Әзілхан Нұршайықов

Sauap.org
64 
Кӛргенде бой еріп, 
Сүйегім балқыған... 
Жомартбек ҿлеңнің ҽр жолының мазмҧнына қарай бірде мойнын созып, 
бірде екі қҧлашын кең жайып, одан соң балқып, еріп, ақырында бу боп ҧшып 
бара жатқандықты танытып неше қимылдар жасап болып тоқтап, Зайкҥлге 
басын иді.
– Бис! Бис! - деп қыздар қол соқты. Зайкҥлдің ҿзі де мҽз болып, 
алақанын қоса шапалақтады. 
– Ҽй, мынауың жап-жақсы ҿлең ғой ҿзі, – деді Зайкҥл Жомартбекке разы 
боп.
– Басқа біреудікі емес пе? 
– Жоқ, Зайкҥл! – Жомартбек кеудесін соқты. 
– Қарғаншы ҿзімдікі деп. 
Жомартбек шҧбырта жҿнелді. 
– Егер осы ҿлеңді Зайкҥлге арнап ҿзім шығармаған болсам аяқтағы суға 
ағылып ҿлейін, қҧрғақтағы киттерге қағылып ҿлейін, тумаған ту асаудың 
қҧйрығына тағылып ҿлейін! Оллаһи! Биллаһи! 
Осылай деп Жомартбек зірк-зірк еткізіп сҿзін аяқтап, екі қолын бірдей 
аспанға кҿтерді. 
– Сендім, сендім, - деді Зайкҥл Жомартбектің «ант» ішкеніне разы боп. - 
Онда сен бір ҿлеңді жақсылап ақ қағазға кҿшіріп басына «Зайкҥлге» деп 
жазып, менің кітабымның арасына ҽкеп салып қой. 
– Қҧп болады, Зайкҥлжан, – деп арық Жомартбек сҧрақ белгісіндей иіліп 
қалды. 
– Ҽһ, Зайкҥл, сен Жомартбекке рас сеніп отырсың ба?– деді Майра. - Бҧл 
Абайдың«Кҿзімнің қарасы» деген ҿлеңі емес пе? 
– А, не дейді. Мен расында ҿзіме арналған ҿлең екен деп қуанып едім. 
Осы ақындар «С- ға», «Қ-ға», пҽленшеге, тҥгеншеге деп жазып жатады ғой. 
Маған да біреу ҿлең арнасашы, шіркін! – деп Зайкҥл дағдарып қалды. – Ал 
мен
Абайдың «Айттым сҽлем, қаламқастан» басқа ҿлеңін естіген емеспін. 
– Естігенің не, оқымайсың ба? - деп кҥлді Майра. 
– Жоқ, мен ҿлең оқымаймын, – деді Зайкҥл басын шайқап. 
– Ҿйткені мен қызбын. Ал қыздың ҿзі ҿлең. Ендеше, мені жігіттер 
оқысын. 
– Рас, ҿзге қыздар ҿлең болса, біздің Зайкҥл поэма ғой, – деді Жомартбек 
жымыңдап. – Поэманың ҽр бетін ақтарғаның сияқты... 
Осы кезде ҥзіліс бітіп, профессор аудиторияға қайта кірді. «Мен саған 
кҿрсетермін кісі алдағанды» дегендей, Зайкҥл арт жаққа бҧрылып,
Жомартбекке жҧдырығын тҥйді. Мен бҧл сабақта бҧрынғы орнымда,
Меңтайдың қасында отырып қалдым. Меңтайдың маған ренжімегеніне 
шаттанып, кҿңіл алаңы басылғандықтан болар, бҧл жолы Ҽуенов лекциясын 
тағы да бҧрынғымдай сҥйсіне тыңдадым. Бір сағатын профессор Абайдың 

Sauap.org
65 
«Қақтаған ақ кҥмістей кең маңдайлы» дейтін кҿпке мҽлім ҿлеңін 
талдауға арнады. 1884 жылы жазылған бір ҿлеңнің тақырыбы қазақтың 
бойжеткен қызының сырт кҿрінісін, мҥсін келбетін суреттеуге арналғанын, 
жас атаулы қызығарлық, сҥйсініп тамаша етерлік ерекше сҧлу қыздың 
портретін ақын қалай жасағанын, сол портретті сомдау тҽртібін санамалап 
айтты. Қыздың сырт мҥсінін суреттеуде тҿл ҽдебиетте теңдесі болмаған бҧл 
ҿлеңді Пушкин, Лepмонтов, Байрон, Гейненің қызға арнаған ҿлеңдерінің 
жатқа ҥзінділерімен салғастырып бір ҿтті. Қалай дегенмен бҧл ҿлеңде 
Абайдың ҽлі де ҽлеуметтік шындықты, халық арасындағы ауыртпалықты 
сыншылдықпен 
жырлайтын 
қоғам 
қайраткерлері 
дҽрежесіне 
кҿтерілмегендігін, «Қақтаған ақ кҥмістейден» кҿбінше сҧлулықты, жарастық 
келісімді ғана жырлайтын эстет ақынның лебізі аңқып тҧрғандығын 
профессор бір тҥйіп тастады.
Осыдан кейін ол осы ҿлеңнің бойындағы ҿзінің кемшілік, мін деп 
табатын жайларына тоқтады. Оның айтуынша ақын бҧл ҿлеңінде тірі адамды, 
оның жай-кҥйін бейнелеудің орнынасурет берген. Қасы қандай, шашы 
қандай, кҿзі қандай, мҧрны қандай деген сияқты анкеталық сҧрақтарға жауап 
іздеп, тек қана паспорттық сипаттау жасаған. Мҧның себебі ақынның ҽйел 
жынысына қазақы кҿзбен қарап, қыз кҿре келген жігіттің немесе келіп 
айттыра келген қҧданың кҿзқарасынан аса алмауында, – деп тағы да 
пайымдау жасады. 
Бҧдан кейін профессор Абайдың «Аттың сыны» дейтін ҿлеңін еске алды.
Анықтап қараған кісіге «Қақталған ақ кҥмістеймен» осы ҿлеңнің 
арасынан айқын композициялық ҧқсастық танылатынын айтты. «Ат 
сынында» жҥйрік аттың сырт мҥсіні мҥше-мҥшесімен реттеле баяндалады. 
Ҽрине, атты солай суреттеу орынды. Ал адамзатты сипаттауда мҧндай ҽдісті 
қолдану қонымды емес деген қорытынды жасады профессор. 
Абайдың еш ҿлеңінде ешқандай мін бар деп ойламаған біз оған арналған 
мынадай сындарды естігенде екі кҿзіміз бақырайып, профессорға сенерімізді 
де, сенбесімізді де білмегендей, тесірейіп отырып қалдық.
Ҽрине, сенбеске болмайды. Бар дҽлелімен тайға таңба басқандай етіп 
кҿрсетіп отырған бҧл кемшіліктерді еріксіз мойындауға тура келеді. 
Бҧл аз дегендей профессор енді сол ҿлеңнің композициялық 
шалағайлығын ашады. 
Ҿлеңнің бас жағы бір тақырыппен басталып, аяқ жағы екінші тақырыпқа 
ауысып кететінін, ҽуелде іс пен мінез жоқ, тек сырт болса, кейін сырт жоқ, 
тек мінез ғана айтылатынын, сҿйтіп алғашқыда мақтаған нҽрсесіне ақын 
кейін кейіп, ҧрысқа жақын сҿздер қолданатынын кҿрсетеді. Атап айтқанда 
ақын алғашында қыздың кҥлкісі «бҧлбҧлдай», «іш қайнатады» деп мақтаса, 
соңынан сол кҥлкіні «жартақтап», «тыртақтаған» деп жаратпай шыға келеді.
Осыдан кейін Ҽуенов екінші бір ҿлеңін талдауға кҿшеді. Бір талдаудан 
бір талдау қызық боп, ол бізді Абай ҿлеңдерінің қатпар-қатпар шатқал, 
шыңдарына қарай жетелеп бара жатқан тҽрізденеді.Ҽуеновтың ҿзге 
оқытушыларда жоқ бір ҿзгеше дағдысы бар еді. Ол ҽрқашанда сондай 

Sauap.org
66 
қызықты лекциялардың соңынан міндетті тҥрде бес минуттай уақыт 
қалдыратын. Осы бес минутты ол жеке студенттің жай-кҥйімен танысуға 
жҧмсайтын. Кҥн сайын бір студентті орнынан тҧрғызып алып, ҿзі оған 
ҽртҥрлі сҧрақтар беретін. 
Бағана менің аудиторияға кешірек келгенімді кҿзі шалып қалған соң ба, 
бҧл жолы ол мені орнымнан тҧрғызды. 
– Ербол, сен осы соғыста неше жыл болдың? 
– Тҿрт жыл, Мҧхит аға. 
– Сонда кітап оқи алдың ба? 
– Оқыдым. 
– Қане айтшы, қандай кітаптар оқыдың? – деп профессор менің оқыған 
кітаптарымды санау ҥшін сол қолының саусақтарын ыңғайлай бастады. 
– Шекспирдің «Король Лирін», Шиллердің «Зҧлымдық пен 
махаббатын», Гетенің «Жас Вертерін», – осы кезде Меңтай жалт етіп, менің 
бетіме бір қарап қалды. –Анатолий Виноградовтың «Паганиниді ғайбаттау» 
деген кітабын, Александр Бектің «Волоколам тас жолын» оқыдым.
– Пҽлі, - деп профессор рахаттанып қалды. - Ҿзің кҿп кітап оқып 
тастапсың ғой. Мен соғыс солдаттарының кітап оқыр хал-мҧршасы 
болмайтын шығар деп ойлаған едім. 
– Мҧхит аға, – деді Зайкҥл осы арада профессордың аузындағы сҿзін 
қағып ҽкетіп, – бҧл сіздің «Ақын» романыңызды да оқыпты. – Осы арада 
Зайкҥл ҿз-ҿзінен сықылықтап кҥліп алды. – Сыртын далба-дҧлба қылып алып 
келіпті. Ҽсіресе Тоғжанды айтқанда аузының суы қҧриды мҧның. 
Ҽуеновтың ҿңі кҥреңітіп, қозғалақтап қалды. Содан соң сҥйінші 
сҧрағандай боп, оң қолының қос саусағымен тыныш тҧрған етжеңділеу 
келген қыр мҧрнын жебей сауып, жҧлқып-жҧлқып жіберді. Бҧл оның қатты 
сҥйсінгендегі немесе ерекше кҥйінгендегі ҽдеті еді. 
– Пҽлі, не айтады мына Зайкҥл, рас па, Ербол? - деп профессор менің 
бетімеқарады. 
Мен тез басымды изедім. 
– Сіздің «Ақыныңыз» біздің кҥндік нанымыз, артық патронымызбен 
бірге арқамыздағы зат қапшығында жҥрді. 
– Пҽлі, не дейді-ау? Ал оқи алдыңдар ма оны? 
–Жорықта келе жатып та, окопта отырып та оқыдық, Мҧхит ағай, – 
дедім мен студент болғалы бірінші рет «ағай» деген сҿз аузымнан шығып. – 
Ол кітаптың кҿп кҿмегі болды бізге. 
– Пҽлі, не кҿмегі болды? - Ҽуеновтың екі беті нҧрланып, кҿзі кҥлімдеп, 
жҥзі бҧрынғыдан да жыли тҥсті. – Қай қаһарман басым кҿмек кҿрсетті? 
– Бҽрі де. Ҽсіресе Тоғжанның кҿмегі кҿп болды. Ол бір емес, Бірнеше 
медсестра, санитарка қызметін жалғыз ҿзі атқарды десем, артық болмас 
деймін.
– Пҽлі, не дейді-ау! Шын ба осының? – деп профессор мол денесін тез 
қозғап, ілгері ҧмсынды. 
– Шын, Мҧхит аға. 

