай болды. Қазақ әдебиетінде драматургия соңғы жеті-сегіз жылда бұтақтанып өсті. Бүгінгі мемлекеттік академия театры, опера театры, облыстық театрлар, бүгінгі ондаған драматург жазушылардың творчествосы біздегі драматургиямыздың бейнесін недәуір айқын көрсетеді. Қазақ театрының сахнасынан 14-15 жыл бойы түспей келе жатқан Мұхтардың «Еңлік – Кебек», кейінгі оның «Түнгі сарын», «Шекарадасы», Ғабиттің «Қыз Жібегі», Әбділдә мен Мұхтардың «Аққайыңы», Сәбиттің «Күрес күндерінде», Әбішевтің «Отан үшін», Құсайыновтың «Бораны», Ақынжановтың «Исатай – Махамбеті», Дүйсембектің «Сұмдық», «Сақал саудасы», т.б. бүгінгі қазақ совет драматургиясының мазмұнын береді. Бұл мазмұнға байланысты драмалы шығармаларды жанр, проблемалар жағынан алып қарайықшы. Драма жанрындағы үлкен кесек трагедия. Бұл қайғылы уақиғадан құралып ұласқан зор тартыстың ақыры бас геройлардың қанды қырғын аянышты өлімімен бітеді. Бізде «Еңлік – Кебекті» кейде трагедия, кейде драма дейміз. Пьеседе екеуінің де элементі бар. Мұнда салғаннан ширап, шиыршық атып, өрт болып жанған тартыс басталмай драмадағыдай қалықтық тұрмыс, салттық әрекеттер арқылы біртіндеп басталады. Бірақ пьесенің ақыры қанмен бітеді. Сонда «Еңлік – Кебекті» трагедия деуге келе ме? Пьесенің барлық суреттерін алғанда үрейлі, қорқынышты төндіре түскен әрекет басым ба? Болмаса ол жайының дау жанжалы, ру таласының, барымта дауы т.б. тұрмыс салттың бейнелерін беру жағы басым ба? Меніңше соңғы басым сияқты. Ендеше «Еңлік – Кебекті» драма дейміз. Бірақ мұнан «Еңлік – Кебекте» трагедияның бірқатар ерекшеліктері жоқ деген ұғым тумайды. Сөйтіп қазақ драматургиясында әлі толық мағынасындағы трагедия жасалған жоқ. Шынында бір елдің әдебиетінде трагедияны жасау оңай емес. Дүние әдебиетінің драмадағы шыңы Шекспирден кейін Шиллер ғана неміс әдебиетінде, Г.Ибсен ғана Норвегия әдебиетінде трагедияны толық жасай алды. Орыс әдебиетінде XIX ғасырда Гоголь де, орыс драматургиясының атасы болған Островский де трагедия жазған жоқ. Тек Пушкиннің «Борис Годуновы», А.Толстойдың тарихи темаға жазған пьеселері ғана бірлі-жарым трагедияны берді. XX ғасырда Чехов ылғи комедия, драма жазды, Горький ылғи драма жазды. Бүгінгі орыстың совет драматургиясында бұрынғы классик үлгісіндегі трагедиялар әлі жоқ, Вишневскийдің «Оптимистік трагедия» сияқты жаңа мазмұнды трагедиялары көріне бастады. Сондықтан қазақтың жас драматургиясының алдына қойылатын трагедия да жасау аса жауапты міндеттің бірі. Бізде трагедия әрине тарихи темаға жазылатын пьесалар арқылы жасалуға тиіс. Мәселен: «Қозы Көрпеш – Баян сұлуды» Шекспирдің «Ромео – Джульеттасы» сияқты үлкен романтикалы трагедия қып жазуға болар еді, бірақ Ғабит оны олай жазуға шындап кірісудің орнына бұрынғы қалықтық поэманың дәрежесіне де жете алмай, үлкен тема, қызықты сюжетті бүлдіріп қойды. Ғабиттің облыс театрлары қойып жүрген пьесесі трагедиялы мотивтегі қалық поэмасы емес, негізгі образ Қозы мен Баянды жоғалтып алған, басқа мотивтегі жеңіл жолды пьесе ғана. Тарихымыздағы Исатай, Бекет, Сырым, Ақан сері, Құрманғазылардың өмірі жаңа 1916 жылдың уақиғасы тамаша трагедиялар болып жазылады, жазылуға тиісті. Трагедияға қарама-қарсы жанр комедия. Бұл тартыс желісіне