«Әуезов және әлем әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 014 жылғы №3 басылым в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті
Дәріс №3 М.Әуезов ХХ ғасыр басындағы әңгімелерінің жанрлық ерекшеліктер мен тақырыптық мазмұны
жүктеу/скачать 286,41 Kb.
|
5fa977e8-4931-11e4-973d-f6d299da70eeәуезов кешен (1)
| Дәріс №3 М.Әуезов ХХ ғасыр басындағы әңгімелерінің жанрлық ерекшеліктер мен тақырыптық мазмұны
Мұхтар Әуезов мұрасы көне заманнан бүгінгі күнге, бүгіннен болашақ заманаларға шеру тартқан қазақ өмірінің игілік көші сияқты. М.Әуезов мұрасы – талай қиян-кескі майдан, алай-түлей шайқастардан аман қалып, бар қазына қасиетін енді аша бастаған, өз ұрпақтары арқылы бүкіл әлем жұртының ұлы керуеніне қосылған сахара елінің еркіндігіндей қымбат, арманындай асқақ, алтын кенішіндей терең, жүрегіндей адал мұра. Қазақ әдебиетінің классигі, заңғар суреткер, біртуар жазушы, бірегей драматург, публицист, кемел әдебиеттанушы Мұхтар Омарханұлы Әуезов қазақ елінің көркем шежіресін жасап, ХХ ғасырдың үздік шығармалары саналған туындыларын дүниеге әкелді. Әлем әдебиеті Мұхтардың шығармалары арқылы ұлы Абайды таныды, көшпелі қазақ тұрмысы мен мәдениетіне қанықты. Даналық ойдың алыбы саналған Абай қазақ поэзиясының мұзарт шыңы, мызғымас биігі болса, Мұхтар - қазақ прозасының хас шебері, рухани құндылығымызды қастерлеген кемеңгері. ХХ ғасыр басында қазақ қоғамына алапат нәубет төнген шақта ұлты үшін бас көтерген Алаш арыстарымен қатар тізе қосып Мұхтар Әуезовте әдебиет майданына келді. Мұхаңның әдебиеттегі алғашқы қадамы публицистика жанрында басталып, осы саланың жаңа көкжиектерінің ашылуына өлшеусіз қызмет жасады. Қазақ қоғамының гүлденуіне қапысыз еңбек еткен М.О.Әуезовтің шығармашылық қайнарына бастау болған алғашқы мақалаларының бүгінгі өміршеңдік сипатын ашып, ұлт танымы тұрғысынан саралау арқылы жазушының шығармашылық толысуындағы алар орнын айқындамақпыз. Көп қырлы, терең сырлы Мұхтар Әуезовтің фольклорлық мұраларды жинақтау, оларды саралау ісінде үлкен ыждаһаттылық танытты. М.Әуезовтің ауыз әдебиеті үлгілерін жинап-бастыруы, толымды ғылыми зерттеу жүргізуі, қызғыштай қорып, қамқорлық жасауы – халық игілігі үшін жасалған ерен еңбегінің бір көрінісі», деп мұхтартанушы ғалым Р.Бердібай айтқандай, қазақ фольклортану ғылымына қосқан үлесі ерекше. Мұхтардың ғалымдық келбеті әдеби сын, теориялық зерттеу мақалаларында да кеңінен ашылады. Онда әдеби құбылыстарды терең талдап, көркемдік ойдың дамуын ғылым тілімен жеткізе білген. Дарын мен даналықты тұлғасына тоғыстырған сыршылдық пен сыншылдықты суреткерлік шеберлігінде шендестірген М.Әуезов сөз майталманы болды десек артық айтқандық емес. Ол өз әңгімелерінде әлеуметтік, тұрмыстық, өмірлік мәселелерді тақырыптық арқау етіп, оны көркемдік және шынайылық ерекшеліктер аясында жарасымды үйлестіре білген. Халық мұрасын, қоғам игілігін тоғыстырған қазақ әдебиетінің қарқынды қарыштауына талмай еңбек етуді мақсат тұтқан сөз майталманы, ұлы суреткер өзінің туындыларында көркемдік деген шешім мен шынайылық деген талаптық мүддесінен шыға білген. Қазақ прозасының даму, өсу жолына көз жүгіртсек, ХХ ғасыр басындағы М.Әуезов әңгімелері көркемдік полотносымен, шынайылық ракурсымен ерекшеленген. Сонысымен де әңгімелерінің халықтық тұғырнамасы өз оқырманын асқақтығымен тартады. Әңгімелеріндегі көремдік және реалистік талабымен ашылатын халықтық идеясын айқында үшін әлем әдебиеті полотносында қарастырудың маңызы қашанда зор. Әуезов әңгімелері түп негізі, асыл тамары ұлттық ауыз әдебиетінен бастау алған. Осы бір асыл негіз Әуезов әңгімелерінің шындықты берудегі әдеби дәстүр мен шынайы шеберлігінің кілті іспеттес. М.Әуезов шығармалары қазақ әдебиетіндегі кешелі-бүгінгі шығармалардың қай-қайсысымен қатар қойғанда мазмұны мен көркемдігі, тарихилығы жағынан басымдық танытып, халықтық сипатымен ерекшеленеді, көркемдігін әлемдік әдебиет аясында қарастырғанда ғана шығармашылық құдіретінің сыры мен мәнін ашу мүмкін болады. М.О.Әуезовтің әңгімелерінде ел тағдырын жан-жақты толғайды, қоғам өміріндегі қайшылыққа, тартысқа толы сәттерді баяндай отыра, өмір тәжірибесіндегі оқиғаларды да қалтарыс қалдырмайды. XX ғасырдың 20-жылдары әдебиеттің теориясы мен методологиясы жөнінде салиқалы еңбек жазған А.Белецкий көркем әдебиет шығармаларын екі түрге бөле қарайды. Оның біріншісі, автобиографиялық нұсқадағы, беллетристиқаға ұқсас шығармаларда көбіне автордың өз өмір тәжірибесінен алынған деректер пайдаланылған мемуар немесе ақындар күнделігі. Мұны Руссо, Гете, Жорж Санд, Диккенс, Толстой шығармаларынан көруге болады. Көркем шығармалардың тағы бір қатарының сюжеті сыртқы ортадан, автордың жеке өмірінен шеткері жатқан оқиғаларға құрылады [49, 37]. М.О.Әуезовтің алғашқы шығармаларында осы екі құбылыс та корініс тапқан. «Қорғансыздың күні», «Қайғылы жетім», «Жуандық», «Қаралы сұлу», «Қыр әңгімелерінде» қазақ өміріндегі болған оқиға шындығы көрініс тауып, автор өмірінен тыс оқиғалар көркемдік реңк алса, «Үйлену», «Ескілік көлеңкесінде», «Кінәмшіл бойжеткен», «Сөніп жану», «Оқыған азамат» сынды әңгімелер желісі тікелей автордың өзі араласып, қатысқан оқиғаларға құрылған. Әуезов шығармаларында терең психологизм, лиризм басым, адам жанының сан алуан құбылыстарын, нәзіктігін суреттеп, ішкі әлеміне терең уңіледі. Жазушы қаламынан туған әр шығармада халықтың тек өзіне ғана тән қасиеті, өмірлік ерекшеліктері, адамгершілік-рухани құндылықтары бой көрсетеді. Алып сөз зергері елінің тағдырына аянышпен қарап, жетістігіне қуанып, кемшілігіне қайғыра білетінін ұзақ шығармашылық жолында дәлелдеді. М.Базарбаев: «Сонау алғашқы әңгіме, повестерінен бастап, драмалық шығармалары, атақты «Абай жолы» романы - бәрі де алған кейіпкерлерінің онымен сезімін терең меңгеріп, солардың жүрегіне жол таба білудің, тағдыр мен жеке бас аралығындағы дәнекер арқаудың үзілмеуін, меңзеген мақсатын солардың қан тамырының соғуына қарай дәлелдегенін байқатады» деген тұжырым жасаған. М.Әуезов қазақтың шүрайлы тілінің мол қорын шеберлікпен пайдалана отырып, мазмұны мен мәні өзгеше, шынайы, кұдіретті шығармаларын өмірге әкелді. Солардың бірі - болашақ жазушының қаламгерлік қасиетін танытқан, 20-жылдардағы шоқтығы биік шығармасы Қорғансыздың күнін 1921 жылы Қызыл Қазақстан газетінде жарияланған еді. Жиырмадан жаңа асқан жас қаламгердің төлтума шығармасына С.Мұқанов: «1921 жылы жазған «Қорғансыздың күні» атты алғашқы әңгімесімен Мұхтар шын мағынасындағы европалық прозаның дәрежесіне көтерілді» деп баға берген. Қ.Сыздықов «Қорғансыздың күні» жөнінде: «Осы әңгімеде тек құрдымға кеткен қайғы-мұң ғана емес, мұнда білінер-білінбес болса да булқынып жатқан қайсар күш бар, қарауытып тунжыраған мылқау ағыстың астында жатқан табан толқын бар сияқты» дейді. З.Қабдолов: «Задында шын мәніндегі нағыз үлкен талант өзінің өнер өрісінде жаттығу жасап, онша ұзақ күйбендемейтін болса керек. Әуезовтің осынау алғашқы әңгімесінің өзінде өзгеге ұқсамайтын өзіндік мәнер-машығы бар, кібіртіксіз көсіле жөнелген жорға қаламның ізі сайрап жатыр» деген орнықты пікір білдіреді. Алғашқы шығармасының өзі жазушының сойы бөлек. соқтасы ерекше даралығын аңғартады. М.Серғалиев: «Адам, азамат ретінде Мұхтар Әуезовтің сәби, балауса, балғын, өспірім, жігіт кездерді басынан кешкені сөзсіз. Ал жазушы Әуезовтің бала балдырған шағының болмағаны, хас шебер ретінде бірден көпшіліктің назарын аудартқаны әдебиет сүйер қауымға жақсы мәлім» деген түйіндеуге келеді. «Қорғансыздың күні» арқылы ол заманының шынайы көрінісін, ащы шындығын, тұтас бір қорғансыздар әлемінің мұң-зарын көрсетіп, оқырманның ішкі сезімін оятарлық жан түршігерлік оқиғаны баяндады. Осы ащы, зарлы шындықты жеткізуде Әуезов асқан шеберлік танытты: оқиғаға қатынасушы адамдардың тамаша портреттерін жасап, онысымен әрекет иелерінің мінез-құлқын да білдірді. Табиғат келбетін суреттеу арқылы адамның ішкі толғанысын, сонымен қатар болар істің хабарын берді, тамаша композиция құра білді. 1960 жылы жарыққа шыққан Қазақ совет әдебиетінің очеркі атты еңбекте: «К тому времени, когда М.