Sauap.org
67 
Ҽуенов сҽл шалқайыңқырап, тағы да мҧрнын сауа сипалап қалды. 
Осы кезде лекцияның біткенін хабарлап, қоңырау соғылды. Бірақ 
профессор асықпады. 
– Ербол, сен ҿзің мені қуантып тастадың ғой, - деді ол алдында жатқан 
папкасын бір сипап қойып. - Ал енді ҿзің осы айтқандарыңды қағазға тҥсіре 
алар ма едің? Тоғжанның жаңағы ҿзің айтқан майданда талай медсестраның 
қызметін атқарғанын дҽлелдеп, оқушыны иландыратын етіп жазуың керек.
Осы қолыңнан келер ме еді? 
– Келеді, Мҧхит аға, – деді Зайкҥл мен ҥшін жауап беріп. 
– Бҧл ҿзі ақын. «Қызыл кҿрпе» деген ҿлең жазған. 
Мен ҧялып, Меңтай жаққа қарай жҥзімді бҧрдым. Байқасам, ол да 
қызарып кеткен екен. 
– Жазып кҿрейін, – дедім мен. 
– Ҿзің ҿлең де жазушы ма едің? – деді профессор орнынан тҧрып жатып. 
– Жоқ, жай, ҽшейін... 
– Шын, шын, Мҧхит аға! - Зайкҥл қасы қанжардай дір етіп, одан сайын 
ҿзеурей тҥсті. –Ҿзі ҿзге сабаққа да жақсы. Соғыстан қайтқалы ҽлі ҥйіне де 
барған жоқ. 
Профессор Зайкҥл сҿзінің бас жағында кҥлгенімен, аяқ жағына назар 
аударып, менің ҽлі елге бармағаным анық па екен деп сҧрады. Мен оқу 
басталып қойғаннан кейін бір жылым босқа ҿлмесін деп осында қалып 
қойғанымды айттым. 
– Жарайды, онда тіпті жақсы. Ал енді сен жаңағы айтқанды менің 
алдағы дҥйсенбідегі келесі сабағыма дейін жазып ҽкел,– деді профессор. – 
Одан соң ҽлгі Зайкҥл айтқан кітапты да ала кел. Мен басымды изедім. Келесі 
лекцияның оқытушысы жоқ болып шықты. 
Сҿйтіп студенттер «терезе» деп атайтын бос екі сағат сопаң етіп шыға 
келді.
Студенттер «терезеге» қайғырмайды. Бҧл екі сағатта бірсыпыра 
жҧмыстар бітіріп алады.
Соның негізгілерінің бірі Совет кҿшесі мен Карл Маркс кҿшесінің 
бҧрышындағы «Алатау» кинотеатрына бару. 
Бір жолы да бірін-бірі еліктіріп, қыздардың бірсыпырасы киноға кетті.
Аудиторияда бес- алты қыз бен Жомартбек екеуміз ғана қалдық. 
Біраздан кейін киноға барғысы келмейтінін айтып, Меңтай қайтып келді. 
Меңтайдың ҧрыспасына анық кҿзім жеткеннен кейін, бағана ҿзі айтқан 
қызыл кҿрпенің тарихын білгім келді. Жомартбек екеуміз жағалап, 
Меңтайдың қасына бардық. Жомартбек қыздан бағанағы «Қызыл кҿрпе» 
деген ҿлеңдеріңді кҿрсетіңдерші деп ҿтінді. Меңтай кітаптарының арасын 
ақтарып, алдыңғы кҥні мен тастап кеткен қағазды тауып алып, – Оқыған соң 
ҿзіме қайтарып бер, - деп Жомартбекке ҧсынды. Меңтайдың «ҿзіме қайтарып 
бер» деген сҿзі жҥрегіме майдай жақты. Ол менің сҧрауым бойынша, маған 
«кҥндес» боп кҿрінген қызыл кҿрпенің тарихын баяндауға кірісті. 

Sauap.org
68 
Меңтай Лениногорск шахтерінің қызы екен. Шешесі бастауыш мектепте 
мҧғалім болыпты. Ҽкесі оның сҽби шағында шахтада тҿбесіне тас қҧлап 
дҥниеден қайтқан.
Қыздың кішкене ағасы Жҥніс сегізінші класс бітіргеннен кейін 
жҧмыскер боп семья асырауға кіріскен. Соғыс басталар жылдың 1-майында 
оған жақсы жҧмысы ҥшін сыйлыққа бес метр қызыл жібек тиеді. Бҧған шеше 
байғҧс қатты қуанады. Ҧлының бҧл алғашқы табысын ырым етіп, ҿз алдына 
отау шыққандағы бірінші жасауы болсын деп, арасына тҥйе жҥнін салып, 
мектептен қолы бос кездерінде кҿрпе қабиды. Сҿйтіп ҧлын ҥйлендірмек 
болады. Сол екі арада соғыс шығып кетіп, ол кҿрпені етіне бір-ақ кҥн 
жамылып, Жҥніс майданға кетеді. Содан кейін шеше ол кҿрпені ешкімнің 
етіне тигізбеген. Ҧлына сақтаған. Ал ҧлынан «ҿлді» деген қара қағаз келген.
Жалғыз ҧлдың жаманатына шыдай алмай, шеше сорлы сол хабарды 
естіген жерде, класс ішінде ҿзі де дҥние салған. 
– Соғыста ағайым оққа ҧшты, – деді Меңтай кҥрсініп. – Соның кҥйігіне 
шыдамай апам ҿлді. Апамның ҿлгенін кҿзіммен кҿрдім, ағайымның ҿлгенін 
кҿргенім жоқ. Сондықтан 
Жҥйкем ҿлді дегенге кҿпке дейін сенбедім. Жҥніс ағатайымды Жҥйке 
деп атайтын едім, – деді ол Жомартбекке тҥсіндіріп. – Соғыс біткен соң, осы 
ҿткен кҥздің басында Жҥйкенің қасында болған бір кісіден ауызба-ауыз 
естігенде ғана сендім. Ол кісі терең етіп зират қазып, ағайымды жақсылап 
тҧрып ҿз қолынан қойыпты. Жақын жердегі деревняның ҧста дҥкеніне 
барып, зиратқа темірден қоршау шарбақ жасатып орнатып, оған «Жҥніс 
Ербосынов» деп мҽңгі ҿшпейтін етіп жаздырып кетіпті. «Ағаңның жатқан 
жерін кҿрем десең, ертіп апарайын, ҽйтпесе кейін барып кҿрерсің» деп 
ҽдірісін берді. Ҿзім қазір қайдан іздейін, кейін оқу бітіріп, қызмет істеп, ақша 
тапқан соң, барармын деп ойладым. 
Меңтай ағасына мҧнша жақсылық жасаған адамның еңбегін сонша 
сҥйсіне айтты.
– Сол кҿрпені биыл ҿзіммен бірге алып келген едім, – деді қыз кҥрсініп 
қойып. – Ол маған аса қымбат ескерткішпен пара-пар: ағайымды да, анамды 
да есіме тҥсіреді. Кеше кітап арасынан ағайдың ҿлеңін тауып алып, 
оқығаннан кейін сол кҿрпені бауырыма басып қысып, ҿксіп-ҿксіп 
жылағанымды айтсаңшы менің! 
Байқаймын, Меңтай ҽңгімесінің Жомартбекке онша ҽсері болған жоқ. 
Меңтай сҿзін аяқтап, мҧңайып тҿмен қарап қалған кезде ол: «Мен мына 
ҿлеңді кҿшіріп ала қояйыншы» деп, жымпыңдап ҿз орнына қарай жҥгірді. Ал 
маған бҥкіл бір семьяның тағдырын баян еткен бҧл қысқа новелла дҥниедегі 
ең қайғылы, қасіретті жырдай танылды. 
Не айтарымды, қызды қалай жҧбатарымды, жҥрегімдегі аянышты қалай 
жеткізерімді білмей абдырап отырып қалдым. Оның кҿңілсіздігі біртіндеп 
маған ауыса бастады. 
Студенттік ҿмірдің бейқам, сонымен бірге аққан судай ағынды кҥндері, 
ҿзінің сылдыр- былдыры мол қызық, қуанышымен, бірін-бірі қуалап ҿтіп 

Sauap.org
69 
жатты. Мен Ҽуеновке берген уҽдемді орындауға бар кҥшімді салдым. 
Соғыста бірге аттанған шағымызды есіме тҥсірдім. Алматыдан кетерде мен 
магазиндерге жаңа ғана тҥскен «Ақын» романының бірінші кітабын тауып 
алған едім. Сол кітап бҥкіл майданды менімен бірге аралап шықты, талай 
солдатты тамсандырып оқып беріп жҥрдім. Бірақ бҧл естелікті мақтанғандай 
боп ҿз атымнан жазбайын, басқа жолдастарым оқыған етіп баяндайын дедім. 
Сҿйтіп мен ол кішкентай естелікті тҿрт кҥн жаздым. Естелігім Ҽуеновке 
ҧнамай қалар ма екен деп, жаным мҧрнымның ҧшына келді. Жазып біткен 
соң оған «Тоғжан» деген ат қойдым.
Зайкҥл айтқандай, жазушылардың ҿз шығармаларын жақсы адамдарына 
арнап жататыны ойыма тҥсті. Менің бҧл ең алғашқы естелігімді Ҽуеновке 
арнағым келді. Оң жақ шекесіне 
«Осы образды жасаған жазушы Мҧхит Ҽуеновке арнаймын» деген 
сҿздерді қолымның қалай тез жазып жібергенін де байқамай қалдым. «Қой, 
мҧным тым бадырайып кетті жҽне жазушыға жасаған жағымпаздық сияқты 
боп кҿрінер» деп ойладым да, оны қайтадан тҥзеттім. «Осы образды жасаған 
кісіге арнаймын» деп қана қойдым. Жексенбі кҥні ҥйде табан аудармай 
отырып, жазғанымды жақсылап кҿшіріп шықтым. 
Дҥйсенбі кҥні отыз ҥшінші аудиторияға бірінші лекцияға келген 
профессор Ҽуенов, бҧрынғы ҽдетінше, самай шашы бҧйра-бҧйра, сократ 
маңдайлы ҥлкен қасқа басын студенттерге мол ілтипат, ықыласпен изеп, 
Оқытушы столының басына барып отырды. 
Профессор есіктен кірісімен-ақ менің жҥрегім ҿз-ҿзінен лҥпілдеп қоя 
берді. Орнына отырғаннан кейін Ҽуенов маған қарай бҧрылды да: 
– Ал, Ербол, уҽде орындалды ма? – деді. 
Мен Ҽуенов оны лекциядан кейін сҧрайтын шығар деп, жайбарақаттау 
кҥйде отыр едім. 
Профессор бірден соны сҧрағанда не дерімді білмей сасқалақтап 
қалдым.
Ҽрең дегенде есжиғандай болып: 
– Ҿзімше орындадым, Мҧхит аға, – деп орнымнан тҧрдым. 
– Пҽлі, жҿн. Ҽрине, сенің ҿзінше орындағаның керек бізге, – оқып 
беруіңе лекция аяғында қанша уақыт қалдырайын саған. 
– Тҿрт-бес минут қана, Мҧхит аға, – дедім мен дҽптер бетіне жазылған 
он шақты бетті оқиға қанша уақыт керек екенін ажырата алмай.
– Жоқ, онда мен он минут қалдырайын. Сен оқығаннан кейін оны біздің 
талқылауымыз бар емес пе? 
Мен «жарайды» дегендей, басымды идім. 
– Ал онда алдымен кітабыңды кҿрсет, Ербол, – деп профессор маған 
қарай қолын созды. 
Мен шапшаң қимылдап, сумкамдағы сырты жыртылып, жан-жағы 
жемтір-жемтір боп кеткен «Ақын» кітабын алып, Ҽуеновке қарай аяңдадым. 
Ҽуенов бағынышты командирден рапорт қабылдайтын генералдай боп, 
орнынан кҿтерілді. Демобилизацияға жатып, еліне қайтатын солдат бҿлімнен 

Sauap.org
70 
кетер алдында қай жерінде қандай белгісі барын бес саусағындай білетін кҽрі 
винтовкасын жҥрегі толқи дірілдеп рота старшинасына ҿткізер еді. Мен де 
сол солдаттай болып, осыдан бес жыл бҧрын Алматыдан майданға ала кеткен 
осынау асыл кітапты енді, міне, аман-есен иесіне тапсырдым. 
Профессор, сҽл сҧрланғандай тҥспен, кітапты ҥнсіз қолына алды да, 
орнына отырды. 
Кітаптың сыртына кҿз жҥгіртіп, жыртық мҧқабаны қайта-қайта сипалап, 
ішін ашты. 
– Рас, біздің кітап, – деді басын ықыластана изеп қойып. Содан соң бір-
бірлеп, беттерін ақтарып қарай бастады. Бір кезде кітапты кҿтеріп, бетіне 
тақады. – Пҽлі, ҿзінен дҽрі иісі шығады, иіскеңдерші... 
Ҽуеновтың қасына ең алдымен Зайкҥл жҥгіріп барды. Ол кітапты ала 
салып, дҧғалықтай етіп бетіне басты да: 
– Рас, мҥңкіп тҧр, – деді оқ-дҽрі иісінің қандай болатынын сезбесе де.
Бҧған басқа қыздар мырс етіп, кҥліп жіберді. 
– Сен маған баға жетпес ғажап дҥние сыйладың-ау, Ербол,- деді Ҽуенов 
екі кҿзі жасаурап, тебірене ҥн қатып. – Ҿзім майданға бармасам да, бҧл кітап 
менің бір перзентім болып, соғысқа қатысыпты. Сол перзентті сен аман-есен 
ертіп ҽкеліп қолыма тапсырдың-ау менің. Соғыс деген ҿрт болса, ҿртке 
жанбай шыққан бҧл кітаптың жаңа бір бағасын жҽне таныттың сен. Рахмет, 
қарағым. Аудитория сілтідей тынып қалған еді. Профессор бойын тез жиып, 
кезекті лекциясын бастады. Ҽуенов лекциясының екінші сағатының соңында 
бағанадан бері толассыз буырқанған теңіз ҥні тоқтап, аудитория ішінде 
ҽлдебір ҽлсіз бҧлақтың болымсыз сылдыры естілгендей болды. Естелігімнің 
заголовогы мен оның он пҧшпағындағы арнауды дауысым дірілдеп, сҥрініп-
қабынып, ҽрең айтып шықтым да, тамағымды кенеп, сҽл тыныс алғаннан 
кейін тексті оқуға кірістім. 
«1942 жылдың ортасында Алатау бауырынан эшелон-эшелон ҽскер 
майданға шеру тартты. Бҧл Алматыда қҧрастырылған атқыштар бригадасы 
еді. Жарты жылдай астана айналасына лагерь-лагерь болып, ҽскери ҿнерге 
жаттыққан жауынгер бҿлім тҧтас кҿтеріліп, «Отанға тиген жау қайдасың?» 
деп, батысқа қарай бет тҥзеген болатын. Соңғы эшелондардың бірінде 
артиллеристер дивизионы кетіп бара жатты. 
Соғыс кезінің паровозы жаңғырығы жер жарып, қатты жҥйткиді, жолда 
кездескен станциялардың, разъездердің тҧсында ащы бір айғайлайды да, 
гҥрс-гҥрс етіп, тарта береді. 
Су алу, кҿмір тиеу қажет болмаса, басқа жерге кҿп тоқтамайды. 
Толассыз жҥйткіп, зарлап ағады. 
Казал вагондардың екі жақ есіктерін бірдей, шалқайта кең ашып тастап, 
кҿлденең-керме тақтайға асыла иін тіресіп, майданға кетіп бара жатқан 
жауынгерлер туған жерге жҥректері елжірей кҿз тігеді. Қарт атадай ақ бас 
тау, жас анадай жасыл желек жамылған орман, сары бел, салқын кҿл – бҽрі 
самаладай болып, бірінің соңынан бірі ҧзап қалып барады. Ҿз алдына бір 
шолақ эшелонға ҧқсап, шеткі ҥйінің тҥтіні будақтаған ауыл, тепең - тепең 