бір-біріне қарсы адамдардың әрекеті яки әрекеттің түйіні күлкі-сықақ арқылы шешіліп отыратын пьесе. Комедияның өзі үш түрлі болады: жағдай комедиясы, интрига комедиясы, мінез комедиясы. Бізде әуелгі жағдай комедиясы, жанды газет, бір перделі үгіт пьеселер түрінде жазылып жүр. Еркімбеков Дүйсембектің «Сақал саудасы» осы жағдай комедиясына жатады. Жағдай комедиясы үшін шиеленіскен тартыстың, тіпті дараланып көрінудің қажеті аз, мұнда тұтастай, сырттай құбылумен жұртты тартып, күлдіріп отырады. Бұған басты бір шарт тапқыр сөз. Интрига комедиясы біздің драматургиямызда бар, жеке пьеселер де жазылды. «Айман – Шолпанның» алғашқы варианты негізінде интрига комедиясына жатады. Комедияның бұл түрінде күрестің екі жағындағы адамдар бірімен-бірі шым-шытырық бұрылыс, шиеленіскен түйінді тартыс басым болып отырады. Дүйсембектің «Шындығы», Шахметтің «Ашылған сыры» осы интрига комедиясы. Интрига комедиясынан жеке адамдардың типтері айқын көрініп отыруға тиіс. Мына Дүйсембектің «Шындығында» әдебиеттің комедиясы дұрыс берілгенмен соған сәйкес сөз, мінездер айқын болмағандықтан типтердің беті ашық емес; типсіз жай күлкі болып шығады. Дүйсембектің соңғы жазған «Алуан-алуан» деген комедиясы жағдай мен әрекет араласып келген, осы екеуінен туатын комедия бар да, адамның даралық бейнесін беретін сөздегі, мінездегі комедиялар көрінбей қалған. Шынында Дүйсембек комедия жаза алатын, дәл осы жанрға икемі бар талантты жас жазушы. Оның жай сөзінің өзі ойда жоқ тосыннан туып айтылатын күлкі сөз болып отырады. Міне бойындағы осындай өнерді творчествоның бойына сіңіру керек қой. Бірақ, Дүйсембек шығармаларын шын толық мағынасындағы комедия етіп бере алмай жүр. Бұған басты бір себеп – Дүйсембектің аз оқитындығы, комедия атасы болған классик драматург жазушылардың еңбектерін тереңдей, нәр ала оқымайтындығы. Білімнің, мәдениеттің төмендігі қашанда шығармадан беп-белгілі болып тұратындығы кімге де болса айқын нәрсе. Қазақ әдебиетінде мінез комедиясы әлі жазылған жоқ. Классик драматургтердің көпшілігі мінез комедияларын жазған Гогольдің «Ревизорында» әрекет комедиясымен бірге бір-біріне ұқсамайтын өте айқын мінезделген неше түрлі типі алдынан өтеді. Островскийдің комедияларында да әрекеттен гөрі адамдардың мінезін беру жағы басым келеді. Әдебиетімізде комедия жанрын жасауда адамдардың мінезін ашып беретін тамаша типтер, образдар тудыратын пьеселер жазуды басты міндеттің бірі қып алу керек. Бізде комедия болатын тема тіпті көп қой. Өткен, бүгінгі өмірімізден не түрлі комедияларды жазуға болады. Басқаны айтпай-ақ қалық әдебиетінде жасалған тип – «Алдар көсе», «Шық бермес Шығайбай», «Қаңбақ шал», «Айлалы қойшылар», «Қожанәсірді» осы күнге дейін комедия қып жазбай келгендігінің өзін алсақ драматург жазушыларымыздың творчестволық шабандылығының бір белгісін көрсетеді. Трагедия мен комедияның аралығында екеуінің элементін түгел жинақтайтын драма. Драматургияда драма негізгі жаңа ең шешуші жанр да. Жоғарыда санап өткен шығармаларымыз жанр жағынан алғанда драмаға жатады. Қазақ совет әдебиетінде драматургияны жасауда, өркендетуде айрықша еңбек сіңіріп, шешуші орын алып келе жатқан Мұхтар Әуезов. Мұхтардың «Еңлік – Кебек», «Түнгі сарын» сияқты