Ауэзов писал этот рассказ, он был хорошо знаком с произведениями русских писателей. Видимо, поэтому в рассказе заметны интонации «Бедной Лизы» Н.М.Қарамзина. Однако у М.Ауәзова нет голого подражания русским писателям: события описанные в рассказе взяты из жизни казахов, в характерах героев верно подчеркнуты их национальные черты» деп жазылған еді. Қорғансыздың күні мен Бейшара Лиза арасындағы байланыс - жас бойжеткендердің өмірден мезгілсіз өтуі, жас жандарының үзілуі. Бұл белгілер әсте екі шығарманың арасындағы күрделі байланыс пен ұқсастық бар деген түйін емес. Карамзиннің кейіпкері махаббаттың тәтті дәмін сезіп, бойын құмарлық пен құштарлық билеп, сүйгеніне құлай сенеді, алайда, соңынан алданғанын білген соң, жас жанын өлімге қияды, яғни кейіпкер әрекеті субъективті психологиялық себеппен шектелінеді. Ал, «Қорғансыздың күніндегі» Ғазизаны өлімге итермелеген тіптен бөлек жағдай. «Қорғансыздың күні» әңгімесі әлеуметтік теңсіздікті, күшті мен әлсіздің арасындағы қайшылықты, кедейшілікті, яғни дала өмірінің сүрқия келбетін танытады. Әдебиет зерттеушілерінің бірқатары Әуезовтің Қорғансыздың күнін Бейшара Лизамен салыстыруға негіз жоқ екенін айтқан. Мәселен, И. Ғабдиров: «Что касается интонации, она у Ауэзова гневная, сатирическая, а у Карамзина мягкая, грустная, определяемая различием замыслов обоих писателей. Следовательно, нет основании для проведения параллели между «Бедной Лизы» и «Судьбой беззащитных» деген пікір білдіреді. Ал белгілі ғалым Ә.Әзиев М.Әуезовтің «Қорғансыздың күні» әңгімесін Л.ГІушкиннің «Станция караушысы» повесіндегі қайғылы жағдайды еске түсіретінін айтады. Карамзиннің «Бейшара Лизасы», Пушкиннің «Станция қараушысы», Әуезовтің «Қорғансыздың күні» әңгімелері арасындағы жымдасқан байланыс бар деу жанасымсыз. Зерттеушілердің бұл шығармаларда ұқсастық бар деген пікірге келуіне албырт, аңғал, пәк сезімді бойжеткендердің, бойын құмарлық билеген тұрақсыз серілердің арбауына түсіп, жандарына жара салған, өмірлерін күрт өзгерткен аянышты күйлері себеп болса керек. Әуезовтің «Оқыған азамат» әңгімесі қоғам өміріне өзіндік үлесін қоспақ ниетте мәдениет, ағарту істеріне араласып жүрген азаматтар өмірінің көрінісі. Шығарманың жазылуына ықпал еткен оқиға жөнінде Ғ.Сармурзин көптеген деректің басын шалады, ал Қ.Мұхамедханов М.Әуезовтің 1940 жылы Семейге келу сапары жөнінде жазған мақаласында қаланың Жаңасемей бөлігін аралап жүріп, көршілес тұрған екі үйге байланысты былайша ой өрбітеді: - Мынау үй,- деді Мұхаң әлгі үйді нұсқап, - бір асыл азаматтың мекен-жайы еді. Сейтқазы дейтін жігіт, біз оны жақсы көргендіктен Сейіт дейтінбіз. Тоқымбай дейтін кісінің жалғыз баласы болатын. Өзі сондай сымбатты, көркіне ақылы сай, жаны таза бір азамат болатын. Біздің Ахметтермен осы қаладағы екі класстық русско-киргизское училищесінде оқыған талапты жас еді. «Ес- аймаққа» сол басшылық ететін. Менің «Ел ағасы» дейтін пьесамды даярлап, алғаш сахнаға шығарған режиссер сол болатын деп барып, Сейіт үйіне қарсы тұрған үйде Жолдасбай деген бай тұрғанын, оның Қатипа деген қызы Сейітқазының әйелі болғандығын, - «Оқыған азамат» әңгімесінің жазылу тарихы, кейіпкерлер прототипі жөнінде Қ.Мұхамедханов, Сармұрзин, Г.Төребаевтардың естеліктері негізінде кейінгі зерттеушілер де байламды пікірге келе алды. «Оқыған азаматтағы» Мақсұт - Ес аймақ труппасының түңғыш режиссері - Сейіт Тоқымбаев. Жұмағұл - осы труппаның белді мүшесі, оқыған азамат Смағұл Әмзин екені, әңгіменің шынайы оқиғаның ізімен жазылғаны бұл күні айтылып, дәлелденді. Әңгімеде XX ғасыр басындағы қала мен ауыл тіршілігі, қазақтың оқыған азаматтары арасында болған оқиға баяндалған. Жазушы шағармасына шындықты арқау ете отыра, әлеуметтік көзқарасын, дүниетанымын, ішкі толғанысын да көрсете алған. Автор жылпос жігіттің ұнамсыз, әккі әрекетін, сонымен қатар сезім-сезігі төмен, жылт еткенге жымия қарайтын, өмірін қайғы мен түңілуден ада ету үшін адамгершілік қасиеттерді аттауға да баратын сұлу келіншектің іс-әрекеті, пана болар қара орманы, үміт-тірегінен айырылып, тірідей қорланып, соңынан ауыр қазаны көтере алмастан ақыл-есінен айырылып көз жұмған сорлы шешенің аянышты тағдырын баян етеді. М.Әуезов шығармаларына куатты күш, тегеурінді серпін беріп, шығарманы ажарландырып, көріктендіріп тұрған терең психологизм . Бұл орайда Б.Майтановтың: «М.Әуезов психологизмін дүние жүзі әдебиетіндегі Стерн, Стендаль, Толстой, Достоевский, Тургенев, Чехов, Джоис, Кафка үлгілерімен салыстыру қажет емес. Әдеби орта, ұлттық дәстүр, суреттеу объектісі, қаламгер мақсаты, адамдар тағдыры мен ара-қатынасы әр алуан болғандықтан, стильдік ізденістер де басқаша шығуы даусыз» [деуі орынды. Жазушы әр шығармасында да қарапайым адамның ішкі жан сырын терең ұғынып, түйсініп, бір адамның жүрек лүпілі арқылы күллі жұрттың парасат, зердесін таныта алатын биік қасиет дарыта алған. «Оқыған азамат» әңгімесіндс жазушы оқырманын адамгершілік қасиеттердің маңыз-парқын таразылай біліп, құндылығын түсіне білуге жетелейді, ақ пен қараны, жақсы мен жаманды қарама-қарсы қояды. Шығарма табиғат суретімен басталады: «Суық қыстың орта кезі, күн түске тақап қалған. Аспанда бұлт жоқ, ашық. Жарығы көз тайдыратын нұрлы күн бүгін жазғы түріне тұскендей болып өзгеше жарқырап тұрса да ызғарлы қар, суық ауа қызуын жоғалтып, жарығына жансыздықтың табын басып тұрғандай». Табиғат келбетін суреттеу барлық жазушыға, ақынға тән қасиет, дегенмен- де М.Әуезовтің табиғат келбетін суреттеуі, пейзаж жасау шеберлігі, оны қолдану әдісі ерекше. М.Әуезов табиғат суреті аркылы шығармаларына рең беріп, бойына қан жугірткен және табиғат суретін шығармаға бастаушы алғашқы баспалдақ ретінде қолданған. Шығарманы бастаудың қиындығын табиғат суреті іліп әкетіп, ауыр жугін өз мойнына алып, автордың шабытының шалқуына өзіндік ықпалын тигізіп тұрғандай. Тұрғын халқының көбі қазақ болған Сібірдің кішілеу қаласы қыстың ақ киімін даламен бірге жамылып, жабайы табиғаттың жайлы күйін күйлегендей. «Бұл қала Сібірдегі үлкен өзендердің бірінің сол жағасында орнапты» деген сөйлемдер автор нысана еткен қаланың Семей екендігі күмән тудырмайды. Оқиғаны үшінші жақтан баяндап, кейіпкерлеріне тура мінездемелер бере отыра, олардың іс-әрекеттері арқылы мінез-келбетін аша түседі. Науқастың сыртқы пішіні арқылы оның жанының күйзелісін, ішін буған азапты көрсетуде шеберлік танытқан. Ауру меңдеп, хал үстінде жатқан Мақсұттың портретін ашуда: «Беті ашаңдап жүдеген. Әншейін ақсұр түсі күреңденіп ісінген. Көзі қанталап, жастанып апты. Қысқалау қою қара мүрты, сұлу қара қасы, қайырған ұзын қара шашы да қатып қалғандай болып, жабысып жансызданған сияқты. Еріндері іштегі қызумен кеберіп, жарылып, қарауытып қапты. Еті қашып, арыған жіңішке қолдары қазір де дірілдеп, бір жерге орнықпай, ауру кеудесін сипалай береді. Қолдарының түсі сарғыштанған, тырнақтары көкшілденіп қанталап түр» деп, сұлық жатқан науқастың жанына батқан ауруын, ішкі азабын бет пішінін суреттеу арқылы көрсетеді. Көз алдымызға бұрынғы көріктің жұрнағы да қалмаған, ал бары, соншалықты аяныш тудырарлық күйдегі мүсәпір жанның суреті келеді. Сөзбен салынған сурет дерсіз. Ф.М.