Sauap.org
71 
қаққан салт атты жолаушы, обадай қақшиып қалың қойдың шетінде тҧрған 
шопан жалт етіп бір кҿрінеді де, ғайып болады. Кҥн батқанша дала бетіне 
ҥңіліп, кҿзі жасаурап талғанша кҿп қараған адамның бірі салпы сары жез 
мҧртты кҽрі солдат, Талдықорған облысының
Ақсу аулынынан келе жатқанСҽттіғҧл Ҿсенов болды. «Сапта жҥруге 
жарамаймын, кҿп тҧрсам аяғым талады, белім ауырады» деп, Ҿсенов 
зеңбірек атына мінуші болған. Осыған орай бір солдат бағана: 
«Сапта тҧрса аяғы ауыратын кҿзелдің кҥні бойы қозғалмастан қызыл 
вагон есігінің алдында қақшиуын» деп бір қағытып ҿткен. Оны естіген ҿзге 
жҧрт қатты бір ду кҥлісіп алған болатын. Жолдасының ажуасына да, 
жҧрттың кҥлгеніне де қарамастан Ҿсенов вагонның босағасына сҥйенген кҥйі 
далаға қарап тҧра берген. Енді, міне жер бетін тҥннің қара мақпал шапаны 
бҥркеп, вагон ішінде майшамның жалғыз кҿзі сығырайғаннан кейін, Ҿсенов 
артына бҧрылып, шамды қоршай отырған жолдастарының қасына келді. 
– Ҽттең, шіркін, қалды-ау, қайран туған жер! – деді ол отыра беріп, 
вагон ішіндегілердің бҽріне естірте. Аузынан қызыл жалын атқығандай 
шермен, кҥрсіне айтты. 
Шам айналасында, вагонның бҧрыш-бҧрышында, қара кҿлеңке жерде, 
тҿрт-бестен бірігіп алып, ҽр жайды қоңыр ҽңгіме етісіп отырған жҧрт 
Ҿсеновтің мына сҿзін естіген шақта тым-тырыс болысып, бір сҽт ҥндеспей 
қалысты. Ат айдаушы шалдың: «Қалды-ау, қайран туған жер!» деген шер сҿзі 
майданға аттанып бара жатқан осынау сҧсты солдаттардың жҥрек қылын 
басып қалғандай болды. Шал айтқан туған жерде ҽркімнің жанашыр жақыны, 
жақсы кҿрер жандары қалып барады. Біреу қарт ҽке, қадірлі анасын еске 
алады, біреудің кҿз алдына жақсы жар, жас баласы келеді. Енді біреудің 
жҥрегіндегі жар етем деген жанына қосыла алмай кеткен арман-зары запыран 
болып ақтарылады. Шал сҿзі ҽр жҥректің тҥкпірінде жатқан осындай мҧңды 
сырдың пернесін басады. 
Ҽлден уақытта: 
– Жоқ, қалған жоқ. Ол бізбен бірге! – деген, саңқ еткен бала бҥркіт 
ҥніндей, жігерлі жас дауыс естілді. Бҧл зеңбіректің екінші кҿздеушісі 
Қҧсайынов Айтқали деген жауынгердің ҥні еді. Айтқали қараңғы бҧрышта 
отырған орнынан тҧрып, шамға таман жақындады. – Туған жер мына 
кітаптың ішінде.
Ол жҧртқа сол кезде баспадан жаңа ғана шыққан, ҿзі Алматыдан аттанар 
алдында вокзал басында сатып алған «Ақын» романының алғашқы кітабын 
кҿрсетті. Жауынгерлер тез, қуатты ҥлкен магнит тартқан кҿп ҧсақ шегедей 
болып, Айтқалидың айналасына жиылды. Вагондағы жалғыз жарық соның 
алдына қарай итерілді. 
Бір табадан ыстық кҥнде шҥпірлей су ішкен ақ ҥрпек балапандай болып, 
қара кҿлеңке вагон ішіндегі қайратты жастардың басы сол кітаптың ҥстінде 
тҥйісті.

Sauap.org
72 
Ішіндегі жандарды жылауық баланың бесігіндей ҥздіксіз шайқай 
тербеген ҥлкен вагонның қабырғасына тҥскен ҥйме-жҥйме кҿлеңке ҥздіксіз 
қозғалып тҧрды. Солдаттардың «Ақын» романын оқуы осылай басталды. 
Алматыдан аққан жҧлдыздай зымырап шҧбала созылған ҧзын қызыл 
эшелон Москваға келді де, қазақ бригадасы астана тҥбіндегі Бабушкин деген 
қалада поездан тҥсті. Мҧнда біраз жатып, тыныққаннан кейін, жауынгерлер 
қалың тоғайлы, кҿкшіл кҿлді Калинин облысының жеріне қарай жаяу тартты. 
Ҿне бойлары мҧздай кҿк қарумен қҧрсанып, кҥн демей, тҥн демей, ерлер 
етікпенен су кешіп, аттары ауыздықпен су ішіп, суыт жҥріп. ҧзақ сапар 
шекті.
Артиллеристер майдан жерінің батпағын белуардан кешіп, ер қаруы 
ҧзын тҧмсық кҿк болат зеңбіректерді тынбастан алға қарай сҥйреді. Ол батып 
қалған жерде: 
«Раз, два – взяли!» деп орман ішін жаңғырта айғайлап, оның 
қалқанынан, стволынан итереді. Доңғалақтарды кҥпшектерінен батпаққа 
батқан ауыр қаруларды ауыр азаппен тартқан, мҧндай қиын, қысталаң 
шақтарда екі етегін белге тҥрінген жаяу ҽскер зеңбірекшілерді басып озып, 
оларды артқа алысқа тастап кетеді. 
Алдыңғы шепке тақаған сайын колоннаның бас жағынан: «Во-о-оздух!» 
деген зҽрдей ащы ҥн жиі естіле бастайды. Ирелеңдеген жыландай етіп, 
созылтып, шҧбалта айтқан осы бір ҥрейлі сҿзді ести сала солдаттар жолдан 
шығып, тырым-тырақай қашып, жол шетіндегі орманның қойнына тығылады.
Қанатында қара бҥйісі бар сары ала самолеттер ырылдап кеп тҿбеден 
тҿнеді. 
Міне, осындай жорық кездерінде он бес-жиырма минуттық ҥлкен бір 
дамылдау шағы болады. Он екі мҥшесі cay кісілер, қас қаққанша қолынан 
айырылып шолақ, аяғынан айырылып ақсақ боп шыға келетін, жаңа ғана
қасқая кҥліп тҧрған немесе қҧлындай ойнақтап жҥрген жолдастарын лезде 
жан тапсырып, мҽңгіге жоқ боп кететін, адам ҿмірі тҥнгі ҥлкен оттан ҧшқан 
ҧсақ ҧшқындай сҿніп жататын майдан ҿмірі ҥшін он бес - жиырма минут 
қысқа ғҧмырлы солдат қауымы дамылдап жан шақырып, талай қызық 
кҥлкілерге кенелетін, естеліктер айтысып, ес жиып қалысатын ҿзінше бір 
ҧзақ уақыт. 
Колоннаның алды тоқтап, сол жерден біреудің аузынан біреу қағып 
ҽкетіп артқа қарай, дауыстап жеткізіп жататын «привал!» деген берер таудай 
толқындар лықсып, бірін-бірі қуалап, бар лҽззат қызығымен ҿзіне қарай 
жақындап келе жатқан сияқтанады. «Привал!» 
Сен де бар даусыңмен қуана дауыстап, ҿзіңнен кейінде келе жатқан 
жҧртқа жар саласың да, жол шетіне шығып, сызды жерді салулы тҿсектей 
кҿріп, жолдастарыңмен бірге жантая кетесің. Бойыңдағы солдаттың ауыр 
жҥгінен арылып, қҧрыс-тырысыңды жазып, рахаттана керілесің. Таңертеңгі 
ауылдың мҧржаларынан жарыса будақтаған тҥтінді еске тҥсіріп, қомағайлана 
бҧрқылдатып темекі сорасың. Дем аласың. Артиллерия дивизионының 
жауынгерлері жиырма мен жиырма бес арасындағы, қырдың қызыл гҥліндей 

Sauap.org
73 
жайнаған, қыршын жас жігіттер еді. Бҧл шақтағы кҿңілге жақсы жар, сҧлу 
қыз жайы кҿп оралатыны даусыз. Ҿмірдің бҥршік атар кҿктеміндей бҧл тҧста 
осы жастар орталарын қақ жарып ҿтіп жатқан осынау майдан жолына 
кҿгенделген кҿп қозыдай болып, соғыс ҽлегімен сол бір ыстық шақтан алыс 
қалған. Бірақ олардың ҽрқайсысының жҥрегінде алаулап жанған махаббат 
бар. Сондықтан да, осындай тыныштық, демалыс минуттарында, алдымен 
екі-ҥш солдат, қҧйрық-жамбастарымен жер сыза, жымыңдай жортақтасып 
келіп, Айтқалимен тізелесе жайғасады.
Оның бірі ҽрқашанда зеңбірек кҿздеушісі Ризуан Қалиев болады. 
– Айтқали, Абай мен Тоғжанның кездескен жерін тағы бір оқып 
жібермейсің бе? – деп қолқалайды олар. 
Айтқали шаршап отырмын деп бҽлденбейді. Арқасындағы зат 
қапшығын иығынан сыпырып, алдына алады. Сабынға айналар сақардай 
шҧбатылған зеңбірек майы кҿп сіңіп, жарадар болған, жарылған жерлеріне 
батпақ орнап, қап-қара боп кҥстеніп кеткен қолын арбиған салалы 
саусақтарымен қапшықтың аузын аша бастайды. Оның ішінде таңертең 
старшина берген кҥндік қорек жҧдырықтай нан, қарабиннің алпыс патроны, 
«лимонка» аталатын, сырты тақталана бҿлінген шоколад сияқты бҧжыр-
бҧжыр екі граната жатыр. 
Солардың арасында, жорықтағы солдаттың ешқашанда пайдаланылмай 
қапшығында жҥретін таза бет орамалына оралған «Ақын» кітабы бар.
Айтқали орамалдың ішінен кітапты алып, оның ҿзі білетін «Шытырман» 
деген тарауын ашып, тамағын кенеп, қарлығыңқы даусын нҽшіне келтіріп, 
оқи бастайды. Айтқалидың қолындағы кітапты кҿргеннен кейін бҧлардың 
тҿңірегіне таяу маңдағылардың бҽрі тегіс жиналады. 
Зеңбіректе жегулі тҧрған аттың шылбырын қолына ҧстап, Ҿсенов те 
Айтқалидың артына келіп жантаяды. 
Тараудың бас жағы ҽкесінің жҧмсауымен жасҿспірім бозбала Абайдың 
Сҥйіндік аулына келгенін, оның кҿрікті, ақылды қызы Тоғжанды кҿріп, оған 
ғашық болатынын баяндайды. 
Айтқали тамағын тағы бір кенеп алып, ары қарай оқиды. 
«...Орташа келген қырлы мҧрны енді ғана анық кҿрінді. Қырынан 
Қарағанда бір тҥрлі сҥйкімді екен. Жҧмсақ жҧмыр иегінің астында жҧқа ғана 
бір толқындай боп, нҽзік бҧғағы білінеді. Жылтырап таралған шаш, қап-қара 
қалың ҿріммен, грекше аппақ, нҽзік мойнына қарай қҧлап тҥсіпті. Ҥлкен де, 
кіші де емес ҽшекей сырғасы діріл қағып, дамыл алмай сілкіне тҥсіп тҧр...» 
– Уап, бҽле! 
– Қызым-ақ екен-ау ҿзі де! - деп ҽркімдер осы тҧста сҥйсіне ҥн қатысып 
қалады. 
– Е, Абайды ҿзіне ғашық еткен қыз осал болады дейсің бе?!. 
Ҿсенов жез мҧртының ҧшын ширатып жіберіп, ақырын бір жҧтынып 
қояды.
Ҧзақ сапар шегіп, шаршап-шалдығып келе жатқан жандардың езулеріне 
жылы кҥлкі жҥгіріп, кҿздері жайнай тҥседі. Жҥректері лҥпіл қағып, ҿздері 