пьеселері қазақ совет әдебиетінің драма жанрындағы ең күрделі кесек шығармалар. Мұхтар творчествосының ерекшелігі неде? Бірінші ерекшелік – пьесесіндегі адамдарды дұрыс мінездей біледі, адамдарын әрекет үстінде өз мәнеріндегі сөз кестесімен сөйлете біледі. Екіншіден – қазақ жағдайындағы адамдарды жазып көрсетуде жазушы қалықтың өз бойындағы тұнық мәдениетті европа мәдениетімен ұштастыра отырады. Мәселен, «Еңлік – Кебектегі» билердің мінездері, сөздері бұл қазақтың қаратақпақ шешендігі, тапқырлығы; осыны автор недәуір мәдениеттік сатыға көтеріп береді. Үшіншіден – Мұхтардың пьеселерінде көрінетін адамдардың бойында біте қайнап сіңіскен қазақтың ұлттық чертасы айқын тұрады. Енді Мұхтар шығармасындағы басты бір-екі кемшілікке тоқтайықшы. Жастарға қойылатын талап пен Мұхтарға қойылатын талап бір емес. Өйткені Мұхтар драматургиямен байланысты батыс, орыс мәдениетін жақсы меңгеріп білген, жалпы әдебиет мәселесінде қазақтың алдыңғы қатарлы мәдениетті жазушысынан саналады. Мұндай жазушыдан біз әрқашан мәдениеттік даражасы (дәрежесі), өнері көрінетін шығармалар күтеміз. Бірақ, Мұхтардың драмаларында қайталап отыратын кемшіліктер де бар, бірінші – Мұхтар адамдарды өз тілімен сөйлете біледі дедік қой бірақ өз тілі болғанда күнделік тұрмыс тіршілік аумағындағы шебер келген өзіндік сөз мәнерлері, сөз лұқаттары ғана, әңгіме осы сөздердің терең мағынасы жайында, пікір байлығы, ой-өрісінің шарықтауы жайында болып отыр. Осы күнге дейін Мұхтар геройларының аузынан өрт болып жанып дауылға араласпағандай ой толқындарын сыртқа шығаратын шешен мағыналы сөздер естігеніміз жоқ. Махаббатпен байланысты, өліммен байланысты, дүние, өмірді танумен байланысты Мұхтардың талай геройлары терең философиялық, аса тапқырлық ойынан шешіліп сөйлеуіне болады ғой. Ең жақсы пьесе «Түнгі сарындағы» ұлтшыл, оқыған Кәкен, мұғалім Сара. Міне бұл екеуі де интелегент. Бірақ сөйлеген сөздері мен әңгімесі оқымаған қараңғы Майқанның, Қыдыштың немесе Жантастың дәрежесінен аса алмайды. Сөздегі пікір байлығы пьеса үшін маңызы зор екенін Мұхтар бәрімізден жақсы біледі. «Пьеседегі кісілер тек өздерінің ғана сөзімен көрінеді. Былай айтқанда пьесе кісілері жазу, суреттеу тілімен емес, тура сөйлеу тілімен жасалып отырады» (М.Горький). «Отеллоны» Мұхтардың өзі аударғанда бұрын қазақтың әдебиетінде жоқ жаңа образды, жаңа терең мағыналы сөздерді түйдек-түйдегімен тауып берді. Отеллоның, Ягоның болсын әрбір сөзінде терең әлемдік сыр, ой жатады, Мұхтар жолдас өзінің тума шығармасында Отеллодағыдай өнерді көрсете творчестволық биік шыңға ұмтылса екен дейміз. Екінші кемшілік – Мұхтар пьеселерінде күшті өрт жалынды страстмен ұштасып жатқан тартыс жоқ, көбінесе баяу көтеріліп барып ширап, түйіні шешіліп отырады. Зрительдің ия оқушының шыдамын жоятын, адамдардың қалыпты халін билеп әкететін оқиға өрісі, тартыс кезеңі үнемі ұйытқып, аспанға шапшып отыратын пьеселерді жазу керек. Үшінші кемшілік – Мұхтар схемаға салынудан арылу керек. «Тас түлек», «Алма бағында» деген пьеселер тіл көркемдігі жағынан жаман жазылмаған. Бірақ өмірдің шындығын схеманың аумағына салып бергісі келген. Мұхтар тарихты, өткен, бүгінгі адамдарды жақсы біледі. Сондықтан схемаға салынудың