Достоевскийдің «Өлі уйдегі жазбалар» агғы шығармасындағы адамның сыртқы пішішінің суреттелуінің соншалықты дәлдігі, қылқалам шеберлерінің талай портреттерді дүниеге әкелуіне негіз болғанын ескерсек, Әуезов кейіпкерлерінің сыртқы бет әлпеті, эмоциясының суреттемесі арқылы да сурет галереясын жасауға болары күмәнсіз. Бет пішініндегі алуан өзгерісті қырағылықпен байқап, үзілін түсудің аз-ақ алдында жатқан адамның жүзінен кешегі жайдарылықты іздегендей. Мақсұттың қандай адам екендігін, төсекке таңылғанға дейін нендей іспен айналысқанын, оның жетім қалып бара жатқан балалардың қамын ойлап, оларға еңбек сіңіре алмағанына өкініп, сандырақтай сөйлеуі арқылы көрсетуге тырысқан. Төсекте бас көтере алмай жатқан Мақсұт өз жанын ойлап, қапаланып, тағдырына өкпелемейді, артында қалып бара жатқан кәрі шешесінің ертеңгі күнін ойлап, қамығады. Ал Қадиша жайына келсек, қара жамылып күңіренудің бұл сұлу келіншекке тән нәрсе емесін Мақсұт та болжағандай: «Қадиша өлмейді. Бірақ ол сенен туған жоқ... Басы көп, бай төркіні бар. Ең болмаса, соларға кетіп қалады гой. Сені о да жылатар» деген сөзі арқылы автор Мақсұттың бүгіннен келер күннің белгісін сезгенін көрсете отырып, мұнысымен оқиғаның айтарлықтай соңы барын білдіріп, оқырман көңіліне де қызығушылық ұялатады. Мақсұт татар дәмі таусылып кең дұниемен қоштасты, артында зарлап шешесі қалды. Ал Қадиша болса, жүрек емін Мақсұттың кешегі досы Жұмағұлдан тауып, жарасын тез жазды, мұнымен тынбай күйеуінен қалған барлық мал-мұлікке қол салып, адамшылықтан, сезімнен жұрдай қатыгездік те көрсетеді. Жұмағұл мен Қадиша бір-біріне ұқсас, ниеттері бір жандар. Жұмағұлдың ауылдағы әке-шешесі де есебі түгел, дүниеқорлығымен ел аузында жүрген адамдар. Олардын көздегені - кемпірдің қолындағы мал-мүлік. Шығармада байлыққа қызыққан бұл адамдардың барды олжалаудың көзін іздеп, айла мен амалға, қатыгездікке де барғандығы аса әсерлі баяндалады. Автор жас жұбайлардың әккі әрекетіне қолжаулық болып, мақсаттарының жүзеге асуына септігін тигізген оқығандардың ісін де сынайды. Кәрі шешенің баласынан қалған бар мүлікті Жұмағұл сияқты жатқа беруге келіспей, ырзалығыммен бір сабақ жіп бермеймін деп қарсылық көрсетуі Қадиша мен Жұмағұл үшін тосын болатын. Талайдан бергі арманын кемпірдің наразылығына орай тоқтатып, табан тіреген ісінен айни коймай, әлсіз кейуанаға күш көрсетуге де барған олардан не қайыр?! Мақсұттың көзі тірісіндегі арасынан қыл өтпес жақын досы Мейірханның Жұмағұл мен Қадишаның тойында іші жылай отыра: Мен сендерді Мақсұт үшін ішуге шақырамын. Жасасын Мақсұттың аруағы! - деп, рөмке көтеруден өзгеге дәрмені жетті ме? Тіпті, Жұмағұлға ақыл айтпақ болғанында Мейірхан қызғаншақтық қылып жүр деген өсекке танылды. Мейірханның ішінсн қан жұтып күйзелгенмен, оқиғаның осылайша өрбуіне шектеу қоя алмаған. Егер кәркем шығармадағы Мейірхан М.Әуезовтің өзі деген байлам жасаған болсақ, Мейірханның бастан өткерген барлық күйініш-күйзелісін М.Әуезовтің өз басынан өткергені ғой. Сондықтан, өмір құбылыстарын өзінің дүниетанымы мен әлеуметтік көзқарасы тұрғысынан саралаған жазушы өкініштің ұрығын сеуіп, жүрегіне сызат түсірген оқиғаны шығармасына арқау етпеуі мүмкін емес еді. Ғасыр басындағы қазақ тіршілігі Әуезовтің «Үйлену» атты әңгімесінде де айқын көрініс табады. Қоғамдағы ірі өзгерістерге халық өкілдерінің де бейімделе түсіп, қадамын қатар алып келе жатқанын көруге болады. Ескі мен жаңаның арасындағы өліара кезеңдегі ел тұрмысы шығармада айшықты белгілермен ашыла тұскен. Шығарма бойында мысқыл да бар. Автор қолындағы аз билікке мас болып, мансап сүйген Қасым бейнесі, көп оқып, аз тоқыған Оспан бейнесі арқылы сол тұстағы аңқау елге билік еткен белсенділер әрекетін корсетеді. Ауылда туып-өсіп, енді жусаған қой мен оқыралаған сиырды, кемпір қайнатқан кұртты алғаш көргендей таңдана қараған Оспанның жасанды мінезін, Қасымға берген уәдесінен тез тайған қалыңдықтың тұрақсыздығын көрсете отыра кейіпкер мінезін ашады. Болатком бастығы Қасым сайлаушы Оспан төренің арбауына оңай түсіп, андаусызда қалыңдығынан айырылды. «Қыздың пішіні, мінезі, барлық сөзі де жігітке әбден жақты. Бұл уақытта Жәмила да «оқыған жігіт» дегенді жаңа көргендіктен, бұған өзгеше көңілмен қарап, орысша сәнді киінген, қызыл шырайлы сүйкімді пішініне айрықша көңіл бөлгендей болды. Жас жігіттің ажарлы пішіні мұның да әр тұрлі сезімін оятқандай еді. Кеудесінде үміт пен күдік ауысып, тағатсызданып отырған күйеуді ұмытып, сайлаушы төрең өз әзілінің жарастығын іздей бастадың. Жәмила бойынан да аса тереңдік, көргендік байқалмайды. Жедел ойлап, шолақ шешімге келген ол да сол тұстағы кұрбыларындай, бақытына араша түсуге талпыныс жасайды. Ата жолын аттап кетіп, күйеуін тең көрмей оқыған жігіт Оспанның етегінен ұстайды. «Үйленудегі» кейіпкерлердің іс-әрекеттерінен Әуезовтің 1920 жылдарда басынан өткен оқиғаларын салыстыра келе сабақтастық көруге болады. Бұл дегеніміз, әңгіменің тарихилық негізін айқындайды. 1920 жылдың жазында Мұхтар Әуезов кеңес қызметінде жүрген. Ол Шыңғыс болысында жолсапарда болып, қазақ даласында болыстық ревкомдар кұру ісіне, сьезге делегаттар сайлау істеріне араласады, яғни қаладан қырға өкіл болып барған баратын. Автор кейіпкер бейнесін сомдауда өз басындағы және сол кезендегі босқа де «оқығандар» әрекетін сынға алған болса керек. М.Әуезовтің «Сөніп жану» атты әңгімесі ең алғаш «Заман еркесі» деген атпен 1922 жылы «Шолпан» журналында жарияланады. Қалыңдық іздеп, ауыл-ауылды аралап, жұрттың мақтаулы қызына көз тоқтатқан әңгіме кейіпкері Сыздық қыздың бойынан асқан сұлулық таппаса да, көңіліне жақын тұтып ұнатқан. Құда тұсуге бел байласып, келер жылы қалыңдығына үйленеді. Алайда, сезімтал, талғампаз жігіттің арыны тез басылды. Танып білмей жар еткен адамын сүймейтінін, қате басқанын түсінді. Оларды жалғр, дәнекер болар дәнеңе жоқ еді. Суынған жігіт көңілі даланы аңсап, бақытын өзгеден іздеді. Әңгіменің желісіне үңіле, сонымен қатар Ақылия Түрағұлқызының, Мұғамила Мұхтарқызының, Әлкей Марғұлан, Мәжит Диханбаевтардың естеліктерін салыстыра келе заманының еркесі болған Сыздықтың өмірі мен М.Әуезов өмірінен біршама байланысты көруге болады. Әрине, бұл естеліктер әңгіме кейіпкері Сыздық Мұхтардың тікелей прототипі дегеннен алшақ, және біз де дәл осы деп дөп басып айтудан аулақпыз. Дегенмен, М.Әуезов өмірімен сабақтастық көрген бірнеше себептерді дәлел етіп алға тартуға болады. Мәселен, шығармадағы тарихи деректі алайық, бұл қазақ өміріне айтарлықтай қайғы әкелген 1916 жылдың зобалаңы тұсында өткен оқиға екені аңғарылады. Демек, Сыздықтың қалыңдық айттырып, үйлену уақыты 1916-17-жылдар шамасы, М.Әуезов те осы мезгілде үйленеді Сыздықтың ел кезіп қалындық іздеуі, айттыруы, үрын келуі, аламан той жасап үйленуі, кейіннен дәмі жараспай, некесінің бұзылуы Мұхтар өміріне ұқсас. Мұхтар да бұл тұста Көкен атты ел азаматының Райхан есімді қызын алып, шамалы уақыттан соң ажырасып кеткен. Албырт шақтың қызуына малынған жас Мұхтардың да әлі өзі асын көрмеген асудан өтуге талпынып, алдындағы қою тұманға қарамастан ілгері қадам басуға талпынған тұсы еді. Үйленудің адам өмірінде айтарлықтай орны бар күрделі құбылыс екені рас және оның кейінгі күндерге де әсер, ықпалын тигізетіні бұлтартпас шындық. Ендеше, М.Әуезов шығармасында өмірінде айтарлықтай орны бар алғашқы некесі жөніндегі ой толғауы заңды құбылыс сияқты. Сыздық - оқыған, қала өміріне әбден қанық, талғамы биік, ауылдан шыққан жігіт. Ол өмірден ерекше нәзіктікті, сырлы, әуезді, тамаша құбылысты күтеді және оны некеден іздейді. Айттырған қалыңдығын алғанға дейін түрлі ой-қиялға батқан Сыздық үйленуді өмірін күрт өзгертіп, бақытқа батыратын ғажайып құбылыс санайды. Жігіт: «Бізге, оқып жүрген жігіттерге, қырда жақсы тәрбие алған, мінезі жақсы, адамшылығы бар ел қызын алу керек. Соны тәрбиелеп, адам қылу - міндет! Кісіге шын дос, шынымен бас сыйлайтын, өзіңді құрметтей білетін, жаныңа ауыртпалық түсірмейтін, қабағыңа қарап іс қылатын таза жолдас қыр қызынан шығады дейтінбіз. Соның ішінде әсіресе жақсы тәрбиелі қыз, жақсы мінезді қыз адал, момын, кедей қызы болады дейтінбіз. Мына көрген қыз, өз ойымша, сол сынға толатын сияқты» деген байсалды пікір білдіргенімен де, бұл жайлар өз басына түскенде бөгетке қарсы түра алмады, жар етіп алған бүйығы қыз Жәмиланың кемшілігін түзетуге тырыспай, керісінше, сағым қуып алыстай берді. Автор шығарманың басынан алғашқы сөздермен соңына дейін Сыздықтың ой, қиял, сезімін, қуанышы мен күйінішін, күмәні мен күдігін ерекше шеберлікпен суреттеп, оның мінез-келбеті, болмыс-бітімінің ашыла түсуіне зор күш салған тәрізді . Қалындық айттыруға туған-туыстарының ықпалымен бел байлаған Сыздыққа Есімжан, Сүлеймен «...