Sauap.org
74 
сол сҧлу Тоғжанның қасында тҧрғандай сезінеді. Жҥрек тҥбінен ҽркімге елде 
қалған ҿз Тоғжаны елес береді. Онымен ҿзінің ең алғаш қалай кездескені еске 
оралады. Бір сҽтке олар ҿздерінің орман ішінде, оқ астында отырғандарын, 
жаны тебірене жар денесін сипауға созған қолдары қазір автоматтың суық 
стволын қысып тҧрғандығын ҧмытып кеткендей болады.
Осы кезде алдан, ҽртҥрлі дауыспен ышқына айтылған «По местам» 
деген жауынгер команда қҧлаққа шалынады. 
Бойларына кҥш жиып, қуаттанып қалған жауынгерлер орындарынан 
атып-атып тҧрады... 
Жауынгер Айтқали Қҧсайынов 1943 жылдың тоғызыншы январында 
Великие Луки қаласының тҥбінде, жау танкісі мен зеңбіректің жекпе-жек 
атысында, ер ҿлімімен қаза тапты. Соғыстың қатал дҽстҥрі бойынша ҿлген 
солдаттың денесі, бойынан қару-жарағы, қойнынан документі алынып, жаңа 
қазылған жас қабыр басында қарулас серіктерінің ақырғы қҧрметі кҿрсетіліп, 
туған жердің топырағына беріледі. Отан ҥшін қан тҿгіп, жан берген ер 
солдатты жер-ана қҧшағына қысып, мҽңгілікке алып қалады. 
Айтқалиды қастерлеп қойып, жауынгер жолдастары жаудан кегіңді 
аламыз деп серт еткендей, аспанға ҥш дҥркін оқ атып салют бергеннен кейін, 
оның жетімсіреп жерде жатқан қарабинің кіші сержант Ризуан Қалиев 
кҿтеріп, ал зат қапшығындағы патрондарды ҿзге серіктеріне бҿліп берді. 
Қалған екі гранат пен «Ақын» кітабын кіші сержант ҿз қойнына алды. Ҿлген 
жауынгердің қолынан алынған документ комсомол билеті мен қызылҽскер 
книжкасының арасынан жҿнелтілмей қалған ҥш бҧрыш хат шықты. Хаттың 
сыртында: «Семей облысы, Белағаш ауданы, Ерназаров с/с, Тоғасова Задаға» 
делінген ҽдіріс бар екен. Зада – Айтқалидың сҥйген қызы. Ол сонау 
Белағашта, селолық Советте секретарь болып істейтін. Айтқали қыздан 
ҥзбестен хат алып тҧратын. Селолық Советтен хат келген сайын қуанып, 
жолдастарына сҥйген қызы жайында кҿп-кҿп жалынды ҽңгімелер шертетін.
Заданың сҧлулығын да, сабырлылығын да бір ғана Тоғжанмен 
теңестіретін.
«Тек Заданың қҧлағында «діріл қағып, дамыл алмай сілкіне тҥсіп 
тҧратын» сырғасы ғана жоқ» деп қуана да, қулана кҥлетін. 
Хат ішінде Айтқалидың маржандай ҽріптерімен мынадай сҿздер 
жазылыпты:
«Қалқам Зада! Біз қазір ҥлкен бір орыс қаласының тҥбіндеміз. – Айтқали 
ҽскери қҧпияны сақтап, Великие Луки қаласын осылай атапты. – Жау осы 
қалаға аранын ашып, анталап тҧр. Бірақ біз оны бермейміз жауға. Оған 
сенімің кҽміл болсын. 
Қазір тҥн. Мен жертҿледе дневальныймын. Жолдастарым жанымда тегіс 
тынығып жатыр. Олар тоңбай жақсы ҧйықтасын деп, темір пешке ҿкіртіп от 
жағып отырмын.
Далада шыңылтыр қарды шықырлата басқан сақшы аяғының сықыры 
естіледі. Жертҿленің сыртына немістер жақтан келіп бір мина жарылды. 
Қорыққанға қос кҿрінеді деген рас болуы керек. Немістердің тҥні бойы 

Sauap.org
75 
осылай тҥсінен шошығандай беталды оқ атып отырмаса кҿңілдері 
кҿншімейді. Сен одан қорықпай-ақ қой, мҧнда қҧр далбаса ҥшін атылған жау 
оғының маған да, менің жолдастарыма да келтірер қырсығы жоқ. 
Сен қазір ҧйықтап жатқан боларсың. Мен пешке шайыры мол қҧрғақ 
ағашты қалап қойып, снаряд гильзасынан жасалған солдат шамының тҥбінде 
кітап оқып отырмын. Ол сен туралы, екеуміз жайында жазылған кітап. 
«Ақын» романы. Соның «Бел-белесте» деген тарауының аяқ жағында Абай 
мен Тоғжанның екінші рет кездесуі баяндалады. Екі досжан ҽрең табысып, 
бір-біріне жҥректерін жайып, ынтыға ҧмтылысқан шақта оларға Қарауыл 
ҿзені тасып кетті деген суық хабар келеді. Бҧл Абайға да, Абай жанындағы 
ҽйелдердің де бастарына тҿнген қатер еді. Сондықтан да ол тез кетпек болып, 
қимас ғашығын тастап, асығыс жҿнеледі. Кітаптың осы жерін оқышы сен, 
Зада, тағы бір қайталап оқышы. 
Екеуміздің жайымыз да нақ осы сияқты болды ғой. Біз осы жазда 
қосыламыз деп уҽде байласқан шақта, сол бір тҽтті тҥннің таңертеңінде соғыс 
басталып кетті емес пе. Бізге тҿнген қатер кҿктемде тасыған шағын ҿзен 
Қарауыл емес, шалқар Отанымызды шарпыған сҧрапыл соғыс болды ғой. 
Оқасы жоқ, Зада, сол Қарауылдың қалың сеңінің қамауынан қҧтылып, 
ҿзеннен аман ҿткен Абайың болып, бір кҥні жауды жеңіп жетермін мен де 
саған қҧстай ҧшып. Қуана кҥліп, алдында тҧрармын қанатымды кең жайып.
Сонда біздің соғыс ажыратқан қҧшағымыз қайта айқасады. Мҽңгілік 
болып айқасады. Қош сҽулем, Задашым - Тоғжаным менің. Ақ бетіңнен 
аймалай сҥйіп, сенің, тек қана сенің Айтқалиың. 
8 январь, 1943 ж. 
Дала почтасы 1745, 125 бҿлімі». 
Жебір соғыс жалмаған асыл азамат сҥйгеніне жетпеді. Тҿбе басын 
томпитып, алыста қалды. 
Бҧдан кейін де, соғыстың сансыз темір тісі тілгілей жыртқан азалы 
жерге адам сҥйегін сепкен талай кҥндер ҿтті. Жауынгерлер қилы-қилы қанды 
жорықтарды қиын-қиын қырқысқан ҧрыстарды бастарынан кешірді. Жырым-
жырым болып, солдаттар қойныңдағы кітап та тозды. Бірақ жігіттердің 
жҥректеріндегі Тоғжан тозған жоқ. Ол, «ҽшекей сырғасы діріл қағып» 
жорықта солдаттармен қатар жҥрді. Ол, «жылтырап таралған шашы, қап-қара 
қалың ҿріммен, ерекше аппақ, нҽзік мойнына қарай қҧлап тҥсіп», 
жауынгерлермен қол ҧстаса, жауға қарай сан рет шабуылға шықты. «Елде 
сенің де сҧлу жарың бар» деп, ҽр солдаттың қҧлағына сыбырлады, ҽр жҥректі 
наздана қытықтады. Жаралыға ҥміт болып, шаршағанға қайрат берді.
Қараңғы тҥнде алыстан маздаған от, аспандағы шолпандай болып, 
Тоғжан оларды атой салып жеңіске шақырды, ҿмірге жетектеді. 
Соғыс бітті. Эшелон-эшелон қызыл вагондарға тиеліп, солдаттар туған 
елге қайтты. Жеңіс поезы желдей жорықпен ҿткен, соларды азат ету ҥшін қан 
тҿгіп, қиян-кескі ҧрыс салған қалалар мен селоларға, ормандар мен 
шоқыларға, ҿзендер мен кҿлдерге қарайды. Сол жерлерде мҽңгі ҧйықтап 
жатқан ер жолдастарын естеріне тҥсіреді. 

Sauap.org
76 
– Апырай, бҧл соғыстан тірі қаламын деп ойлаған жоқ едім, - дейді 
жездей сары мҧртты, кҽрі солдат қасындағы сержантқа бҧрылып, басын 
шайқап. –Ажалсызға тау қҧласа да ҿлмейді деген осы екен-ау... 
Сары мҧртты солдат баяғы Ҿсенов. Оның қасында тҧрған сержант 
Ризуан Қалиев. 
Қалиевтың кеудесі ордендер мен медальға толы. Ҿсеновтың де кеудесі 
қҧр емес, қос медаль жарқырайды. 
Сержант та кҽрі солдатқа кҥле қарайды. Баяғыда Алматыдан алғаш 
майданға аттанған шақ есіне тҥседі. Сондағы осы шалдың бҥкіл вагон 
ішіндегі жҧрттың жҥрегіне қаяу салып, шерлене кҥрсінуі бар. Солдаттарды 
сол сҽттегі шер тҧңғиығынан шығарған Айтқали болып еді-ау. «Жоқ, туған 
жер қалған жоқ, ол бізбен бірге, мына кітаптың ішінде» деп, жарқ етіп шыға 
келіп еді-ау, айналайын... Айтқалидың ҿлген жерін есіне алып, сержанттың 
қабағы шытынып кетті. Жалғыз Айтқали ма, талай-талай маңғаз жігіт, аяулы 
азаматтарды мерт қылып кетті ғой бҧл соғыс. Сержант Нҽсіп Қалиев, кіші 
сержант Ҽбдірахман Бимурзин, жауынгер Сембек Молдабаев кімнен кем еді? 
Взвод командирі лейтенант Қажым Кҿшеков, батарея командирлері 
Жамалхан Жамалбеков, Ақыраш Андиров, подполковник Ҽбілқайыр 
Баймолдин, пулеметші батыр қыз Мҽншҥк Мҽметова ше? Бҽрі де жанып 
тҧрған, лаулап тҧрған жалын еді. Отан ҥшін, анамыздай қымбат арымыз ҥшін 
қабақтарын шытпастан жандарын қиды да, не бір қаланың табалдырығын 
жастанып, не бір ҿзеннің қабағын қарайтып, арыстай боп қала берді олар...
Сержанттың кҿз алдына ҿз батареясының командирі капитан 
Жамалбеков елестеді. Ҧрыстың бір толас шақтарында, немесе бҿлім екінші 
эшелонда тҧрған кездерде жауынгерлер алқа қотан отыра қалып, кезекпен 
«Ақын» кітабын оқысатын еді. Жауынгерлермен бірге отырып, бҧл кітапты 
капитан да тыңдайтын. Ел сағынған жҥрекке осы бір тозған кітап ҥлкен 
медеу болатын.
Ҽсіресе оның Тоғжан жайлы айтылатын жерлерін оқығанда 
жауынгерлер жымыңдасып, екі езулері қҧлақтарына жете мҽз болысып 
қалатын. Жалғыз жауынгерлер ғана емес, капитан қоса жымиятын. Ҽшейінде 
тҥсі суық, сҧсты кҿрінетін командир жҥзі Тоғжанның жҥріс-тҧрысы, 
қылықты қимылдары суреттелген жерде мҥлде жібіп, майға балқытқан 
қорғасындай толықсып кететін... Сҿйтіп, артта Европа қалды. Артта қираған 
қалалар қалды. Қалалардың тҿңірегі толы молалар қалды. Енді міне жеңіспен 
елге келеміз. Қазақтың қара кҿз қыздарын кҿреміз. Ҿз Тоғжанымызға 
барамыз...
Қалиевтың қиялы шарықтап, Шар ауданындағы ҿзінің туған ауылына 
қарай қанат қағады. Ажары атқан таңдай жылы жҥзді, жҧмсақ, жҧмыр 
білекті, су тиген қарақаттай мҿлдір кҿзді аса бір сымбатты жан аяла да, қуана 
кеп мҧның алдынан шыққан тҽрізденеді... 
Ол кезерген ернін жалап, бір тамсанып қалып, жанындағы жолдасына 
қайта бҧрылады. 