зияндылығы тек Мұхтардың творчествосы үшін ғана емес, бұл әсіресе былайғы жас драматургтерге үлкен әсер етеді. Бұлардың бәрі Мұхтардың творчестволық қуаты еркін жетіліп, жойып жіберетін кемшіліктер. Мұхтардың Әбділдәмен бірге жазған «Аққайыңы» соңғы жылдағы жаңа творчестводағы өрісін көрсетеді. «Аққайың» астана театрында әлі қойылған жоқ, мен Семейде облыстық театрдан көрдім. Бұл бүгінгі драматургиямыздағы күрделі шығарманың бірі, әсіресе әдебиетімізде жоқ жаңа образ, типтер берген шығарма. Драма жазуға Ғабит араласып жүр. Ғабит қара сөз жазуда өзін үлкен шебер жазушы екенін танытты, бірақ, ол өзін драматург қатарындағы жазушы қып көрсете алған жоқ. Қалық әдебиетіндегі сюжетке жазылған екі пьесесі «Қыз Жібек» пен «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» әлі шын мәніндегі драмалы шығарма емес. Автор қашан да болсын фольклордағы сюжетті алып жазғанда қалықтың шығармасының мотивін өсіріп, толықтырып беруге тиіс. Егер автор фольклордың дәрежесінен жоғары болмай, тіпті соның дәрежесіне де жете алмай, кейін қалып қойса, ол драматургтың творчестволық жұмысы емес. Ал, Ғабитте ол фольклор даражасына жете алмаушылық мол. «Қыз Жібекті» пьесаға айналдырып жазғанда көркемдік күшін, идеялық тереңдігін, адамдар образын поэмадағыдан әлдеқайда жоғары етіп беруге болар еді. Бірақ қазіргі «Қыз Жібек» мотивін дұрыс алғанымен фольклордағы көркемдік даражадан төмен. «Қыз Жібектің» поэмасын оқымаған адамға осы күнгі пьеса жай схема болып көрінеді, басқа қалықтың тіліне аударылған күнде бұл пьеседен бүтін уақиға өрісін, образдардың толық бейнесін көре алмас еді. Сондықтан пьесе сахнада шығарманың жазылу күшімен емес, бұрынғы поэмадағы сезімнің күшімен жақсы көрініп жүр. Екінші – «Қыз Жібек» опера болып қазақтың ең жақсы, ең әйгілі ән күйлеріне бөленіп ойналып жүргендігімен де жақсы. Қалықтық сюжетті пьесеге айналдыруда Мұхтардың «Еңлік – Кебегі» жазушыларға жақсы үлгі емес пе? «Еңлік – Кебек» поэмасы мен пьесесінің арасы жер мен көктей. Пьесе поэманың көркемдігінен әлдеқайда жоғары көтерілген. Поэмадағы көмескі жеке мотивтерді пьеседе мейлінше айқын қып берген. Поэманың тілінен пьесенің тілі әлдеқайда артық екені бәрімізге мәлім. Ал, Ғабиттің «Қыз Жібегінде» мұның бірде-бірі жоқ. Драмалық мотивті ғана дұрыстаған, ал образдарды даралап беруде, көркемдеп жазып шығуда поэманың дәрежесінен көп төмен жатыр. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жөнінде де осыны айтамыз. Бұл нені көрсетеді. Бұл үлкен теманы алып, бірақ оның жан-жағын қармап өресіне қолы жете алмағандықты, ақырында сол үлкен теманың атағымен творчестволық жұмысына жеңіл қарағандықты көрсетеді. «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» сықылды қазақ әдебиетінің асқан сұлу эпостарын бүкіл союз көлемінде көрінетін үлкен драма етіп жазу драматургтеріміздің басты бір міндеті. Ғабиттің «Аманкелдісін» алайық. Аманкелді қазақ қалқының легендарлы геройы, батыры, революциялық күресіндегі басшысы. Қалықтың фольклорында оның образы айқын берілген. Бұл да үлкен тема және аса жауапты да тема. Ғабит пьесесінде Аманкелдінің осы ерлік бейнесін көрсетпек болған. Бірақ бүгінгі сахнада біз көріп жүрген пьеседе Аманкелді образы, оның тарихи