әуелі ақылмен ойлап, көңілді бір жерге тоқтатып алып, сонан соң тәуекелмен алуын» өтінеді. Күмән мен күдікті ой Сыздықтың да тынышын бүзғанмен, келер күнге үміт артып, тәуекел етті, құда жібертті, ендігі асыққаны қайнына бару, қалыңдығын анықтап көру, көңілінде анда-санда таныс еместік себебінен туатын болымсыз күдікті жоғалту еді. Алайда, қалыңдығын алуға келгенде талайдан бергі арманы мен үмітінің зая кеткеніне өкінгендей болды: «Жәмила бұған әдептілік, сыпайылықты, тіпті, орынсыз жуастыққа, жасықтыққа жеткізген отсыз адам сияқты көрініп қалды және де оның алғашында сұлу көрінген коркі де сүреңсіз көрінді. Бұрын Сыздық ақ деп ойлап жүрсе, қазірде шикілі-сары сияқты. Бетінің қызылы бұрын жұқалаң ұнасымды, ақшыл қызыл сияқты еді, қазірде тұтасқан, қаны шыққан, ең ұнамсыз жалпақ қызылдай көрінді. Денесі бұрын жіңішке, сұңғақ сияқтанса, қазірде жуан, жауырынды, икемсіз, ешбір нәзіктік белгісі жоқ сүйкімсіз сияқтанады». Жас жігіт өз ойымен арпалысып, көзі де, көңілі де алдайтындай сияқтанып, алас ұрды. Автор жігіттің алуан түрлі сезімге бөленіп, тұрақты байламға келе алмай дал болған кейпін тамаша суреттермен береді. Сыздықтың қалыңдық тандаудағы аса ынтықтығы «момын, таза мінез, таза жүректі, кедей қызы» санаған Жәмилаға кез тоқтатуы, іштей сүйіп, ыстық қиялын суретіне байлауы, соңынан қалындығының мінез-күлқы, түр-сипаты «асығып, аласұрған киялға, қызылды-жасылды болып қуантып жүрген жүрекке қалыңдығының қазіргі қалпы ешбір үйлеспейтіндей көрінген» күмәні, арпалыс, жан толқынысын шығармада аса дәлдікпен, нәзіктікпен суреттеген. Сыздық бірте-бірте алған жарының бойынан ұнамсыз көп кемшілік тауып, алабұртқан сезімі, жүрек жылуы суи бастады. Автор шығармада жар таңдаған кербез жігіттің шалыс басқан бұл оқиғасына өзіндік сынын да білдіреді, сонымен қатар оның бір көрген адамға деген жылт еткен болмашы сезімді ұлы күшке балап, ішін білмей, сыртын ұнатып, күпті күйге түсірген бұл жайына түсіне де қарайды. Тіпті, оқиғаның басталуынан, сәтсіз аяқталуына дейінгі аралықта өткен әрбір оқиғаны тізбектей отыра кейіпкерін айыптан арашалауға тырысқандай көрінеді. Өйткені, Сыздық жас, талғампаз, өмірден сұлулықты, даналықты көруге ұмтылады, сонымен қатар көлденең келген бөгетке қарсы тұруға, жоюға дәрменсіз, әлі пісіп-жетілмеген. Бұл тұста З.Қабдоловтың: «Өз көзімен көрмеген немесе өзі сезіп білмеген шындықты жазушы творчествосында оның өз өмірбаянына (биографиясына) енбейтін бірде-бір сызық жоқ. Жалғыз-ақ бірде-бір сызық сол қалпында емес, ылғи ғана аунап түсіп отырады» дегені ойға түседі. Бұдан қорытарымыз, М.Әуезов өз басынан кешкен бар сезім-қиялды, толғаныс-тебіреністі Сыздық арқылы көрсеткен тәрізді. Дархан дарын иесі «Үйлену» әңгімесіндегі көкірек көтерген бос кеуде, төре жігіт Оспанның бейнесін ашуда өткір сынмен мысқылдай отыра, жігіттің журіс-тұрысы мен сөйлеген сөзін, маңғаздығын мінейді, сатира мен юморды ретін келтіріп, орынымен іске жаратқан. «Үйлену» әңгімесі «Сана» журналында жарияланып, соңына аяғы бар деп жазылады, ал осы жылы жарияланған «Соніп-жану» әңгімесі алғашқыда «Заман еркесі» (роман) деп аталған еді. Бұл әңгімелердегі оқиға желісіне үңіле түсіп, Әуезовтің 20-жылдардағы өмір кезеңінен мағлұмат беретін естеліктер мен тарихи деректерді салыстыра отыра шындық пен көркемдік арасында тығыз байланыстылық пен тұтастықтың барына көзіміз жетеді. Екі шығармадағы кейіпкерлердің Жәмеш және Жәмила болуы да бұл тұжырымымызды нығайта түседі. Көркем шығармадағы портрет пен пейзаж көркем әдебиет жаралғалы өмір сүріп келе жатқан, сонымен бір туған көркемдік, қажетті буын. Сондықтан да, көркем шығармада пейзаждың болмауы мүмкін емес. Мұхтар Әуезовтің табиғат бейнесін кестелі сұлу сөз арқылы шебер суреттеген шығармалары «Қыр суреттері» деген атпен Шолпан журналының 1922 жылғы 2-3 және 1923 жылғы 4-5 сандарында жарияланды. Топтамаға жазушының «Кешкі дөң басында», «Түнгі ауыл», «Қысқы түн», «Қысты күнгі далада» сынды әңгімелері енген еді. Туған жерден жырақта жүргендегі, Ташкент қаласында қаламынан туған бұл әңгімелері сағыныштың айқын көрінісіндей. «Кешкі дөң басында» атты әңгімесінде шуақты жаздың бір кешіндегі дала тіршілігін суреттейді « Жан дүние, тіршілік атаулы ерекше бір тыныштықта. Бойды сергіткен қоңыр салқын леп дымқыл тұнық ауада біліне бастаған. Зәрі қайтқан қызыл күн әлсізденіп, таудан асып, ұясына кіріп барады. Жұқалаң, ұзыншақ бұлт қызыл сеңдей болып, батар күнді ентелеп қамап түр. Табиғаттың бұл көрінісі ерекше сабырлылық танытып, адамзат баласын жайбарақат күй кешуіне, осы кештен ләззат алып қалуына мүмкіндік беріп тұрғандай. «Қыр суреттері» топтамасына енген «Түнгі ауыл» әңгімесіндегі: «Дүниені басқан ауыр тыныштық, ұзаққа созылған жым-жырттық, мұңмен созылып төгілген ай сәулесі жүрек қанын қаттырақ соқтырып, көңілде күлімсіреу мен болымсыз үміт, рахат күйін құрғандай болады» деген жолдары дәл сол шақта Мұхтардың сезімін тоқсан түрлі толқытқан өскен жері, туған ортасына деген сағынышы болса керек. «Қысқы түн» әңгімесінде қаһарлы қыстың тұманды, қараңғы бір түні суреттеледі. Ақ боран ұйытқи соғып, ойнақ салып, адамзатты өзіне тәуелді еткеніне рахаттанып күліп тұрғандай. Табиғаттың бұл ашу шақырған мінезі жабырқап отырған отбасын бұрынғыдан бетер күйзелте түсті. Хал үстінде жатқан жас бала дауылдан шошып, қайта-қайта оянады... Кемпір мен шал болса қасіретке лағнет айта әруақ, әулиеге сыйынады. «Жылдай созылған ұзақ түн өтпеді... Суық дауыл, ақ боран ашылған жоқ, бұрынғысындай құтырып, шабынып тұр. Зәрлі түн әлсіз жанды жұтқалы жалана берді. Бұл түнмен ауру баланың жаны алыса алған жоқ, аздан соң демі бітіп, үзілді. Түнгі боран басқан жалғыз қурайдай, айдаһарша аласұрған суық табиғаттың арасында баланың әлсіз өмірі де таусылып, жарығы сөнді...». «Қыр суреттері» топтамасының 3-әңгімесі «Қысқы күнгі дала» тіршілік нышаны да білінбейтін ақ даланы бетке алып, қарды омбылай, асыға басып, жалғыз, жаяу келе жатқан, көңілі үміт пен күдікке толы Рәбиға тағдырынан сыр береді. «Дала жайылған кебінге ұқсайды. Алыстағы биік жота жымырайған пішінімен тіршілікті көмген молаға ұқсайды» немесе «Кір басқандай болып, жабырқау тартып түнерген сұр бұлттар кәрі көңілге келген қажыған ойдай болып, қамсызданып жүдеу тартады» деген суреттеменің өзі-ақ сүреңсіз бір оқиғаның боларынан хабар бергендей. Көз алдымызда адам жанын сүйсіндіре қоймайтын көрініс пайда болды. Бұл - автор ойының түп қазығы. Биік жотаның жымыраюы, молаға ұқсауы, бар тіршілікті көміп тастауы әсерлі көрсетіліп, бір ғана сөйлем бойынан тұтас бір сүреңсіздіктің сипаты аңғарылып тұр. Автор кіршіксіз, таза, ақша бұлттар емес, кір басқан, жабырқау тартып, тунерген, кәрі көңілге келген қажыған ойдай болған, жүдеу тартқан бұлттың суреттемесін береді. Осы бір ғана сейлемнің өзі автор шеберлігін айқын аңғартады. Жазушы ашық күндегі ақша бұлттардың орнын сұр, сүреңсіз бұлттың басқандығын нақты беруге тырысқан. Бір ғана бұлтқа берілген сипаттаманың өзі - градация, әрбір теңеу сол көрініске жаңа сипат үстеп, өзге қырларын танытып, бірін-бірі толықтырып, күшейтіп тұр, сонымен қатар жайма шуақ күндегі көктің келбетіне түнерген күнгі көрінісі барынша қарама-қарсы қойыла суреттелген. «Кешкі дөң басында», «Түнгі ауыл», «Қысқы түн», «Қысты күнгі дала» әңгімелерінде табиғаттың түрлі құбылысын айшықты белгілермен көрсете білген. Ай мен күн, аспан, желге де жан бітіріп, бірде оларды адамзат тіршілігіне қарсы қоя суреттесе, бірде адамзат баласының табиғат әсерінен ләззат алып, жанына қуат дарытқан тамаша әсерін суреттейді. «Ақ боран көк пен жерді бір-біріне араластырған. Аспандағы ай, жұлдыз, жердегі қара-құрадан ешбір белгі жоқ, айнала аппақ болып тұтасып алған» деп табиғаттың долы мінезге басқанын суреттесе «Қаракөк тұңғиық аспан күн батысқа тақаған жерінде қызыл торғындай толқындатып, кейбір жерінде қызулы ерттің жалынындай жайнайды» деген жайбарақат қалыптағы табиғат суретін береді. Жазушы шығармаларының, оның ішінде 20-жылдардағы шығармаларының барлығында адамның ішкі күйін, толғанысын табиғат құбылыстарымен қатар қоя суреттеу бар. Әуезов шығармаларындағы табиғат суреті - автордың айтпақ ойына, идеясына жетуге айрықша ықпал ететін көмекші фактор. «Қыр суреттері» топтамасына енген шағын төрт әңгімесінің қай-қайсысы болсын табиғат көрінісімен басталады да, табиғаттың әсеріне бой түзеген адамзат баласының тіршілігіне ойысады. «Қыр суреттері» әңгімелер жалғасы 1935 жылы шыққан «Ескілік көлеңкесінде», 1960 жылы жарық көрген «Қараш-қараш» жинағында, сонымен қатар шығармаларының жииақтарына