Sauap.org
77 
– Рас, ажалсызға тау қҧласа да ҿлмейді деген... – дейді Ҿсеновке, ҽр 
сҿзін ҥзіп-ҥзіп айтып. 
– Апырай, Москваға қашан жетер екенбіз. Тезірек кҿрсек-ау 
Қазақстанды...
Сержанттың жҥрегі аузына кеп тығылардай боп, кесек лҥпілдеп, қатты 
соғады. «Рас, рас... туған жер, туған жер...» дегендей, эшелон толы солдаттар 
вагон ырғағымен бастарын қайта-қайта изейді». 
Мен оқып болдым. Самайымнан тер сорғалап кетті. Жазғаным Ҽуеновке 
ҧнамаған шығар деп ойладым. Қысылып бір қырындай тҧрып, профессорға 
кҿзімнің қиығын салдым. Оның ҿңі нарттай қызарыңқы сияқты кҿрінді.
Менің оқығанымды беріле, бар ынтасымен тыңдап шыққанға ҧқсайды. 
– Пҽлі, Ербол, сенің мынауың кҿркем шығарма ғой ҿзі, – деп мҧрнын бір 
сипап қалды. – Мҧны новелла десе де, естелік атаса да, немесе кҿркем очерк 
деуге де келеді. Бҧнда бҥкіл бір ҽскери бригаданың қысқаша тарихын 
айтыпсың. Тоғжан бейнесін жақсы тҥйіндепсің. Оны тек жақсы қыз деп қана 
емес, жан сҥйсінтер сҧлулық мҧраты, ҿмірдің ҿзі, тіпті Отан тҧлғасы деп те 
тҥсінуге болады екен. Біз жазған Тоғжанның майданда осындай ҽсері 
болғанын соғысқа қатысып келген солдат сенің аузыңнан есту маған қандай 
ғанибет екенін білесің бе, Ербол? – деп профессор мені кҿкке кҿтеріп 
тастады. Мҧны жазғанда менің ойыма тҥйіндеу деген де, бір бригаданың 
тарихын тізу деген де келмеген еді. Мен тек ҿзім кҿрген, жолдастарымның 
басынан кешкен жайларды ғана айтуға тырыстым, айта алдым ба екен деп 
шҥбҽландым. Профессор сҽл бҿгеліп барып, сҿзін қайта жалғады. – Мен 
мҧндай болар деп ойламаған едім. Тағар сыным, айтар мінім жоқтың қасы. 
Сен ҿзің журналист боламын деп жҥрсің ғой. Ҽбден боласың. Мына аяқ 
алысың сенің қазірдің ҿзінде дап-дайын журналист екеніңді танытады. Менің 
саған берер кеңесім: осы жазғаныңды газетке апар. Мен ҥшін емес, ҿзің ҥшін 
апар. Газет деген ҥлкен жаршы орын. Сен сияқты болашағы бар журналистің 
газетке жарияланып, кҿріне беруі абзал. Ал мына тырнақ алды еңбегің 
ҧялмай жариялануға ҽбден жарарлық. Сенің мҧны қысылмай ҧсынып, 
газеттің қымсынбай басуына болады.
Ҽуенов маған редакцияға баруымды мҽслихат етіп бола бергенде, 
лекцияның біткенін паш етіп, қоңырау шылдырады. Мен ҿзімнің 
аудиторияда сабақта отырғанымды сонда бір-ақ білдім. Аудиторияда Ҽуенов 
екеумізден басқа жандардың барын да енді аңғардым. 
Ҽуенов тҧруға ыңғайланып, алдында жатқан папкасын жиыстырып, 
ҥстел ҥстіне қырынан ҧстап отырды да, тағы бірдеңе айтқысы келгендей, 
асықпай менің бас-аяғыма қарады. 
– Солдат студенттің жайы басқалардан гҿрі ауырлау болады. Сен ҿзге 
жҧрттан кейінірек келдің ғой, Ербол, жатақханаға жайғасып па едің? – деп 
сҧрады. Мен жатақханадан орын тимей, пҽтерде жатқанымды айттым. 
– Ал, ҿзге жайларың дҧрыс па? 
– Дҧрыс, – дедім мен. 

Sauap.org
78 
– Онда қазір менімен бірге деканатқа жҥр, сенің жатақхана жайыңды 
сҿйлесейік. 
Мен қуанып кеттім. Жатақхана жалына қол жетпес жақсы арғымақтай 
арманым еді. 
Орнымнан атып тҧрып, Ҽуеновтың соңынан ілестім. 
Декан ҿз орнында отыр екен. Есіктен кіріп келе жатқан Ҽуеновты кҿріп, 
ҧшып тҧрып оған ҿз орнын берді. Бас изеп, менімен де сҽлемдесті. Бҧған 
менің ішім одан сайын жылып, ҥмітім кҥшейе тҥсті.
– Ыбырайым,–деді профессор деканның орнына жайғасып жатып, – мен 
ҿзіңді жақсы декандардың бірі санаушы едім. Бірақ мынау ісіңді 
қҧптамайқалдым. 
– Не боп қалды, Мҧха? – деді декан оған қарай еңсеріле қҧлағын тосып. 
– Мынау Ербол деген жігіт, – деді профессор босағада тҥрегеп тҧрған 
мені нҧсқап, – табандатқан тҿрт жыл соғыста болып, осы тҧрған шағын 
бойымен ер шыдамас, нар кҿтермес жҥк кҿтеріп, жауды жеңіп келген асыл 
азаматтардың бірі. Осы жігіт соғыстан қайтып келе жатып, туған жеріне де 
бармастан, осы біздің университетте оқуда қалған. 
Мҧны ҿзің қабылдапсың, оның дҧрыс болған. Бірақ осы жігіт ҥш айдан 
бері туысы емес, танысы емес, соғыста бірге болған жолдасының тар ҥйін сол 
ҥйдің кҿп жанымен қосылып мекен ететін кҿрінеді. Танымайтын беталды 
біреу бҧл жігітке босағасынан орын бергенде ҿз ҥйі сияқты университет неге 
жатақханадан орын бермейді? 
– Ойбай, Мҧха, – деді декан, – қазір жатақханада орын жоқ. Бҧл жігіт 
сол тҧрған ҥйінде биылша бірдеңе ғып шыдап шықсын. Алдағы оқу жылында 
жатақханаға қайтсем де орналастырайын. 
– Пҽлі, со да сҿз бе екен? – деді профессор тҥсін бірден суыққа сала 
сҿйлеп. – Орын неге жоқ? Жатақханаға жайғасып алған, ҿздері соғысқа 
бармаған, жай-кҥйлері жақсы, кҿк жаға кҥйлі студенттер бар емес пе? 
Немесе, ана нашар оқитын студенттеріңнің бірін жатақханадан шығарып 
жібер де, орнын осыған бер. 
– Ол болмайды ғой, Мҧха, – деді декан сасқалақтап.
– Болмаса мен ректорға барамын. Бҧны қайткенде де болдыру керек. 
Біздің осы болымсыздан қол жетпейтін биік, кҿш ҿтпейтін шыңырау жасап 
алатынымыз жаман. Ҽйтпесе қол астында ҥш жҥздей студенті бар деканға 
жатақханадан бір орын табу қиын болып па? 
– Ойбай-ай, Мҧха, сҿзіңіз ҿтіп кетті. Мен бҧл жігітті қайтсем де бірдеңе 
ғып орналастырайын, – деп декан маған бҧрылды. - Фамилияң кім, қарағым? 
– Есенов, – дедім мен. 
Декан менің фамилиямды жазып алды. 
– Бҥгін лекциядан қайтарыңда маған соға кет. Оған дейін 
коменданттармен хабарласып, бір нҽрсе істеттірейін, шырағым. 
– Е, пҽлі, – деді Ҽуенов қайтадан жадырап. – Жҿн істедің, Ыбырайым. 
Бҧл ҿзі қамқорлық жасауға тҧратын жігіт. 

Sauap.org
79 
Мен деканға да, профессорға да рақмет айтып, қуанышым қойныма 
сыймай, деканаттан шықтым. 
Ертеңінде мен жатақханаға кҿштім. Виноградов кҿшесіндегі ҥйдің 
екінші этажындағы 65 бҿлмеге, Жомартбектің қасына орналастым. Тҿсек-
орын жоқтықтан, ҽзірге ол екеуміз бірге жататын болдық. Сҿйтіп, менің екі 
ыстық тілегім бірден орындалды, жатақханаға жайғастым, Меңтайдың 
жанына жақын келдім. Сҥйген қызыңды сыртынан жиі кҿріп жҥрудің ҿзі 
бақыт қой, шіркін! Бҧл бақыт енді менің жҥрегімді кҥн сайын кернеп, оны 
ҥрген шардай тырсылдата керіп, жҧқартып бара жатты. 

Sauap.org
80 
VIII 
Менің жазғанымды Ҽуеновтың ҧнатуы бҥкіл группаны қуанышқа 
бҿледі.
Курсымыздағы отыз қыз бен менен кейінгі еркек кіндікті жалғыз ҧл 
Жомартбек сол кҥні мені кезек-кезек қҧттықтаумен болды. Келесі кҥндері де 
бҧл ҽңгіме ауыздан тҥспеді. Ҽсіресе, Зайкҥл: 
«Мҧхит ағаға мен айтпасам, мен Ерболдың қолынан жазу келеді 
демесем, мен ол кісіге сенің ҿлең шығаратыныңды да жеткізбесем - сен мҧны 
жазбайтын едің де, Ҽуенов аузынан мҧндай баға ала алмайтын едің», – деп 
кҿп мақтанды. Ал Меңтай бір-ақ ауыз сҿзбен баға берді: «Анау ҿлген жігіттің 
қойнынан алынған хат оқылғанда ойыма ҿз ағайым тҥсіп, кҿзіме жас алдым» 
деді. Маған Зайкҥлдің жҥз рет айтқан «мен-менінен», осы бір ауыз сҿз ҽлде 
қайда қымбат кҿрінді. 
Қыздар Ҽуеновтың айтқанын орындап, жазғанымды тез редакцияға 
жеткізуімді жҿн кҿрді. 
«Газет мҧны қайтсе де басады», «Мҧхит аға мақҧлдаған ҽңгімені неге 
қабылдамасын» – десіп, апармас ерік алдыма қоймады. 
Шынымды айтсам, ол кезде қыздармен қоса ҿзім де керемет қуанышты 
едім. Кеудемді қайдағы бір лыпылдаған сабырсыз мақтаныш кернеді.
Редакцияны іздеп келе жатқанымда Ҽуенов айтқан бір ауыз жылы сҿз 
қанат боп мені аспанға кҿтеріп ҽкетіп бара жатқандай кҿрінді. Творчество 
адамдарының кҿңілінде ҿзге жанда кҿп кездесе бермейтін ерекше бір леп 
болатынын мен бірінші рет сонда ғана сездім. Сездім де: «Бір ҽлжуаз ҽңгіме 
жаздым деп кҿкірегім гимнастеркемді жырта керіп, кҿктемде тасыған шолақ 
сайдай кҥркіреп, шолтаңдап менің ҿзім қаншама ҽлек-шҽлек болдым. Ал 
ҽлденеше ҽңгіме, пьесалар, «Ақын» тҽрізді ҥлкен роман жазған Ҽуенов неғып 
топан суындай тасып, сел боп қаптап, жолындағы жҧртты жайпап кетпей жҥр 
екен?» деп жҽне ойладым. «Тегі жазушы парасаттылығы жазған дҥниесі 
жақсы болған сайын шошаңдап, шоршаңдап кеуде қағуда емес, сабырлы, 
салмақты бола тҥсуде шығар» деп тағы тҥйдім. 
«Сап-сап, кҿңілім, сап кҿңілім» деп, бҧл ойыма жҽне тҧсау салдым. 
«Сен, немене, дҽл бір жазушы боп кеткендей-ақ толғанып келесің. Саған 
Ҽуенов жазушысың немесе ҿзің де дайын журналист екенсің деді ғой, – дедім 
ҿзіме ҿзім. - Ендеше неменеге ит қуған бҧзаудай боп, екі танауың шелектей 
делдиіп, едіреңдеп келесің?» 
Ҥлкен екі кҿшенің қиылысында тҧрған ҥш қабат ҥйдің биік тас 
баспалдағының алдына кеп тоқтадым. Ҥйдің маңдайшасы толған қызыл 
шаршы шыныларға республикада шығатын газет аттары қағазға басылатын 
кҿзге таныс пішінімен бедерленіпті. Осында келген ең негізгі жҧмысым 
сондай-ақ, мен тҧра қалып, оларды шетінен оқи бастадым: «ҚазТАГ», 
«Советтік Қазақстан», «Советский Казахстан», «Жас ҧлан»... 
Мен іздеп келген редакция да осында екен. Жҥрексініп кеп, тас 
баспалдақтың бірінші басқышына аяғымды салдым. 