бейнесі жоқ. Пьеседегі басты кемшілік – автордың Аманкелді жөніндегі алған идеялық мотивінің қателігі. Пьеседе Аманкелді жігіт, сарбаз жинаған батыр, әйтеуір бай атаулыға қарсы, ол сарбаздар мен байларды қирата бергісі келетін мықты, ұр да жық сойылшы жігіт. Тарихта Аманкелді дәл Ғабит көрсеткендей қуыс кеуде, ақыл жағынан олақ, атып кел, шауып келдің адамы емес. Шындығында Аманкелді 1905 жылдан бері қарай саяси қозғалысқа араласқан, патшаның, байлардың қанаушылық зорлығына қарсы қалықтың қимылын саналы түрде бастаған адам. Ресей самодержавиесінің тарихын зерттеп, соның ішінен Петр I-ні ғана ұнатып, мақтап, басқа патшалардың саясатын қалықты талау, езу деп баға беріп, өзінің күнделікті дәптеріне жазып отырған, қазақ даласында жер мәселесі, право мәселесі дегендерді зерттеп, қағазына жазып отырған. Аманкелді міне 1916 жылғы ұлы көтерілістің өзіне дейін осындай үлкен саналы саяси беті бар адам болып келеді. Ғабиттің пьесесінен біз осындай саналы саяси қайраткер болған адамның бейнесі берілу түгіл, қайта оның бұрмалағанын көреміз. Екінші үлкен кемшілік – бұл пьеседе Аманкелдінің нағыз ерлік, басшылық даңқын шығарған 1916 жылғы көтеріліс мүлдем жоқ. 1916 жылғы көтеріліс кезіндегі Аманкелдінің ісі, өмірі көрінбеген жерде ол жөніндегі пьесені бүтін шығарма деуге ешбір келмейді. Онсыз Аманкелді образын беру мүмкін емес. Осы олқылықтан туған тағы бір үлкен қателік мынау: Аманкелдінің соңғы дәуіріне байланысты алаш орда бандиттерінің әрекеттері недәуір тұтас, жинақты берілгендіктен Қаратай сияқты екі жүзді сұрқияның, Жапар сияқты предательдің образдары недәуір айқын көрініп қалады. Жатымды образдардың өзі шикі, шала болып шықпай жатқанда жатымсыз образдардың жарқын көрінуі шығарманың идеялық мотивін недәуір әлсіретеді. Үшінші үлкен кемшілік – Аманкелдінің соңғы дәуірін көрсететін бұл шығарма схема мен жалаң хроника, эпизодпен жазылған. Тұтас желілі уақиға жоқ, тарихи фактының өзін автор жинақтап, көркем түйіндеуге келтіріп бере алмаған. Осындай схемаға салынудан, хрониканың ізіне түсіп кеткендіктен пьеседегі толып жатқан адамдардың ешбір даралық бейнесі жоқ, схемалы адамдар тізімі болып шыққан. Қамар, Құлатай, Қайдар, Жагор, Лиза, Мұқан, Әсия, Серік, т.б. лар ешбір даралық қасиеті жоқ, кіріп-шығып, бойын көрсетіп жүрген жансыз бейнелер. Бұларды бір-бірінен айырып, ойыңа келтірудің өзі қиын. Ойыңда қалатын күлкілі бір адам Итбай, оның ондай болып көрінуі – Камалдың аузын тыжырайтып ойнағандығынан ғана. Камал аузын тыжырайтып ойнамаса Итбай да көп пешкенің бірі болар еді. Егер де бұл пьесенің атын «Аманкелді» қоймай «Есенкелді» қоятын болсақ, бұл пьесе сахнада бір күн ойналуға жарамас еді. Пьесаның осы күнге шейін біздің академия театрының сахнасынан түспей келе жатқандығы біріншіден Аманкелдінің даңқты герой екендігі, оның бейнесі қалық аузында өзінен өзі жасалып жүргендігі; екінші бұл образда республикамыздың алдыңғы қатарлы актері Елубай ойнап, өрескел олқылықтарын қымтап, жамап жеткізіп жүргендігі. Ендігі жерде «Аманкелді» пьесесін бұл күйінде қалдыруға болмайды, қайта жазылу керек, шынын айтқанда жалғыз драмада емес, поэзияда болсын Аманкелді дұрыс жазылған жоқ. Қазақ қалқының Аманкелді сықылды даңқты геройын көркем әдебиетте шын толық көрсету жазушыларымыздың басты бір міндеті. Драмалы шығармалар жазуға соңғы кезде Әлжаппар Әбішев, Шахмет Құсайынов, Ақынжанов Мұсатай, Нығмет Баймағамбетов, Ғ.