аздаған өзгертулер енгізілу арқылы басылған. «Шолпан» журналының 1923 жылғы 6-8 сандарында жарияланған «Қыр әңгімелері», «Сыбанның моласында» және «Текшенің бауырында» әңгімелері қазақ арасында болған оқиғаның желісімен жазылған. Көне құлақ адамдардың әңгімелеріне көркемдік рең қосып қағаз бетіне түсірген. Сыбанның моласындағы болған оқиға жайында Мұхтар 1905 жылы естіген екен. Бала кезден бұл әңгімені жадында сақтап, шығармашылықтың тұтқасын ұстаған алғашқы жылдары көркемдеп, әңгіме түрінде жазады. «Сыбанның моласында» атты әңгімесі кезінде батырлығымен ел аузында болған Жортар ақсақалдың басынан кешкен бір оқиғасы. Қара күздің желді бір күні жолға шыққан Жортар түн қараңғысында алға жүру қиындаған шақта иен тұрған молаға түнеуді ойлайды. Мола ішіне бұрын кіріп, бұрышта бұғып отырған адам амалын тауып Жортарды қорқытпақ болады. Жортар өзінің үрейін үшырған жын-пері емес кәдімгі адам екендігіне көзі жеткен соң, бойын жиып алып төбелесе кетеді. Сөйтсе, батырды қорқытқан Тоғай бойындағы Бура - Алағаяқ деген батыр болып шығады. Бұл оқиғаның шын мәнінде болғандығы жөнінде бала кезінде оны жазушымен бірге тыңдаған Ахмет Әуезов Жас Мұхтар атты кітабында және жазушылар Бегалин «Сахара сандуғаштары», Т.Жұртбаев «Бесігіңді түзе» атты эссе-кітабында толыққанды деректер береді. Қыр әңгімелеріне жататын келесі әңгіме «Текшенің бауырында» «Сыбанның моласында» атты әңгімемен бірге жарық көрген. Текшенің бауырында өткен оқиғаның басты кейіпкері Жобалай әңгімеде ерлігімен, ұтқырлығымен көрініп, еш жанжалсыз, ұрыс-керіссіз, айласымен-ақ Найманның Мырзатайында кеткен есесін қайтарып алды. «Қайғылы жетім» әңгімесі жазушы шығармаларының 1936 жылғы «Ескілік көлеңкесі» атты еңбегіне «Жетім» деген атпен өзгертіліп басылады, жазушының бұдан кейінгі шығармалар жинақтарында да осы атпен басылған. «Қайғылы жетім» мен «Жетім» арасындағы айырмашылықтар Әуезов шығармаларының елу томдық толық жинағын әзірлеу барысында анықталып, сараланды. Жетім әңгімесінде әке мен шешенің жылы алақанынан айрылған Қасымның енді он жасқа келгенде кәрі әжесінен айрылған аянышты халі суреттеледі. Әжесінің дүниеден өтуі кішкентай Қасымды есейтіп жібергендей. Әжесімен қоштасарда: «Әжетай, мені кімге тастап кеттің?! Мені неге ала кетпедің, менің қаңғып қалғаным ба? деп зар жылап, жиылған жұрттың сай-сүйегін босатты» . Қасым жетімдіктің зарын енді тартты, сұм дұниеде тек жалғыз өзі ғана қалғандай сезінді. Келмеске кеткен әке-шешесін, әжесін түсінде коріп, олардың мәңгілікке жол тартқанын әзір мойындай қоймай, талай уақыт бойы тосумен, алысқа телмірумен болды. Баланы қолына алған Исаның көрсеткен қорлығы, қысастығы қазақ аулына таңсық емес жай. Жазушы көрсеқызарлық жасап, жетімнің бар малына иелік етуге құмартып, оны ешқашан таусылмайтын мол дәулет санаушылардың надандығын, кұңгірт ойлы пасықтығын жеріне жеткізе жазды. Анаға тән мейірбандық Қадишаның бойында жоқ, тұлдыр жетімге басқадан горі оның мейірбандық танытатын жоні бар еді, алайда, таяз ойлы, алдындағыдан әріні көре алмайтын, шайпау мінезді бейбақтың қатқан жүрегі жібімеді. Бала бойын ашу-ыза кернеп, ішкі арпалысы күшейді, ақыры соры қайнап, ауылдан безіп, тек әке-шеше қабірі басында тыншу көретіндей сезді. Тау ішін жалғыз кезіп келе жатқан балаға ертегі-әңгімелердегі жын-перілер елестеді. Қан жұтып, мұң арқалап келе жатқан Қасымды одан бетер сынай тұскендей, табиғат та сес көрсетіп, күн күркіреп жарқылдай түсті. Бұл ауыр сынға шыдай алмай бейкүнә сәби көз жұмды. «Өз жайымнан мағлұматында»: «Орыс жазушыларынан анық сүйетінім: Толстой, Достоевский. Адам жанын соларша қойма ақтарғандай ақтармаған соң, жазушылықтың мәні де жоқ. Прозаға психологизм араласпаса, езгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақтақ жолы» деген өктем пікір айтқан М.Әуезов алғашқы шығармаларының өзінде осыны шебер пайдалана отырып, адам жанына терең үңіле білетін қабілетін байқатады. Әуезов үлгі алып, шеберлігіне тәнті болғап Ф.М.Достоевскийдің әйгілі «Қылмыс пен жазасына» үңілейік. Роман кейіпкері Раскольниковтың шығарма басынан аяққы шеніне дейінгі көңіл-күйі, ой-толғанысы, ішкі азабы және өмірлік өзге құбылыстар, күштінің әлсізге жасаған қиянаты, жан азабын тартып, өмірден дүрыс жол таба алмай безбенге түскен тағдырлардың суреттелуі жазушы шеберлігінің дәлелі, сондықтан, М.Әуезовтің осындай құдіретті бойына сыйдырған ғажайып туындыға сүйсініп, одан үлгі алуы заңды құбылыс [50]. Оқу ниетімен үлкен қалаға келіи, білімнен қол үзген, дос-жарансыз, жарым көңіл Раскольниковтің жан азабын тартқан күндерін алдымызға тосады. Жас жігіт қоршаған ортаның қаталдығымен іштей күреске түсіп, жеңу амалын іздегенмен, жолсызға түсіп, аласапыранды күй кешеді, өзегін өртеғен бұл азап әлсіз жігіттің сараң кемпірдің жанын қиюына әкелді. Достоевский өмір үшін, әр таңның нүрлы шапағаты үшін күресуге ұмтылса да, оған қалай жетіп, қандай әрекет етерін білмей дал болған жігіттің ішін буған азабын, сезім сырын сыртқа шығарды. Кеудесінде жаны бар адамды тебірентпей қоймайтын адамзат тағдырының қалтқысыз айнасы. Жазушы тенденциясы өмірдің толғақты мәселелеріне арналған, көбіне жаңашылдық ұғымды берік ұстанған. Әрине, 1921 жылы жарық көрген «Қорғансыздың күніне» дейін М.Дулатовтың, А.Байтұрсыновтың, С.Торайғыровтың белді туындылары жарияланған. Десек те, қазақ прозасына тың сүрлеу салып, адамның психологиялық өсу процесінің тың үлгісін М.Әуезов жасады. Замандас қаламгерлер тірлік ыңғайына орай ел аралаған тартыс пен таласты, жаңа өкімет өзгерісін оқырман назарына ұсынып жатса, М.Әуезов жаңа биліктің келгеніне бірер жылдар өткенмен де қазақ ауылының күйзелісті шағын ыждағаттылықпен жазды. Ұлттық дәстүріміздің нақыш өрнектерін, бояуын келтіре отырып, адамның психологиялық келбетін жасай білді. Еуропада психологиялық проза жанрлық түр ретінде XIX ғасырдың аяғында енген. Бүгінде біз төл прозамызға психологиялық сарын енгізген Ж.Аймауытов деп жүрміз. Дегенмен, М.Әуезовтің алғашқы шығармаларындағы адамның психологиясын, жүрек сырын нанымды, әсерлі баяндай алу қабілеттілігінен оларды психологиялық шығармалар деп атауға негіз бар. Жазушы өз шығармаларының ішінде 1934 жылы жарық корген «Қасеннің құбылыстарын» ғапа психологиялық очерк деп атаған екен. Шығармада алуан түрлі сезімге бой алдырған кейіпкер жан дүниесін ашуға талпыныс жасалған. Мұндай қасиет жиырмасыншы жылдардағы шығармаларында молынан кезігеді. Батыс жазушылары Д.Джойс, Ф.Кафка, Т.Манн, Э.Хемингуәй шығармаларында адам жанының құпиясы терең ашылып, орыс жазушылары Ф.Достоевекий, Л.Толстой шығармаларынан да көрініс тауып жатса, қазақ даласы төсінде шеберліктің шыңын алуға бет алған М.Әуезов туындыларында адамзаттың ішкі жан сыры, толғанысы орын алды. Мұхтар Әуезовтің «Таң» журналында жарияланған «Барымта» [әңгімесі - жалшы мен байдың, жуан мен әлсіздің тіршілігінің ақиқаты. Автор дау-жанжалдың, келіспеушіліктің шешімі болған, қазаққа ғана тән барымта жайын шығармаларының бІріне арқау еткен. Әдетте байлар арасындағы қақтығыс соңы барымтамен тынған. Әрине, сол барымтаға қымызға бөртіп, қозғалуға жарамай отырған жуан емес, кедей-кепшік, елдің қарулы азаматтары барған. «Осы екі ел ру басы жуандарының бір-біріне сыз өткіземін деген бас таласы, бақкүндестігінен және солардың екі елді бүлдірген мінезінен барып, ақыры, бір-біріне қатты уыққан, қатты андысып, шатасқан ел болатын. Соңғы екі жылдан бері екі ел бір-біріне әбден өштесіп ап, қолдарынан келген қастықтарын аяспайтын еді» деп, бір-бірінен атақ беделі мен күшін асырмақ боп бақталасқан екі елдің әрекетін суреттейді. Жауласып отырған Айдар мен Доспол еселерін қолдан жібермеу үшін қарулы жігіттер Қалбағайды, ағайынды Жоламан мен Қонақайды жұмсайды. Ашық егеске түскен азаматтар түн қараңғылығына қарамастан, соңғы демдері қалғанша күреседі. Не ушін жауласты, еселері кімде кетті, оларды бұл сүрақ ойландырмаған. Ұзақ айқас жігіттердің өмірінің үзілуімен тынды. Бір сұмдықтың боларын іші сезіп, құдайға құлшылық етіп, жалғызының тілеуін тілеумен болған Қалбағайдың шешесі зар илеп, сорлап қала берді, иен далаға інісін тастап, қан жұтып Жоламан кетті. Айдап салушы Айдар мен Досболдың бұл өлімдерге қабырғасы қайысар ма?! Жазушы шығармасын: «Жарық айлы бүгінгі түн қаралы, қанды тұн болды. өз намысы оянбаған екі бейбақ асығы түгел әлдекімнің намысына итаршылық жасады да, жайрап түсті қос арыс!» деп аяқтайды. Ессіз жануар үшін күші мығым, күні өзіне қараған жігіттерді айдап салып отырғандарды дәулеті ортайған жоқ, тек жалған намыс кеуделерін кернеп, бәсекеге түсті. Қан жұтқан жарлы-жақыбайдың тағдырына селт етіп те қарамады. Тағдырдың басына салған ауыр тірлігін сыңар қозыдай бірге кешкен ағалы-інілі Қонақай мен Жоламан бір-бірінен дәл осы түні ажырарын, өзгеден ерекше біткен қайраты мен жүрегі бар Қалғабайдың шешесімен соңғы рет көріскенін білген бе еді? М.