Sauap.org
81 
Редакция дҽлізінің екі жағы қатар-қатар есік екен. Ҽр есіктің сыртында 
тақтайға бҧранда шегемен бекітілген алақандай Қызыл шыны тҧр. Шыныда 
ҽр бҿлімнің аты жҽне оның меңгерушісі мен ҽдеби қызметкерлерінің 
фамилиялары кҿрсетіліпті. Ҽр қойдың шабын бір тҥрткен жетім қозыдай 
болып, ҽр есікке бір ҥңіліп келе жатыр едім, алдымнан тасыр- тҧсыр пулемет 
атылып қоя бергендей болды. Сҿйтіп мен ашық тҧрған бір есіктің алдына кеп 
қалған екенмін. Бҿлме ішіне жағалай, кҿлемі кішіректеу келген біркелкі 
тапал-тапал ҥстелдер қойылыпты. Ҽр ҥстелдің ҥстінде бір-бір машинка. Ҽр 
ҥстелдің басында ҽлекедей жаланған бір-бір ҽдемі келіншек. Ҽр келіншектің 
қасында алдындағы қағазына қарап, бірінің айтқанын бірі тыңдамай, ҿз-
ҿзінен екілене сҿйлеп отырған бір-бір еркек. 
Еркектердің ауыздары жыбырлаған сайын келіншектердің ақ 
саусақтары, су бетіне секіріп ойнаған ақ қайрандай боп, жарқ-жҧрқ етеді. 
Ҽйелдер де, еркектер де ҿз екпіндеріне ҿздері апиын ішкендей елтіп, екі 
жақтарына кезек теңселеді. Бақсам, ол машбюро екен. 
Онымен қатарлас есігі ашық екінші бҿлмеден дҥңкілдеген жҽне бір 
дыбыс естілді. 
Қарасам, ішінде ешкім жоқ. Жаңағыдай тапалтақ ҥстелдің ҥстінде 
тҧрған бір машинка тарс-тҧрс етіп, ҿзінен-ҿзі басылып жатыр. Одан біртіндеп 
еденге қарай сусыған молотилканың кҿш қҧлаш белбеуіндей ҧзын сары қағаз 
тҿгіледі. Бҧл телетайп бҿлмесі екен. Сол жақтағы есігі ашық тҧрған басқа 
бҿлмеге жҽне кҿзім тҥсіп еді: қатар тҧрған екі ҥстелдің басында алдарындағы 
қағаздарына еңкейе тҥсіп, сырылдата жазып, ҥш адам отыр екен. Олар маған, 
неге екенін білмеймін, бір-бірімен ҥзеңгі қағысып, танаулап келе жатқан ҥш 
сҽйгҥліктің жалдарына бҧқшия жабысып, ҽрқайсысы ҿз атына қамшы басқан 
ҥш шабандозға ҧқсап кетті. Осының бҽрі маған лыпып соғып тҧрған 
тамырдай сезіліп, редакция жҧмысының ішкі ырғақ, екпінін танытты.
Ақыры, дҽліздің ең тҥкпіріндегі іздеген есігіме де жеттім. Онда былай 
деген жазу бар екен: 
«Ҽдебиет жҽне ҿнер бҿлімі. Меңгерушісі М. Омаров. 
Ҽдеби қызметкер Ш.Шалғынбаев». 
Есікті қағып едім, бҧл бҿлмеде біреу менің келуімді асыға кҥтіп 
отырғандай-ақ, табан астында, «Да» деп бҧрқ ете тҥскен, сыпайылықтан гҿрі 
сызы кҿп тырнауық дауыс естілді.
Бҿлмеге кірсем, ішінде екі адам отыр екен. Жас жағынан біріне бірі 
тетелес сияқты: тҿрдегі тарамыс арық қара торысы отызға жаңа жетсе, есік 
жақта отырған қалың қара шашты, аққҧба ҿнді сҽл пҧшық мҧрындау келген 
сымбатты дембелше жігіт одан ҥш-тҿрт жас қана кіші болуы керек. Есік 
жақта отырған сымбатты жігіт бҿлім бастығы болар деп ойладым. Сондықтан 
да оған «Омаров ағай сізсіз бе?» дедім. Бҧйра шаш жігіт бақжиып бетіме 
қарады да, иегімен тҿрде отырған кісіні нҧсқады. Оған жете бергенімде 
телефоны шылдырап, ол трубкаға: «Қазір, қазір» деді де, бҿлмеден шыға 
жҿнелді. 

Sauap.org
82 
Ол шығып кеткеннен кейін бҧйра шаш орнынан тҧрды. Тҧрды да, маған 
қарамай, шолақ мҧрнын маңғаздана пҧшпырайтып, бастығының орнына 
барып отырды. Креслоны ілгері қозғап, нығарлана жайғасты. Содан соң, он 
жақтағы телефонды қҧлағынан сҥйреп ҽкеп, алдына қойды. Оның трубкасын 
кҿтеріп, қҧлағына тосты да, орнына қайта салды. Осыдан соң барып маған 
қарай қолын еріне созды. 
– Менің атым Шалдуар Шалғынбаев. Кҽне, не ҽкеліп едің? 
– Новелла, – дедім мен Ҽуеновтың осылай деп те атағаны есіме тҥсіп, не 
де болсам, айды аспанға бір-ақ шығарайын деп. «Естелік» дейін десем, ол 
отбасында отырып ҿткен- кеткенді еске тҥсіретін шалдардың шаруасы боп 
кетер, «очерк» десем, қара мақалаға ҧқсар да, мына кҥпиген ҽдеби 
қызметкердің алдында беделім тҥсіп қалар деп ойладым. 
Ҽдеби қызметкер ҿз-ҿзінен мҽз бола қарқылдап кҥліп алды да: 
– Жігітім, сен ҿзің кҿкте жҥр екенсің, аһ! – деді маған қарап. 
– Неге? – дедім мен абыржып. 
– Сол. Жер басып жҥрген жоқсың, ҽйтеуір. Ҽйтпесе, новелла дей ме екен 
кісі?
Ҽңгіме десеңші одан да. Ал, меніңше мҧның ҽңгіме де емес.
– Неге? – дедім тағы одан сайын сасқалақтап. 
– Неге екенін айтайын қазір. – Ҽдеби қызметкер шалқая отырып, сҧқ 
саусағымен менің қолжазбамның тақырыбын тҥртті. – Мынау не деген сҿз, 
ah! 
– «Тоғжан», – дедім мен ҽдеби қызметкер менің жазуымды ажырата 
алмай, ҽлде кҿзі жетіңкіремей отыр екен деп ойладым. 
– Ол кім, аһ? – Шалдуар маған тесіле қарады. 
– «Ақын» романының кейіпкері. 
– Онда сол роман жайында ғой мҧның, ah? 
– Иҽ, бірақ? 
– Бірағыңды қоя тҧр. Мҧның романға рецензия болса, онда бізге керегі 
жоқ.
Ҿйткені ол туралы бізде профессордың рецензиясы шыққан. – Шалдуар 
сҧқ саусағын шошайтты. 
Онысы «сен студент ғанасың, ал біз профессорлардың ҿздерімен 
істеспіз» дегені-ау деп ҧқтым. - Ал бҧның роман туралы, немесе соның бір 
кейіпкері туралы ҽңгіме болса, оның не қажеті бар бізге? Сен Ҽуеновтен 
артық жаздым деп ойлайсың ба ҿзің? 
– Жоқ, бірақ, бҧл тек Тоғжан туралы ғана емес... 
– Тоқта, тоқта, – деді Шалдуар. – сен алдымен менің сҧрағыма жауап 
бер.
Ҽуеновтен артық жаздым деп ойлайсың ба ҿзің, аһ? 
– Жоқ, – дедім мен. 
– Ендеше мҧны газетке басудың қажеті де жоқ, – деді қызметкер. 
– Сонда да, алдымен ҿзіңіз оқып кҿрмейсіз бе? - дедім мен дағдарып.

Sauap.org
83 
– Тоқта, тоқта, – деп ол бейне бір мені қылышпен шауып тҥсетіндей 
сҧстанып оң қолын кҿтерді. – Сен ҿзің газет қызметкерлерін кім деп 
ойлайсың, ah?
Жҧмысы жоқ, сандалбай деп білесің бе? Біздің бҿлімге сенің мынауың 
сияқты, - ол менің қағаздарымды дудырата ҧстап жоғары кҿтерді, – кҥніне 
отыз ҿлең, он ҽңгіме келіп тҥседі, аһ! Біздің бҿлім осы редакциядағы ең хат 
кҿп келетін бҿлім. Ҿйткені қазақтың ең жоқ дегенде екі ауыз ҿлең 
шығармайтыны кемде-кем. Соның бҽрі ҿздерін ақынбыз деп біледі. Газетке 
басыңдар деп, оларын бізге жібереді. Ішінде іліп аларлық ештеңесі жоқ сол 
хаттардың бҽрін, сеніңше, біз, Омаров екеуіміз, басымызды қатырып оқып 
отыруымыз керек пе, аһ? - Ол есік жаққа бір қарап қойды. – Омаров оқиды.
Ол елден келген хаттардан ең жоқ дегенде сҿз ҥйренуге болады дейді. 
Ал, мен, – ол дауысын сҽл ақырындата сҿйледі, – елден келген шала сауатты 
хаттардан ештеңе де ҥйренуге болмайды деймін оған. – Шалдуар дауысын 
қайтадан қатайтты. – Сендердің бҧл сияқты бытпырақтарыңды оқып біз 
отырып алсақ, онда редакцияның жҧмысын кім істейді? Кім істейді, аһ? Егер 
сен біздің орнымызда болсаң қайтер едің? Оқыр ма едің соның бҽрін, аһ?
Оқымайсың. Ендеше басты қатырма: мҧныңды оқуға уақыт жоқ. Жҽне, 
сен біліп қой, газет тек актуальді мҽселелерді ғана жазады. Сенін мҧныңның 
газет ҥшін еш актуальдығы жоқ. Сен ҿзің «актуальді» дегеннің не екенін 
тҥсінесің бе? Ол злободневный вопрос деген сҿз. Вот, біліп қой. Жҽне сен 
ҿзің шҥу дегеннен ҽңгіме жазамын деп ойлама. Ол қиын жанр. Осы бҿлмеде 
отыратын екеуміздің ішімізде ҽңгімені жаңағы Омаров қана жазып жҥр.
Саған қайда ҽңгіме жазу. - Шалдуар «қайда» деген сҿзді мені белімнен 
соққандай ғып созып айтты. – Сен тҧрғай осындай ҥлкен редакцияда қызмет 
етіп отырған мына менің ҿзім де ҽңгіме жазуға жҥрексінемін. Мен ҿзім қазір 
очеркті боратып жҥрмін. Сен біліп қой: очерк деген газеттің романы. Очеркті 
екінің бірі емес, журналистің тҿресі ғана жаза алады. Білдің бе, ah? Ал 
apтынан ҽңгімеге ауысамын.
– Менің мынауым да очерк, – дедім мен бағанағы айтқанымнан бір саты 
тҿмендеп, «очерк» десем, Шалдуар жібімес пе екен деп дҽмеленіп. 
– Очерк? – Ол маған ҥрке қарады. – Саған очерк жазу қайдан келсін?!
Армиядан келген солдат студенттің мҧрнына очерктің исі қайдан 
барады?
Жай, ҽшейін, қызбалықпен айтып тҧрған шығарсың, жігітім. 
Мен не дерімді, не айтарымды білмедім. 
– Оқыңызшы ҿзіңіз, осы очерк, - дедім Шалдуарға жалынғандай болып. 
– Оқымаймын. Бҧл очерк емес, «Тоғжан» деген атының ҿзі очеркке 
келмейді. Егер аты «Сауыншы қыз Тоғжан» деп тҧрса, онда очерк деп 
ойлауға болар еді. Ал, алда-жалда мҧның кейбір жерлері очеркке ҧқсай қалса, 
онда ешбір актуальдығы жоқ. 
Осы бір «актуальді» деген сҿз маған пҽле болды. Шалдуар соны сойыл 
ғып сілтеп, шоқпар ғып сермеп, мені маңдайдан пергілеп, тобықтан ҧрғылап 
есімнен тандырды да отырды. 

Sauap.org
84 
–Актуальді болмағандықтан мҧның газетке қабылданбайды. Тҥсінікті 
ме, аһ?! – деді ол тағы. 
– Газетке баспай-ақ қойыңыз. Тек маған оқып шығып, пікіріңізді ғана 
айтыңызшы. 
– Осы саған редакцияға бар деп жҥрген кім ҿзі? 
Шалдуар мені редакцияға бар деген адам қазір қолына тҥссе 
тҥтіпжіберердей боп, сҧстанып кетті. 
– Мҧны профессор Ҽуенов сіздерге апарып кҿрсет деген соң келіп едім.
Шалдуардың тҥсі қайта жҧмсарды. Тіпті кҥліп те алды. 
– Ҥлкен кісілер солай деп айта салады, – деді ол. – Сенің кҿңіліңді 
қимаған ғой. Жҽне ол кісінің мазасын алатын сен сияқты студент аз деймісің? 
Шалдуардың тҥсі қайта суыды. – Ал Ҽуенов айтты екен, сол кісі жҿн 
сілтеді екен деп сен малданба. Біз Ҽуеновтың жазғанының да бҽрін баса 
бермейміз. Ҽкелгені актуальді болса ғана басамыз, тҥсінікті ме? 
– Тҥсінікті, – деп мен енді есім шығып, тезірек кетуге ыңғайланып. 
– Тҥсінікті болса, жҥре бер. Мҽ, мынауыңды ала кет. 
Мен қолжазбамды алып есікке қарай аяңдадым. Осы кезде оның есіне 
авторлардың кҥдерін ҥздірмеу керек деген журналистік қағида тҥсті-ау 
деймін, маған қайтадан дауыстап: 
– Ҽй, ҽй, тоқта, – деді қолын шошайтып. Мен тоқтадым. 
– Егер актуальді бірдеңе жазсаң, тағы да келерсің. Енді жҥре бер, – деп 
ол қолын сермеді. 
Мен жҥре бердім. 
Редакцияның босағасын алғаш аттауым осылай аяқталды. Кеше ғана 
Ҽуеновтың алдынан кҿңіліме қанат бітіп, іштей тасып, лепіріп шыққан мен
Шалдуар Шалғынбаевтың алдынан жермен жексен болып шығып, 
редакцияның биік баспалдағынан тҽлтіректеп жерге ҽрең тҥстім. «Ҿзіме де 
сол керек, – дедім былайырақ шыққан соң ішімнен. – Тҧңғыш баласын ЗАГС-
ке тіркетемін деп, туған кҥннің ертеңінде ала жҥгірген жас анадай 
желпеңдеп, алды-артыма қарамай жҥгіріп едім редакция қайдасың деп. Ал, 
жҥгір...»
Осыдан кейін бір кҥні тағы да редакцияға бардым. Баяғы бҿлмеде 
Шалғынбаев жалғыз отыр екен. 
– Бҧл жолғым актуальді мҽселе еді, – дедім мен Шалдуар иіле ме деп 
ҥміттеніп. 
– Немене? 
– Алда Жамбылдың қайтыс болған кҥні келе жатыр ғой. Біз соғыс 
кезінде Жамбылға хат жолдап, ол кісіден ҿлеңмен жазылған жауап алғанбыз. 
Соның тарихын баяндап жҽне... 
Қаншама шапшаң сҿйлесем де Шалдуар менің сҿзімді аяқтатпады. 
- Оның да актуальді емес, – деп қолын бір-ақ сермеді. – Жамбыл туралы 
филология ғылымының кандидаты Тҧрғанбаевқа мақала жаздырғанбыз. 
Филология ғылымының кандидаты, - деп қайталады ол. - Соны машинкаға 
бастырып, мына ҿз қолыммен апарып, осы жаңа ғана редактордың алдына 