Жасақбаев, т.б. шұғыл араласып жүр. Іргелі ақын-жазушылардан Сәбит, Әбділдә, Асқар араласа бастады. Бұлардың жазғандарының ішінен Әлжаппардың «Отан үшіні», Шахметтің «Бораны» көрнекті драмалы шығармалардан саналады. Бірқатар шикілік, олқылықтармен Сәбиттің «Күрес күндері», Ақынжановтың «Исатай – Махамбеті», Әбділдәнің «Терең көлі» театрда ойналып жүр. Соңғы кезде жазылған драмалы шығармаларымыздағы жалпы бір кемшілік теманың қайталана беретіндігі. Мәселен, 1937-38 жылдары жазылған пьеселердегі негізгі тема бір-ақ объекті ол – азамат соғысы. «Аққайың», «Терең көл», «Боран», «Күрес күндері», «Тұтқын қыз» т.б. Барлық драматург бір теманың үстіне жабылған соң сөзсіз бірін-бірі қайталау болады, әдебиетімізде бір-біріне ұқсас схемалы образдар пайда болады. Біздің драматург жазушыларымыз шығармасындағы осы жалпылықтан схемалы адамдардың бейнесі туып отыратындығын ойлады ма екен? Бірінің ізін бірі шарлағаннан әдебиетімізге қаншалықты жаңалық кіргізе алады. Бұл соңғы жазылған драмалардағы тағы бір үлкен кемшілік адамдарды өмірдің қалың ортасында беру деген жоқ, адамдардың өзіндік қасиеті, жекелік бейнесі дегенді көре алмайсың, барлығы да күрес үстінде, ат үстінде туып тіршілік ететін жандар. Өмірді сүйген, отанды сүйген баланы, ананы сүйген, сұлуды сүйген ұлы сезімді, жалын жанды адамдар драмада неге көрінбейді? Қоғамдық барлық жағынан кең толық көрсететін зор уақиғалы, зор талап, зор мақсатқа құлаш ұрған ұлы жан иесі адамдарды көрсеткен үлкен драмалар неге жазылмайды? Ұлы образ, айқын типтерді драмада тудыру керек емес пе? Адамдардың барлық бейнесін беру жағынан недәуір талантты жазылып жүрген Шахметтің пьеселері. Мұның драмалық шығармасындағы үлкен бір жаңалық өнер образдарды өз дәрежесіне жеткізіп сөйлетуге құлаш ұра кірісетіндігі. «Борандағы» гуманист интеллигент Тұспай әдебиетімізге өз сипатын айқын ала келген жаңа тип. Жаңа шығармалар, әсіресе жас драматургтердің шығармалары тың, соны творчестволық өнермен көрінетін болса екен. «Исатай – Махамбет», «Терең көл», «Күрес күндері» толық мәніндегі драмалар емес, образдары, сюжеті, тіл жақтарынан көп олқылықтардан шыға алмаған, шала істелген еңбектер. Адамдарды өз тілімен сөйлете алмаудың неше түрлі сорақылықтары міне осы пьеселерде мол кездеседі. Біз осындай жеңіл қолды пьеселердің ойынын сахнадан көргенімізде ой санамызға, сезімімізге айрықша әсер ететін күшті монолог, диалогтарды кездестіре алмайтынымыз, біздегі пьеселердің тілі нашар екендігі. Ал пьесенің тілі нашар болу жалпы пьесенің нашарлығын көрсетпей ме? «Сондықтан пьесе жазу үшін сөйлеу тіл маңызының зор екендігі, сөйлеу тіл жоқ жерде пьесенің болмайтындығы менің ойымша айдан анық нәрсе. Жаңа өсіп келе жатқан жас драматургиямыздың көңілсіз жалпы бір кемшілігі – ең алдымен олардың авторларының тілі кедей, жалаң бос, сылдыр, жалпылама сөз болады. Пьеселердің, бүкіл фигуралардың барлығы да бір-ақ түрлі тіл құрылысымен сөйлеп, сөздерінің біркелкі топастығымен адамды өте таңырқатады» (М.Горький). А.М.