Әуезовтің «Барымта» әңгімесі оның жазушылық ерекшелігінің бір кырын айқын аңғартты. Жазушы қазақтың қанына біткен ерен қасиеттерінің бірі барымташылық жайының себеп-салдарын, оның неден туындап, нендей жағдайлармен аяқталып жататындығын асқан шеберлікпен жеткізе алды. Қазақ кәсіп еткен барымтаға жер дауы да, жесір дауы да себеп болатынымен, бұл қантөгіс.пен аяқталған барымта әншейін бәсекеден туындаған. Ешбір күрделі себепсіз басталған егес арыстардың жер құшуымен тынған. Әңгіменің «Таң» журналындағы алғашқы нұсқасы «Қанды түн» деген атпен жарық көріп, кейіннен 1936 жылы шыққан «Қараш-қараш» атты жинаққа әңгіме аты өзгертіліп басылған. М.Әуезовтің 20-жылдардағы жазылған шығармаларының барлығында дерлік Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы өмір кезеңі қамтылғанмен, кеңестердің іс-әрекетін көтере дәріптеу, көзсіз мақтау, мадақтау жоқ. «Үйлену», «Оқыған азамат», «Ескілік көлеңкесінде», «Кінәмшіл бойжеткен» сынды әңгімелерінде жаңа қоғамның жаңалықтары бой көрсеткенмен, бұларда кеңестік дәуірдің зор жетістіктеріне сүйсіне қарау жоққа тән. Жазушының бұл уақытта жазған шығармалары ішінде «Жуандық» әңгімесінде ғана Кеңес өкіметіне зор үміт артып, сене қарау байқалады. Алайда, шығарма соңы кеңестерді арқау еткен жатақтың опық жеп, жерінен айрылып, көшіп кетуіне ойысады. Құлдықтан құтылып, етек-жеңін енді жинаған Жақсылықтың әр күніне тәубешілік етіп, жүріп жатқан бейқам қалпын іштарлықпен қасақана қиянат жасаған Әбіш бұзды. Жақсылықтың Ақөзекке егін салуына өзі рұқсатын бергенмен, көз алдында ісі алға басып, түлеп-түрленіп келе жатқан оның тіршілігі Әбіш байдың кызғанышын тудырмай қоймады. Жылқысын жайқалып тұрған егініне әдейі жіберген Әбіш наразылық білдіріп келген оның өзін соққыға жығады. Бұл істе төрелік айту тек ұлықтың қолында деген сеніммен Жақсылық милиция бастығына жүгінеді, алайда, ел арасында жуандардың әлі мен айласы басым болып, ұлық кескен үкім тек қағаз жүзінде қала берді. М.Әуезовтің бұл шығармасы реалистік шындыққа кұрылған. Сол тұстағы жарлы мен жуанның арасындағы теке тіресті шебер көрсете алған, сонымен қатар кеңестік тәртіптің әлсіздігін де жасырмаған сыңайлы. Сыншы-зерттеушілеріміз жазушының Жуандық әңгімесін 20-жылдардағы басқа шығармалармен салыстырғанда жаңа бағытта жазылған шығарма екендігін айтады. Расында да, мұнда қазақ кедейінің көшпелікті қойып, егіншілікке көшкені, табысты еңбектері, қарапайым адамдардың жаңаға ұмтылуы сынды қоғамдағы ауқымды өзгерістер суреттелген. Кеңес өкімстінің алғашқы жылдарында артель құру, кооператив қауымдарын жасау, егіншілікке көшу жайы шығарманың «Әр рудан жиылған жиырма-отыз үйлі кедей-кепшік осы өзекке екі-үш жылдан бері егін салуды машық қылған» деген жолдарынан көрініс береді . Бұл тұстары маңдай терімен адал еңбек етіп жүрген кедей-кепшік екі жақты биліктің шылауында қалды. Кеңес өкіметінің көмегімен жерге иелік етіп, егін салып отырғанымен елдің жуандары байырғы жерінен әлі де пайда көріп, бұрынғы құлына әлі де қожалық етуді көздеді. Жуандар қаладағы «оқығандарға, таныстарға шауып», істі өз пайдасына шешіп, тағы да күшінің басымдығын көрсетті. Бұл тек бір ғана кедейдің басындағы жай емес, осы тұста басын тауға да, тасқа да ұрған қаншама кедей-кепшік жаутаңкөз болып, осы күйді кешкені күмәнсіз. М.Әуезовтің бұл жылдары жазылған қазақ елінің ауыр тұрмысы, азапты тіршілігі суреттелген туындылары қатарында «Жетім», «Барымта» «Жуандық» әңгімелері бар. Бұларда қазақ тұрмысының көлеңкелі жақтары қатыгездігі мен тұрпайы жат қылықтары аса дәлдікпен жазылады. Өзгенің есебінен күн көріп, өзгенің қолымен от көсеген кейбір әлділердің қылықтарын, зәбір көріп, запыран жұтқан әлсіздердің бейнесін ұтымды аша білген. М.О.Әуезовтің алғашқы шығармаларының бірі – «Ескілік көлеңкесінде» әңгімесі де сюжеті мен композициясы шебер құрылған көркемдігі басым шығарма. Туындының табиғатына үңілсек, кейіпкерлердің басынан кешкен оқиғалары, психологиялық ерекшеліктері, көңіл күй, толғаныс тебіреністері М.Әуезовтің 20-жылдары басынан кешкен оқиғаларымен үндестік табады. Әңгімедегі Қабыш пен Жәмештің ара қатынасы Мұхтар мен Кәмиланың арасындағы байланысты еріксіз ойға оралтады. Кенжеханды Кәмиланың күйеуі Мұсабайдың өзі дерсің. Сөзіміз дәлелді болу үшін Қабыштың тәуір оқыған жігіттердің бірі болуы, қалада жүріп, елде қалған сүйіктісін қиялдана еске алуы, кыздың атастырылған күйеуінің сансыз кемшіліктерін кезге ілмей, оған баруға бел байлауы сынды әңгіменің ұзын ырғасынан тартылған себептерді алға тарта аламыз. «Қалада жүргенде Жәмештің ұзын бойлы жіңішке денесі мен сұлу қара көзді қызыл жүзі есінен кеткен емес. Кішкене күннен балалық ұясынан алып шыққандай ертегілі қиялы осы пішінге біржолата жабысып өскендей. Сол нәзік сұлу пішін көп жылдың арманы, жасырын мұңы еді» деген жолдары Мұхтардың Кәмилаға деген ынтықтығының белгісі іспетті. Жігіт қыздың ақылға сиымсыз әрекетке барып, қате басқанына өзегі өртене өкінгенмен, көзін шелден аршуға талпынған әрекеті зая кетті. Су түбінен құрғақ тас іздеп, кезсіз іске бел байлаған қыз кеудесін өткір өксік тілгілегенше алған ісінен таймаған. Бұл некенің болу, болмауы да тікелей Жәмештің қолында еді ғой. Шығарма соңы Жәмештің қате басып, кезбояушылыққа ергенін кеш болса да түсінуімен аяқталады. Мөлдірегсн жас сұлудың өзінің теңіне бармай, шешесінің ырқына көніп, егде тартқан адамға күйеуге шығуға келісім беруіне бір себеп Кенжеханда тоқалдықта болған апайы Қадишаның: «..артымда қалған жас балалар бар. Мен дейтін болса менің төркінім Жәмешті менің орныма берсін» деген өсиет сөзінен аттай алмауы болса, екіншіден, өзі пір тұтып, әр сөзін жөн санайтын әжесінің шешімі де осы болған. Жәмеш көп ойланбастан бұған үнсіз келісіп, шешеден өзге туыс жақынның қарсылық сөзін құлаққа ілмеді. «Қабыш дәл бүгінгі күнге шейін Жәмештің мінезін түсіне алған жоқ. Жәмеш бұрын қол жетпестей алыста сағымданып тұрған сүйгені болса, қазірде шешуі қиын, туысы жат, дағдысы бөлек бір ауыр жұмбақ та болды». Автор осындай сүреңсіз оқиғаға жеткізген жас қыздың санасын улап, бақытына кедергі болған ескілік салты екенін дәлелдеуге тырысқан. Жәмиланың апайы Қадишаның өсиет сөзін, аманатын орындауы, әжесінің ата-баба дәстүрін берік ұстанып, қазақы салтты қызғыштай қоруы сынды сол тұстағы ел өмірінде жиі кездесетін әлеуметтік рухани шындықты кірістіре отыра өзінің ойын, мақсатын жете түсіндіргендей. М.Әуезовтің алғашқы шығармалары «Үйлену» (1923), «Сөніп жану» (1923), «Кім кінәлі» (1923), «Ескілік көлеңкесінде» (1925), сынды әңгімелерінде адам өміріндегі аса жауапты да маңызды құбылыс - үйлену, шаңырақ құру мәселесін қозғайды және алған кейіпкерлерінің ішкі әсерлерін, көзқарастарын білдіреді. «Таң» журналының соңғы санында жарияланған бұл әңгіме соңына «аяғы бар. Мұхтар» деп қол қойылса да, кейін жалғасын таппаған. «Таң» журналының 2-санында жарияланған «Қаралы сұлу» әңгімесінде Мұхтар Әуезов өмірден татар дәмі мен ләззаты ерте таусылып, азап көріп жаны қиналған қазақ әйелінің халін суреттеген. Ы.Дүйсенбаев Мұхтар Әуезов шығармашылығына арнаған еңбегінде жазушының 1920-25 жылдардағы шығармаларын саралай келе қазақ әйелдерінің жайын жан-жақты және әр қырынан көрсеткен туындылар қатарына: «Үйлену», «Қаралы сұлу», «Кім кінәлі», «Кінәмшіл бойжеткен», «Ескілік көлеңкесінде» атты дүниелерін жатқызады. Зерттеуші пікірінше «Қаралы сұлу» - шын мәніндегі көркем туындыдан гөрі бір ғана эпизодты немесе бір ғана кезенді суреттейтін әдеби этюд. Т.