Sauap.org
85 
қойып келдім. - Шынымды айтсам, ол сҽтте редактордың ҥстеліне мақала 
апарып қоятын мынау Шалдуардай ҽдеби қызметкер болу маған қол жетпес 
бақыт сияқты кҿрінді. Шалдуар менің осы ойымды сезіп қалғандай, қайтадан 
кекете сҿйледі. – Немене, Жамбыл туралы мақала жазып, қаламақы тауып, 
аяқ астынан бір байып қалайын дегенсің-ау, тақыр студент. 
Мен Шалдуардың бҧл сҿзіне шамданғаным жоқ. Студент екенім рас, 
студенттің кҿпшілігі тақыр кедей болатынына тағы да талас жоқ. Несіне 
ренжимін. Тек одан ҿзім бҧрын естімеген, білмейтін сҿзімнің мҽнін сҧрадым. 
– Қаламақы дегеніңіз не? – дедім. Шалдуар тағы дҥрсе қоя берді. 
– Ой, сен ҿзің қаламақының не екенін білмейсің, қалай журналист 
боламын деп жҥрсің?! 
Мен кінҽлі адамдай басымды изедім. Сол тҥрімді аяды-ау деймін, 
Шалдуар жаңағы ҿз аузынан шыққан, оны білмеген адамның журналист 
болуы мҥмкін емес сияқты сиқырлы сҿздің мҽнін маған тҥсіндірген болды. – 
Қаламақы деген ол гонорар деген сҿз. Ал гонорар дегенің қып-қызыл ақша. – 
Шалдуар ҿзінен ҿзі тамсанып, сықап салған ақшасы сыймай тҧрғандай, 
шалбары мен пиджагының қалталарын қайта-қайта басып, сипап қойды. 
– Тҥсінікті ме, аһ? 
Шалдуардың осы бір «Аһ?» деген сҿзі-ақ жҥйкеме тиеді. Ол бҧл сҿзді 
«солай ма, рас емес пе?» деген мағынада айтады екен. Бірақ ол мҧны ҿкпесін 
қабындыра аузынан қатты дем шығарып айтқандықтан, маған онысы қаперсіз 
келе жатқан адамға тасадан «ап!» деп ҽлдебір қорқынышты нҽрсе тап берген 
сияқты боп сезіледі. 
«Тҥсінікті» дегендей, мен басымды изедім. 
– Ендеше кете бер, – деп Шалдуар телефонға қарай қолын созды. 
Сҿйтіп, тағы да Шалдуардан қайтып, адасып жҥріп тікенек қалың 
қарағанның арасынан ҽрең шыққан адамдай қалжырап, қарын ашып, жҥрек 
қарайып, бҧрлығып, университетке, лекцияға келдім. 
Университет алдында Меңтай кездесті. 
– Ағай, сізге айтатын бір жаңалық хабарым бар, – деді Меңтай менімен 
сҽлемдескеннен кейін балаша жымиып, қуана кҥлімдеп. Жҥрегім ҿз-ҿзінен 
дҥрсілдеп қоя берді. 
Меңтай жайлап ҿзінің Пушкин атындағы кітапханадан келе жатқанын, 
онда жаңа ғана жазушы Ҽуеновтың оқырмандармен кездесуі болып ҿткенін 
айтты. 
– Профессор оқырмандар алдында сҿз сҿйледі, – деді Меңтай. – Сҿзінің 
соңында ол біздің университетте соғыстан қайтқан, болашақта ҥміт 
кҥттірерлік бірсыпыра ҽдебиетші, журналист жастар бар дей келіп, солардың 
ішінде сіздің де фамилияңызды атады. Мен сізді шын жҥректен 
қҧттықтаймын, ағай. 
Осылай деп ол кіп-кішкентай, жҧп-жҧмсақ қос алақанымен менің 
қолымды қысты. Кҥші солғын, кҥйдіруі кҥшті ақ саусақтар оң алақанымның 
іші-сыртын сҽл ғана сипай ҧстаған сол сҽтте іште тулаған ыстық лептер, 
дауыл кҥні теңіз жағалауындағы жалғыз жартасты сабалаған толассыз 

Sauap.org
86 
толқындай қаптап, жҥректі соғып, сҥйінші сҧрағандай оның ҧйқы- тҧйқысын 
шығарып, жҧлқылап жҧлмалап жатты. Бал-бҧл жанып, қуана жайнап тҧрған 
Меңтайдың жҥзі маған бҧрынғысынан да сҧлу, сҥйкімді кҿрінді. Егер 
жҧрттың бҽрінде бірдей менің кҿзім мен жҥрегім болса, онда Меңтайды бар 
студент, бҥкіл ғалам жер ҥстіндегі ең сҧлу, ең ақылды қыз осы ғана деп 
бағалар еді-ау, шіркін! Дариға-ай, дҥниенің тҧтқасы қолымда болса, бар 
жақсылықты осы қызға жасап, бар бақытты осының басына ҥйіп қояр едім 
мен. Бірақ, кедей студент менің қолымнан махаббат пен тҧрақтылықтан басқа 
не келеді десеңші. 
Меңтаймен бірге ішке кіріп, ішімдегі осы ойды мазасыз баладай 
тербетіп, екінші этажға кҿтеріліп келе жаттым. Алайда, бҥгін бірінші рет 
Меңтайды кҿріп, екі қайтара оның қолын ҧстауым, ол айтқан жаңағы жылы 
хабар маған кҥш, қуат берді. Қарным ашып, қалжырап, шаршап келе 
жатқанымның бҽрі лезде ҧмыт болды. 

Sauap.org
87 
IX 
Студенттердің қос ҿкпесіне найзадай тҿніп, жазғы емтихан да жақындап 
келе жатты. 
Найзадай тҿнетіні студент сияқты жас желең қауымның ішінде желбас 
жігіттер мен желҿкпе қыздар аз болмайды. Қысқы семестрден қалт-қҧлт етіп 
ҿткеннен кейін олар «Ҽй, жаз қайда, біреу қайда» деп, қолды бір-ақ сермеп, 
кітап пен конспектіні жауып тастап, секеңдеп сауық іздеп, селкілдеп би 
билеп кетеді де, емтихан тақағанда естері кіріп, қыл кҿпірдің аузына 
кеткендей қалтырайды екен. Соғыстан келген маған студенттердің емтихан 
тапсыруы ҽскерлердің ҧзақ жақтан бекіністен кҿтеріліп, мылтығының 
найзасын ҧмсына кезеп «Уралай!» ҧмтылған жауынгерлердің бҽрі бірдей алға 
баспайды: біреу оққа ҧшады, біреу денесінен қызыл қан саулап, жер қҧшады 
- жаралы болады. Ал емтихан тапсырғанда ешкімнің оққа ҧшуы жоқ. Оның 
есесіне қан орнына кҿздерінен жас сорғалаған «жаралы» кҿп болады екен. 
Біздің курстан емтиханның найзасына бірінші тҥйрелген Сақила деген 
семіз сары қыз болды. XVIII-XIX ғасырдағы қазақ ҽдебиетінің емтиханынан 
ол ҿкіріп жылап шықты. 
– Не болды? Не болды? - деп жатырмыз отыз ҥшінші аудитория есігінің 
сыртында дҽлізде ішке кіруге кезек кҥтіп тҧрған біз. 
– Қҧладым, - деді ол солқылдап келіп, алда тҧрған қыздардың бірінің 
мойнына асыла кетіп. 
Біз оны ортаға алып, ҿзімізше жҧбатып жатырмыз. Қандай сҧрақ келді 
дейміз. 
– Бҧхарды білесің бе деп сҧрады оқытушы, - дейді Сақила солығын 
басып. 
– Сен не дедің? 
– Білемін дедім. 
– Сонсоң? 
– Білсең оның жаңалығы, ерекшелігі қандай? – деді оқытушы. 
– Дҧрыс, сен не деп жауап бердің?
– Мен ойланып тҧрдым, тҧрдым да: «Бҧхардың жаңалығы самауыр мен 
ақшҽйнек қой, ағай» дедім. 
Біріміз кҥліп, біріміз ренжіп жатырмыз, «Сҿйтіп кісі жауап бере ме 
екен» дейміз. 
– Қайдан білейін, – дейді Сақила ҿксігін ҽрең басып, - Бҧхар – сауда-
саттық қаласы, қазаққа самауыр мен ақшҽйнек содан тарады дегенді бір 
қҧлағым шалғаны бар еді... 
– Ҽй, ҽй, қуаттарым, айтсаңдаршы, - деп ҿңі қҧп-қу болып Зайкҥл ортаға 
шықты. - Осы сҧрақ келіп қалса менің не деп жауап беруім керек? 
– Алдымен, – деді Меңтай, – сен Бҧхар жырау ҿлеңдерінің аттарын біліп 
ал. 
– Иҽ, айтшы сол тҥскірлерді, - дейді Зайкҥл елпілдеп. 

Sauap.org
88 
– Бҧхар жырау Абылайханның тҧсында ҿмір сҥрген, - дейді Меңтай ол 
жайындағы мҽліметтерді Зайкҥлге қысқаша айтып тҥсіндіруге асығып. –
Ҿлеңінің аттары мынадай: 
«Айналасын жер тҧтқан...» 
– Мҧнысы не пҽле, «жер тҧтқан ба, жер жҧтқан ба?», қайсысы? - дейді 
Зайкҥл екі кҿзі бақырайып. 
– Ҿлеңнің аты, «Айналасын жер тҧтқан», – дейді Меңтай оған 
ыждағатпен тҥсіндіріп. 
– Ойбай-ай, Меңтай. Менің миымда тҧрады дейсің бе бҧл пҽлең. Одан 
басқаларын айтшы. 
Меңтай шҧбырта жҿнелді: 
– «Ай, Абылай, Абылай», «Керей қайда барасың?», «Бірінші тілек 
тілеңіз», «Жал қҧйрығы қаба деп», «Қалданменен ҧрысып»... 
– Ойбай-ай, Меңтай қуатым-ау, мынаның қайсысы есте тҧрады? Ҽне 
біреу, «Ҽй, қайда барасың?» дегені болмаса. 
Біз ду кҥліп жатырмыз. Тек Меңтай ғана кҥлмейді. 
– «Ҽй, қайда барасың?» емес, ол ҿлеңнің аты «Керей, қайда барасың?» –
дейді Меңтай Зайкҥлге бар ынтасын сала тҥсіндіріп. - Бҧл жыраудың 
Абылайханнан жапа кҿріп, ҥдере кҿшіп бара жатқан қазақтың Керей деген 
руына айтқан ҿлеңі. 
Осы арада жҧртты емтиханға біртіндеп кіргізіп, кіргендерді сыртқа 
шығарып тҧрған 
Жомартбек мысқылға басты:
– Зайкҥл Бҧхар жырауды неғылсын, «Ҽй, қайда барасың?» деп маған 
айтып жатыр ғой. 
Біз бҧған ішек-сілеміз қата кҥліп жатырмыз. 
– Ҽй, жҥгірмек, тыныш тҧршы, - дейді ҽшейінде Жомартбекке 
жҧдырығын ала жҥгіретін Зайкҥл қойдан қоңыр жуастықпен. - Иҽ, Меңтай, 
одан соң не дейін? 
– Бҧхардың жаңалығы не деген сҧрауға мынаны айтасың. Жыраудың 
ҿлеңдері сыңсыған шешендік сҿздерге толы. Оның ҿлеңінің қай жолын алып 
оқысаң да ақыл, нақылға кездесесің. Мысалы, «Айналасын жер тҧтқан айды 
батпас демеңіз. Айнала ішсе азайып, кҿл таусылмас демеңіз» деген сияқты. 
Осындай керемет шешендік - Бҧхар ҿлеңдерінің ерекшелігі. Осы шешендік 
ҽдебиет тарихында «Бҧхар сарыны, Бҧхар ҥлгісі, оның жаңалығы» деп 
аталады. Енді ҧқтың ба, Зайкҥл.
– Ҧғуын ҧқтым ғой, Меңтай. Бірақ мен кҿк мимын ғой. Қазір ҧққанымды 
қазір ҧмытып қаламын. Сақила, – деді ол ҽлі ҿксігін баса алмай тҧрған 
серігіне қарап. - Сенің екінші сҧрағың не? 
– Махамбеттің романтизмін білесің бе? – деді содан соң оқытушы, - деп 
Сақила кҿзін сҥрте бастады. 
– Иҽ, сен не дедің? 
– Білемін, - дедім мен. 
– Білсең айт, – деді оқытушы. 