Горькийдің бұл көрсеткені осы күнгі орыстың драматургтерінің шығармасында болып келген кемшіліктер. Мұндай сорақы кемшіліктердің біздің драматургиямызда молынан бар екендігіне кім таласар дейсің. Біздің драматургиямыздың алдында тұрған міндеттер үлкен жана өте жауапты да. Бүгін таңда орталық, облыстық, аудандық театрларымыз пьеселермен толық қамтамасыз етіліп болған жоқ. Пьесенің жетіспейтіндігі факт. Қазақ драматургиясын барлық жанрлары жағынан жетілдіру, яғни комедияның түрлерін, трагедияны, көпшілікті сценаларды т.б. жазу, жасау жазушы драматургтердің бірінші кезектегі міндеті. Орыстың, батыстың үлгілі драмалы шығармаларын аудармай, оның мәдениетін үйреніп меңгермей, қазақтың драмалы шығармаларының бойына үлкен мәдениеттік қуат алып бермей біздің жалпы драматургиямыз ілгері баспайды. Бұл ретте осы күнге дейінгі адымымыз қаншалықты жемісті батыл болса мұнан былай да солай болып отыруға тиіс. Драматургияны жасау үшін, жаңа драмалы шығармаларды жазу үшін бұған айрықша басшылық жағдай керек. Искусство істері комитетінің драматургия жөніндегі дәрменсіздігі, тіпті бұл мәселеге бюрократтық көзқарасы сан рет айтылып келеді. Бұл жөнінде біраз факт келтірелік: 1) Опера театрының бес жылдығында Қосынов жолдас екі сағат театр жайында жалпы сөз сөйледі, бірақ бес жыл бойында опера театрына орасан зор көмектер беріп келген жазушылар жайында бір ауыз сөз айтуға Қосыновтың батылы бармады; 2) Опера театрына либретто пьесе жазған жазушының қызметі композитордікінен әлдеқайда төмен, бір технический жұмыс сияқты. Жазушы пьесені кем дегенде 5-6 ай, көп дегенде бір жыл жазып алып барса 2-3 мың сом береді. Ал композитор 2 ай жүріп музыкасын жазып апарса 40-50 мың сом береді; 3) Академтеатрға Шекспирдің ең қиын трагедиясы «Отеллоны» Әуезов 4-5 ай отырып аударып бергенде 5 мың сом берді, ал сол «Отеллоға» үш күн отырып түкке тұрмайтын халтура музыканы жазған Зилбергке 6,5 мың сом берді. 4) Комитет искусствоның адамдары Опера театрының режиссері, драматург жазушы Құсайыновты жазушылар съезіне барып не аласың, командировкеге бар деп бұйрық берген. Искусство комитетіндегі Қосынов жолдастан бастап, Лебедев, Жасик, Қапланбеков сияқты адамдардың сахна творчествосын тудырушы драматург кадрларға оңбағандық көзқарастарын, топастық көзқарастарын дәлелдейтін фактылар жеткілікті. Мына келтірген фактының өзінде де жазушыны қаншалықты төмен санағандығын, қаншалықты мазақ еткендігін айқын көруге болады. Драматург жазушыға мынадай көзқарастар жойылмай тұрғанда, искусство комитетінде жазушылардың творчестволық ісіне түсінетін адамдар отырмайынша драматургияны өркендету жолындағы үлкен міндеттерге шындап кірісе алмаймыз. Әрбір жазушының творчестволық өрісінің бірі шығармаларының жұртшылыққа жетіп отыруының мықты бір тіректі орны театр. Театрсыз жазушы, жазушы драматургсыз театр өмір сүре алмайды. М.И.Калинин жолдастың «Известияның» 10-июньдегі мақаласындағы театр мен жазушының қарым-қатысы қандай болғандығы жөнінде айтқанын біздің искусство комитетінің адамдары енді ұғынатын, түсінетін болса екен. Драматургия мәселелері жөнінен әзірге айтатынымыз осылар. 1939ж. жүктеу/скачать 35,66 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|