Жұртбайдың сөзімен айтсақ: «Шыңғыстаудың қат-қабат хикаялары алғашқы он жылда Мұхтар шығармашылығының алтын өзегіне айналды. Ол тақырып қорғансыз Ғазиза қыздың тағдырын бейнелейтін алғашкы әңгімесінен басталын, Көксерекпен аяқталады» . Ж.Дәдебаев: «Эпикалық кең тьіныспен үлкен арнада суреттелетін өмірлік уақиғалардың қай-қайсысы да сезіммен астаса, лирикалық лепке бөленіп отырады. Лирикалық сыпаттағы суреткер жазушының эпикалық баяндауының көлемі мен құрылысын толықтыратын, байытатын факторға айналады. Осыдан келіп М.Әуезов прозасы әрі эпикалық, әрі лирикалық қасиетке иеленеді» деп тұжырымдайды. Жазушының әңгімелеріне де осы сынды пікір айтуға болады. Енді бірде шығарма желісі өзге ортадан, қаламгер өмірінен тысқары шытырман әрекеттерге де құрыла береді. Осындай құбылыстар М. Әуезовтің ХХ ғасыр басында жазылған әңгімелерінде қатар көрініс табуы кездейсоқтық емес. Өзге қоғамдық- әлеуметтік шеңбер аясынан алынып әңгімеге арқау болған фабула немесе лейтмотив, традегиялық бояға қанық тағдырлар тоғысы “Қаралы сұлу”, “Қорғансыздың күні”, “Жуандық”, “Қайғылы жетім” әңгімелерінде шебер өрілсе, автобиографялық оқиғаларға құрылған “Үйлену”, “Кінәмшіл бойжеткен”, “Сөніп жану”, “Оқыған азамат” сынды бірқатар әңгімелері де көркемдік шынайылық келбетін аша білген. ХХ ғасыр басындағы әңгімелерінің мүддесі- адамзаттың нәзіктігі мен ішкі жан әлеміне терең бойлай үңіліп, психологизм мен сыршылдыққа құрылу. Ұлтының асқақ арманы мен халқының қалауы, сол дәуір тынысының ырғағына икемделген өмір тіршілігін суреттеу обьектісіне арқау болған. 20-сыншы жылдар М.Әуезовтың аса өнікті жазған, суреткерлік «тыңын» тапқан, мол барлау, тәжірибе жинаған кезеңі. Оған дейін бірсыпыра жүйелі білім алып, әдебиетпен жақсы танысқан автор дала өмірінің шежіресін жасауға кіріседі. Ол халықты тәрбиелеудің орасан көп дерттерін көрсетіп, әшкерелеу, “әлеуметтік өмір докторы» болу қажет деп санайды. Жұртты тікелей күреске шақырмағанымен, халық тіршілігін, ішкі қайшылықтарын асқан білгірлікпен шенейді. «Қорғансыздың күні», «Оқыған азамат», «Қыр суреттері», «Қыр әңгімелері», «Үйлену», «Сөніп-жану», «Кім кінәлі», «Ескілік көлеңкесінде», «Жетім», «Барымта», “Кінәмшіл бойжеткен», «Қаралы сұлу», «Жуандық», «Қараш-Қараш оқиғасы», «Көксерек» сияқты әңгімелері мен повестерінде сол тұстағы қазақ елі тіршілігінің түрлі қыры мен сырлары елестейді. Уақыт бір орында тұрмайды. Мұхтар Әуезовтің 1920 жылдардағы әңгімелерінде кейіпкерлердің тартысы жалпы адамгершілік мәселелері көркемдік әрі шынайылық тұрғысынан қозғалады. Он жыл өтіп, ел 1930 жылдар табалдырығынан аттағанда қазақ прозасы көбіне көп әлеуметтік саясат мәселелеріне ойысты. Бай мен кедейдің қайшылықтары әдебиет ауа-райын да бұзды. Саясат, солақай тұрпайылық белең алды. Кеңес тақырыбына арнап «Үш күн», «Іздер», «Құм мен асқар биік», «Білекке-білек», «Шатқалаң», «Қасеннің құбылыстары»,«Бүркітші», т.б., әңгімелерін жазды. Бұлар қазақ жеріндегі алғашқы совхоз құрылысы, соған байланысты туған тартыстар суреттелді. «Қасеннің құбылыстары» жанрын автор «психологиялық очерк» деп анықтайды, М.Әуезовтің алғашқы әңгімелерін оқыған адам жазушының психологиялық талдау өнерін таң қалдырып меңгеріп алғанына көз жетеді. Бұл әңгіменің бас кейіпкері – Қасен деген кеңес чиновнигі. Көп жылдар бойы маңызды лауазым – жоғары қызыметте болған адам. Төмендеуі, асыра сілтеуі, қып-қызыл белсенділігі салдарынан: «Елдің ішінен шыққан кедей, еңбекші байға қарсы дегендер болса, үстінене құс ұшыртып, астынан ит жүгіртіп сотты қып, әлекке салып есін жиғызбай, партиясынан айдатқан күндер де болды-ау… Тү-у… со кездегі өкіметі не деген жайлы деймін-ау!» - деп күрсінгенде, көкірегі қарс айырылды. Бұдан әкімшілік-әміршілдік жүйесі шеңгелін босатты деген ұғым тумайды. Жап-жақсы ұрандарды Қызыл империя көрінеу аяқасты ететін. Жергілікті халық өкілдерін басқару жұмысына қатыстыру керек деген ұран ұран күйінде қалды. Жазушы бұл жауапсыздықты батыл сынайды. Кеңес жүйесінің босаңси бастағанын көрсетеді. Қасен істейтін «кеңсенің мамандары көбінесе көпірме сөзге құмар. Жұмыс істеп отырған бірі де болмайды. Сондықтан іс алға баспайды. Кеңседегілердің киерге киімі, ішерге тамағы жоқ. Дегенмен Қасен секілді чиновниктердің жағдайы басқаларға қарағанда шүкір – олар мемлекеттен «паек» алатын жандарға тіркелген. Сонда да бұрынғы аузынан қазы-қарта кетпейтін дәуренін жоқтайды. Әйелі Жәмила да ұсақ жан. Ауылдан келген туысқаны әдемі табағын абайсыздан сындырғанына қатты долданды. Қасеннің бұл күйіне студент інісі Сәлім сын көзбен қарайды, «Кітап оқымайды…» - деп жазғырады. Сәлім Жәмиланың қылықтарын дүниеқоңыздылық деп бағалайды. М. Әуезовтің әңгімесі Кеңес өкіметі елге бақыт құсын орнатты деген ресми насихатқа қарсылық боп көрінеді. Шындықтың жалпылама емес, нақтылы болатынын шығын проза дәлелдеді. М.Әуезов әңгіме өрісін көркемдік ерекшелік әрі шынайылық тұрғысынан зор шеберлікпен кеңейте түседі. Әңгіме көлемі ұзарып барып көлемді прозаға ауыса бастайды. «Қараш-Қараш оқиғасы» хикаясын әуелде ұзақ әңгіме жанрына жатқызады. «Бұл ұзақ әңгімені ертеде араб, латын әріптерімен жарияланған қалпынан автордың түзетіп, өзгерткен жаңа түрі» деген ескертпеге қарағанда, ол прозада өзін сенімді сезініп, енді суреттеу алаңын барынша кеңейтуге ұмытылғанын байқаймыз. «Қараш-Қараш оқиғасының» бас кейіпкері Бақтығұл көп уақыт барымтамен айналысады. Ұсталып қалып, соққыға жығылады. Бұдан кейін ол адал еңбектенгісі келіп Жарасбайға жалданады. Болыс бұны тағы барымтаға аттандырады. Жарасбай өзін ақтау үшін бар пәлені «қарақшы» - деп Бақтұғылға жабады. Бақтұғыл қашқын, кезбеге айналды. Бұл қорлыққа шыдай алмаған ол ақыры Жарасбайдан кегін алады. Қараш-Қараш асуында оны аңдып жүріп атып өлтіреді. Бақтығұл өзін қатал, аяқ жетпес асулардың, құздардың баласындай сезінеді. Солардан пана табады. Тумысында батыр, ержүрек, әділ адам өстіп арамдық, жауыздық тәлкегіне түседі. Ол бір уақ таулардың шыңына телміріп, шындықты сол биіктерден іздейтін тәрізді. Қаламгер өз туындыларында көркемдік тәсіл, оқиға мен образ шынайылығын, тарихи болмысты тыңнан шебер де тартымды етіп тоғыстырып бейнелейді. Бақтұғұлдың прототипі алаш арысы Тұрар Рысқұлбекотің әкесі Рысқұл екендігі белгілі. Осы әңгімесінің тарихи негізіне де Рысқұлдың басынан кешкендері өзек етіп алынған. М.Әуезовтің бұл уақытта жазылған шығармаларынан «Көксерек» хикаясын ерекше атаған жөн. Бұл ұзақ әңгіменің тақырыбы басқа әңгімелерінен оқшау көрінеді. Онда қолда өскен, асыранды Көксерек атты бөлтіріктің тарихы. Құрмаш деген жас бала қасқырдың күшігін асырайды. Бөлтірік өсе келе қасқырдың табиғаты жеңіп, күндердің күнінде тағы тектестерінің үйіріне қосылып кетеді. Енді өзін өсірген ауылға маза бермей, малға тиседі. Көксеректің жыртқыштық мінезі қатал беріледі. Автор мұны ұтымды шағын деталь көмегімен ұтымды жеткізеді: «Ін ішінен жат иіс сезіп, Көксерек басы мен кеудесін сұғып «ыыр» етіп кішкене күйікті күшікті тістеп суырып шықты. Бұны істегенде ақ қасқыр арсылдап тап берген еді, Көксерек сонда да тоқтамай көк күшікті жерге жұлқып-жұлқып соғып, қабырғаларын кірт-кірт сындырып өлтіріп тастады». Өз күшігін аямаған Көксеректен адамға қайырым қайдан болсын. Ақыры Көксерек өзін асырап өсірген Құрмашты ат үстінен жұлып ап, өлтіріп кетеді. Әуезовтің «Көксерегі» атақты жазушы Джек Лондонның шығармаларымен тақырып жағынан үндес. Бұл кездейсоқ ұқсастық емес. Мұхтар Әуезов жер жүзі классикасын үйренуді ғана мақсат етпеген. Ол мұсылмандық Шығыс поэзиясының нәзира дәстүрін еске алып, жаһанның ең керемет деген жазушыларымен өнер сынасып, қалам жарыстырып көрген. Бірақ тақырып болмаса, өзге жағынан қазақ жазушысының Дж.Лонданның «Ақ азуына» тіптеп ұқсамайды. Көксерек сюжеттік желісі өзгеше айтары да басқа. Әуезов қасқырдың сүлдесінен мейірімсіз қарақшының тағылық мінезін таниды. Әуезов Дж. Лонданның «Ақ азуын» 1936 жылы қазақ тіліне аударғаны белгілі. Ал «Көксерек» одан кейін жазылған. Лондон шығармасын аудара отырып, өзінің атақты классиктен артық түспесе кем түспейтін шығарма жазғанын мақтаныш еткен болу керек деп ойлайсың. Мұхтар Әуезовтің шағын прозадағы үздік табыстары «Абай жолы» эпопеясының дүниеге келуіне бір жағы мықты әзірлік болды. А.Нұрқатов М.Әуезовтің шығармашылығы жайында былай дейді: «М.Әуезов шығармашылығының алғашқы жылдарында-ақ жоғары көркемдік-реалистік шығармаларды жасаған болатын, оны еске салуымыз қажет, өйткені соңғы уақытқа дейін жазушының көптеген реалистік дүниелері дұрыс бағаланған жоқ және шығармаларының ең жақсысы, оның алғашқы кезеңінде жазылғандарынан, жалпы назарға алынған жоқ болатын». Бұл пікірмен келіспеуге болмайды. М.Әуезов шығармалары талай рет сынға ұшырады. Біреулер ұлтшылсың деп айыптаса, біреулер мүлдем басқаша пікір айтты. Әуезовтің ұшан теңіз шығармашылық әлемі талай сынды басынан өткерді. Мұхтар Әуезов алғашқы шығармаларының көбін әңгіме түрінде жазды. Әңгіме жанры көлемі шағын болса да, мағыналық сиымдылығымен жазушының өз идеялық және эстетикалық бағыт-бағдарын айқындауға, өзіндік стиль қалыптастырып, суреткерлік шеберлігін жетілдіруге бірден-бір қолайлы еді. Әңгіме - көркем прозаның ең ықшамды түрі. Бірақ жеңіл түрі емес. Оның қиындылығы да сол ықшамдылығында, аз сөзге көп, терең мағына сыйғызып, негізінен, бір оқиғаның баяндау арқылы мол өмір шындығын ашып беру қажеттігінде. Әңгімеде кейіпкерлердің көп болмайтыны, негізгі геройлар екеу-үшеуден аспайтыны да олардың мінез-құлқын, характерін солардың бірнеше нақтылы бас-аяғы жинақы іс-әрекеттері арқылы ашып беруге үлкен суреткерлік шеберлік қажет екенін аңғартады. Әңгіме көркем прозаның жазба әбебиетінде қалыптасқан түрі, ауыз әдебиетіндегі әңгімелеп айту үлгілерімен тамырлас-жалғастығы болса да, мүлде жаңа соны жанр. Басты ерекшелігі – қалыптасқан дәстүрлі баяндау тәсілдерінің шеңберінде қалмайтын еркіндігі, шығармашылық ізденістерге жол беретіні, әңгіме жанрында тақырып таңдау, өмір шындығын әр жағынан қамту мүмкіндігі шексіз десек, оқиға желісін еркін өрістету, шығарманың композициялық құрылысын неғұрлым ұғымды, ширақ етіп келтіру мүмкіндіктері де мол. Әңгіме жанрының ерекшелігі жағынан сан алуан түрлері болады да, мұның өзі әр қилы суреттеу тәсілдерін қолдануға да жағдай туғызады. М.Әуезовтің әңгімелерінен осы жанрды бірден жақсы иергенін, оның өмір шындығын көркемдік ерекшелігі тұрғысынан жан-жақты, терең бейнелеу мүмкіндіктерін толық пайдалана білгенін анық байқаймыз. «Қорғансыздың күні», «Оқыған азамат», «Қыр суреттері», «Қыр әңгімелері», «Үйлену», «Сөніп- жану», «Кім кінәлі?», «Ескілік көлеңкесінде», «Жетім», «Кінәмшіл бойжеткен», «Қаралы сұлу» секілді әңгімелерінің қай-қайсынан да жазушының ауыл өмірін, елдің тұрмыс жайын, әдет-ғұрпын жетік білетіні айқын танылады. Әсіресе Мұхтар Әуезовтің осы кездің өзінде- ақ барған сайын суреткерлік, баяндаущылық шеберлігі арта түсіп, сан түрлі адамдардың мінез-ерекшелігін, психологиясын, ойлау-сөйлеу мәнерін тап басып тани білетін көрегендігі мен сезімталдығы назар аудартады. Сол замандардағы қоғамдық өмірде орын алған алуан түрлі мәселелерді – ауыл адамдарының өмір-тұрмысы, күн көрісі, үйлену, отбасын құру және құдаласу, күйеу келуі, қыз көру сияқты ескі-әдет ғұрыптар, оқыған жігіттердің мінезі, іс-әрекеттері –осының бәрі адамгершілік идеялары - әйелдің бас бостандығы, әділеттілікті жақтау тұрғысынан ашып көрсетеді. Аталған әңгімелерінде жас жазушының панасыз, қорғансыз адамдардың жанашыры болуға ұмтылып, қайғы-қасіретке душар болған жетім, жесірлердің ауыр халін тебірене бейнеленуінен оның шығармасындағы гуманистік сипаттың пафосы сол кездің өзінде аса күшті болғаны анық байқалады. «Қорғансыздың күнінде» жаны таза, пәк сезімді жас қызға жасалған зорлықтың, қорлаудың жантүршігерлік айуандық екенін қандай әсерлі бейнелесе, басқа бірталай әңгімелерінде де адал, ар-ұяты бар, бірақ қолы қысқа, жоқшылықты, өмір ауыртпалығын көп көрген адамдарды аяныш сезімімен бейнелеп, әділетсіздікті, озбырлықты, дүниеқоңыздықты, пасықтықты жеріне жеткізе әшкерелейді. Осыларды айта отырып, Мұхтар Әуезов әңгімелерінің басты ерекшелігі қандай десек, алдымен айналады өмір құбылыстарын бейнелеудегі көркемдік ерекшелік пен шыншылдық суреттеу әдісін шебер қолдана білетіндігі дер едік. Әңгімелерде баяндалатын оқиғалардың, бейнеленетін кейіпкерлердің бәрі өмірден алынған, сол ортада болатын оқиғалар, іс-әрекеттерді бейнелейтін типтік мінез, типтік характерлер. Әрине, кейбір жайлар әсірелеп көрсетілген. Бірақ, тіпті айналадағы табиғат көріністері – даланың қысы, желі, бораны, айлы түні, тау-тасы – бәрі нақтылы, дәл, анық бейнеленген. Және олар құр жай ғана сурет, адамдар өмір сүретін орта ғана емес, әңгімедегі кейіпкерлердің көңіл-күйі, қайғысымен үндес келетін, кейде оның тағдырымен ажырамас бірлікте көрінетін дүние болмыстың нақтылы ақиқат белгілері. Поэтика тұрғысынан қарасақ, табиғат суреті көркемдік символ бейне де бола алады, ол қуаныш сезімін де не қауіп-қатерден қорқыныш сезімін де күшейте алады. Мұхтар Әуезовтің көркемдік стиліне оқиғаны асықпай, байсалды түрде баяндау тән. Оның оқиғаны баяндауында кейде суреттеп көрсету жағы басым да, ал автордың атынан кейіпкердің жай-күйін түсіндіру жағы азырақ болатын кездері де бар. Жазушы оқиғаны баяндай отырып, әр түрлі жағдайларға, кейіпкердің әр қадамының дәлелді болуын құнттап, түсінік беретін тұстары да аз емес. Оқиғаны асықпай баяндаған кезде бұл тәсілді көбірек қолданады. әсіресе, көлемді көркем шығармада (романда) оқиғаларды кейіпкерлердің іс-әрекетін бір арнаға түсіру үшін мұндай авторлық түсінік бері тәсілі жиі қолданылады. Мұхтар Әуезовтің әңгімелері жайында айтсақ, жазушы оқиғаны өмірде болған қалпында баяндағандай етіп көрсету жағынан Антон Чеховқа ұқсаса, автордың өзі араласып болған жағдайды түсіндіруге бейімділігі жағынан Лев Толстойға көбірек ұқсайтын сияқты. Мұхтар Әуезовтың 1921-1925 жылдары жазылған әңгімелері оның көркемдік проза саласындағы алғашқы ізденістерінің өте жемісті болғанын айғақтай алады. Олар жазушының суреткерлік шеберлігінің кейін бара-бара шырқау шыңға көтерілуіне жол ашқан бастапқы биік белесі болады. Жазушының шығармашылық жолындағы алғашқы туындылары одан әрі жалғасуға тиіс, түйінсіз әңгімелер емес, әрқайсысы бас-аяғы бүтін көркем дүниелер. Алғашқы жарияланымында аяғы бар деп жазылған үйлену, «Ескілік көлеңкесінде», соңына басылмаған романнанң деп ескертпе берілген «Бүркіт» аңшылығының суреттерің, роман деп басылған «Заман еркесі» әңгімелері кейіннен жалғасын таплағанымен, олардың әрқайсысында толымды түйін, тұжырым бар, яғни автор айтпақ ойын жүйелей алған, мақсатына жеткен. Өмірдің шынайы келбетіне терең үңілу, ащы шындықты айтудың қиындығы күнделікті идеологияның қалыптасқан қағидасына айналған тұста замана талабы қаншалықты тосқауыл койғанымен, М.Әуезов шындықты баса айта алмаса да тұспалдап жеткізді, онысымен де ұлтының ақыл-ойының кемелденуіне ықпал еткені айқын. Қазақ әдебиетінің тарихына Мұхтар Әуезов сіңірген еңбек өлшеусіз, оның ішінде ерекше оқшауырақ тұрғаны - прозалық шығармалары. Т.Ахтановтың: «Әуезов қазақ прозасын ересек, кексе әдебиет дәрежесінде бастағанмен, жаңа оянған жас халықтың рухани балғын қасиетін көтеріңкі романтизм мен таңғы шықтай мөлдір лирикасын, керек десеңіз, шығыстың асқақ сөз бен нақышты суретке құмарлығын бір бойына түгел сыйғыздың деуінің негізі оның қазақтың шын профессионал прозасының дүниеге әкелуінде жатса керек». Қорыта айтқанда, М.Әуезов ХХ ғасыр басындағы әңгімелерінің жанрлық және тақырыптық мазмұн даралығы қазақ прозасын жаңа сапаға көтерді. Жазушының әңгімелеріндегі төгілген тіл, бояулы сурет сол заманның көркемдік шындығын көз алдымызға әкеледі. Шығармаларымен Әуезов заманының рухани тынысын жеткізді, әлеуметтік мәселелерді көркемдік тұрғыдан зерттеп, қоғам өмірінің басты буындарына қорытынды жасап, бағалап, өткенін таразылап, болашаққа багдар беріп, заман шындығын реалистік тұрғыдан жазды. Жазушы өмір шындығының нағыз қайшылықтарын сол қалпында бейнелеуге тырысты, көлекелі жақтарын әшкерелеп, жаңғыртып, жаңартуға негіздеді. жүктеу/скачать 286,41 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|