Sauap.org
89 
Ары ойландым, бері ойландым. Ақыры оқытушы Махамбеттің оқыған 
романдарын сҧрап тҧрған шығар деп ойладым да: 
– Махамбет романдарды кҿп оқыған, - дедім. 
– Е, қандай романдар оқыпты? - деді оқытушы жымыңдап. Ол 
жымыңдағанда мен ойындағысын дҽл тапқан екенмін деп қуанып кеттім де: 
–Алдымен «Жҧмбақ жалау» романын оқыған, дедім. 
– Е, тағы қандай романдар оқыпты? - деді оқытушы. 
– «Менің қҧрдастарымды» дедім мен. 
– Иҽ, сонсоң? – деді оқытушы одан сайын кҥлімдеп. 
– «Ақын» романын дедім мен, дҽу де болса кҥтіп отырғаныңыз осы 
болар деп. 
– Зачет книжкаңды ҽкел, - деді оқытушы қолын созып. Мен кемі ҥш 
қоятын шығар деп ойладым. Ол қол қойып, қайтарып берді. Қарасам екі 
қойыпты, -деп Сақила қайтадан еңкілдеді.
– Сағынова Зайкҥл, - деді Жомартбек бір қолымен тҧтқадан ҧстап, 
дҽліздегі бізге де, іштегі оқытушыға да естірте дауыстап. 
Ҿйткені оқытушы студенттерді ҿз емтиханына бҿгелтпей кезекпен 
кіргізіп тҧруды Жомартбекке тапсырған болатын. – Сіздің кезегіңіз келді, 
емтиханға кіріңіз. 
Зайкҥл есік жанына жеткенде дар алдына келгендей қҧп-қу боп кетті. 
Оның кішкентай бҿгеліп, жҥрегімді тоқтатайын дегеніне Жомартбек қараған 
жоқ. 
– «Шегінуге жол жоқ - артымызда Москва!» – деді де, Зайкҥлді қолды-
аяққа тҧрғызбастан есікті шалқасынан ашып, ішке еріксіз кіргізіп қоя берді. 
Енді біз Зайкҥлдің тілеуін тіледік. Есіктің кілт салатын тесігінен кезек-
кезек сығалап, оның қандай кҥйде отырғанын байқаймыз. Содан соң тағы 
біраз тым-тырыс бола қаламыз. 
Осы кезде ҿксік қысып, солқ ете қалған Сақила дыбысы естіледі. 
– Саспа, Сакила, - дейді Жомартбек алақанын бипаздай сермеп. – «Бҽрі 
ҿтеді, бҽрі ҿзгереді» деп, мен емес Гераклиттің ҿзі айтқан. Ендеше бҧл да 
ҿзгереді -сенің екің ҥшке тҥзетіледі. 
– Қалай? – дейді Сакила кҿзін сҥртіп. 
– Былай. Қазір Зайкҥл бес алып шығады. Содан соң... 
– Иҽ, содан соң? – дейді Сақила Жомартбекке, ол бейне бір ҿлімнен 
қҧтылудың жолын айтатындай-ақ, жалбарына қарап. 
– Содан соң Қанипа екеуі оқытушыға оңаша кіреді де, ортаға алады. 
Қанипа: «Ағай, Сақилаға ҥш қойып берсеңізші» дейді кҿзін қҧбылтып. «Иҽ, 
сҿйтіңізші, ағай» дейді
Зайкҥл емініп. Екі қыз қиылып тҧрған соң кҿңілшек ағай жібиді. 
«Сақила ертең келсін» дейді. Сҿйтіп, Гераклиттің айтқаны болады да 
шығады. Қойыңыз, қойыңыз, жаман екен ойыңыз» деп Қанипа ҽндете ҿтірік 
кҥліп, кҿлгірсіп 
Жомартбекке қарап, сахнаға шыққан бишідей боп, мойнын 
қылқыңдатты. 

Sauap.org
90 
– Иҽ, тҥк қоятыны жоқ, - деді Майра оған бҧрылып, – шашың мен 
мойныңды
Кербез ағайға босқа сипатқанша, Сақиланың бағасын тҥзеттіріп бер. 
Бҧл сҿзді басқа қыздар да шуылдап, қостап қалды. 
– Зайкҥл тапсыра ала ма? - деді Сақила Жомартбекке. 
– Тапсырады. Ол тегіннен-тегін «Чеховтың қарындасы» аталған жоқ 
қой. 
Бҧған бҽріміз де мырс ете тҥстік. Оның мынадай мҽнісі болатын. 
Қыста XIX ғасырдағы орыс ҽдебиетінен емтихан ҿткізуге ҽзірленіп 
жҥрдік. Бір кҥні ҥзіліс кезінде Зайкҥл бҽрімізге сҧрақ қойды. 
– Чеховтың бір қарындасы туралы айтқаны бар еді ғой, сол сҿз кімнің 
есіңде? 
– Қай қарындасы туралы? – дедік біз тҥсінбей. - Мария Павловнаны 
айтасың ба? 
– Тілімнің ҧшында тҧр, ҿзінің бір қарындасы жайында айтып еді ғой. 
– Не деп? 
– Не деуші еді кісі ҿз қарындасы туралы. Соның бір жақсы қасиетін 
айтқан. 
Біз Чеховтың ҽйел аттас шығармаларын атай бастадық. 
– «Ниночка» ма? 
– Жоқ, – дейді Зайкҥл басын шайқап.
– «Ит жетектеген келіншек» пе? 
Зайкҥл сақылдап кеп кҥледі. 
– Қойыңдаршы ҽрі, келіншек ит жетектеуші ме еді? Ол бір ауылдың 
аңшысы ма екен иттерін қасынан қалдырмай ертіп жҥретін? 
– Ойбай, Зайкҥл, сен білмейді екенсің ғой, – дейді Жомартбек орнынан 
ҧшып тҧрып, – Келіншектердің керемет аңшылары болады. 
– Ҿзгеге сенсем де, саған сенбеймін. Жомартбек, – дейді Зайкҥл қолын 
бір-ақ сермеп. 
– Онда «Апалы-сіңлілі ҥшеуді» айтасың ба? 
– Жоқ, ҥшеу емес, біреу, – дейді Зайкҥл біздің діңкемізді қҧртып. – 
Чеховтың сол сҿзін жҧрт айта береді ғой ылғи. 
Ҿлдік-талдық дегенде, келесі ҥзілісте оны ҽрең таптық. Сҿйтсек, 
Зайкҥлдің сҧрап отырғаны Чеховтың «Краткость– сестра таланта» дейтін 
нақылға айналып кеткен атақты сҿзі екен. Сол кҥні біз бҽріміз ішек-сілеміз 
қата кҥле отырып, Зайкҥлге «Чеховтың қарындасы» деген атты бірауыздан 
бергенбіз.
Жомартбектің еске алып тҧрғаны осы оқиға болатын. 
Біз кҥлкімізді тыйып ҥлгіргенше іштен қойқаң қағып Зайкҥл шыға келді.
Бҽріміз оған қарай қоғадай жапырылдық. 
– Не алдың, Зайкҥл? 
Ол бізге бес саусағын кҿрсетті. 
Сенерімізді де, сенбесімізді де білмедік. Зачет книжкасындағы «5» деген 
бағаны кҿргенде ғана иландық.

Sauap.org
91 
– Не сҧрақ келді ҿзіңе? 
– Не сҧрақ келгенін неғыласыңдар, мен ештеңені де жетістіріп айта 
алғамын жоқ. Бар бітіргенім мынау болды. 
– Қыздар Зайкҥлге қарай ентелей тҥсті. – Кербез ағай бетіме қарап 
отырды да: «Зачет книжкаңды ҽкел, Сағынова» деді. Байқаймын, екі қоятын 
тҥрі бар. Емтиханды мен емес, ол беріп отырғандай-ақ, екі иығы салбырап, 
ҧнжырғасы тҥсіп барады. Аяп кеттім байғҧсты. Содан соң қайдан шықса, 
одан шықсын дедім де, бастым тҽуекелге. Зачеткамды қолыма ҧстап, 
юбкамның ҿзі қысқа етегін одан сайын кҿтеріңкірей тҥстім де, стол жанында 
Кербез ағайдың қарсысында тҧрған орындыққа жалп етіп отыра кеттім 
барып. Ағайдың тышқан кҿзі жылтырай жайнап, менің мына оқтай тҥзу 
сирағыма, жҧп-жҧмыр тіземе қадалып, одан да жоғарылай берді. Мен оны 
сезбеген болып, зачеткамды ҧсынып былай дедім: «Мен не қойсаңыз да 
ризамын, ағай. Бірақ, сіз сияқты теңіздей терең білімі бар ғҧлама ҧстаздан 
сабақ алып жҥрген мені ҥш пен тҿртке оқиды деп ешкім де ойламайды». 
«Тҿрт» дегенді ҽдейі айтып отырмын. «Ҽттең, ҥш қойып берсе жарар еді» 
деймін ішімнен. Кербез ағайдың осал жеріне дҽл тидім-ау деймін, книжкама 
қонжитып бесті қойды да берді. 
Бҧл оқытушымыз ҿте мақтаншақ кісі еді. Лекция ҥстінде ол екі сҿзінің 
бірінде: «Мына мен нағыз қыпша бел, қыр мҧрын, сымбатты жігітпін ғой» 
деп отыратын. Оның ҥстіне ҿзін ҥлкен, ҧлы адамдармен қатар қоя сҿйлеп:
«Кеше Мҧхит Ҽуенов екеуміз театрға бардық» немесе «Бҧл тақырыпқа 
байланысты менің мақаламды, одан соң Белинскийдің мақаласын оқыңдар» 
деп те бҿсетін. Осы мінезі ҥшін қыздар оны сыртынан «Кербез ағай» деп 
атайтын да, «Қыздар, тыныш отырыңдар, Кербез ағай келе жатыр», «Кербез 
ағайдың лекциясына барсам ба екен, бармасам ба екен?» десетін. Зайкҥл қу 
оның осал жерін тап басыпты. 
– Мынауың масқара екен, - деді Меңтай. Бҧған дейін Меңтай аузынан 
мҧндай қатал сҿз шыққанын естіген емес едім. Ол жолдастарының 
кемшілігін кешіре біліп, ешкімнің кҿңілі қаларлықсҿз айтпайтын еді. Сол 
сабырлы ҽдетін бҥгін бірінші рет бҧзғанына қысылды ма, кім білсін, 
Зайкҥлдің сҿзін естіп болғаннан кейін қҧлағының ҧшына дейін қызарып, 
тҿмен қарады. – Мына сҿзіңді бізден басқа ешкім естімесін. 
– Енді қайтейін, – деді Зайкҥл Меңтайдың алдында ақталғысы 
келгендей. –Жаңағы сен айтып бергеннің бҽрін лезде ҧмыттым да қалдым. 
Қысылғанда адам не істемейді. Ағайдың мақтаншақтығы, менің шашымды 
сипай беретіні ойыма тҥсті де, жаңағыны істедім. Енді қайтейін, бір семестр 
бойы басымды бекерге сипаттым ба мен оған. Басты айтасың Кербез ағай 
жаңа менің бҧғағымды да сипап салды. – Біз кҥліп жібердік. – Мейлі, сипаса 
сипай берсін, – деп Зайкҥл сҿзін аяқтауға ыңғайланды. – Оған менің нем 
кетті, бір бесті соқтым да алдым. 
– Бес қана емес, сен бір тҥлкі соғып алған сияқтысың, Зайкҥл, – деді 
Жомартбек жымыңдап. – Анада аңшы ҽйел болмайды деп таласып едің, 
нағыз аңшы ҽйел ҿзің боп шықтың ғой. 

Sauap.org
92 
– Ҽй, Жомартбек, байқап сҿйле: мен ҽйел емеспін, қызбын. 
– Ҽ-ҽ, солай екен-ау, – деді Жомартбек мҥлҽйімсіп. Содан соң тҥк 
білмеген кісідей ҽндете жҿнелді. – «Етімді шал сипаған қҧрт жесін деп, 
жартастан қыз секірді терең суға» деген екен-ау Абай атамыз. Білген адамға 
жақсы сҿз-ау бҧл бір. 
Қыздар мҧның Зайкҥлге арналып айтылғанын сезіп, біріне-бірі қарап 
жымыңдасты.
– Ҽй, неге жымыңдайсыңдар, қыздар? - Зайкҥл ҽр қыздың бетіне кезек 
қарады. 
– Жай, жаңағы Жомартбектің «етімді шал сипаған» дегеніне кҥлеміз. 
– Бҧл маған айтқан екен ғой. Тілі тотияйындай осы жҥгірмектен-ақ 
кҿрдім-ау, – деп Зайкҥл жҧдырығын тҥйіп, Жомартбекке қарай тап берді. 
– Жоқ, жоқ, Зайкҥл, - деді Жомартбек қашқақтай ақталып, – «Етімді шал 
сипаған қҧрт жесін деп» жартастан терең суға секіріп жҥрген сен емес, 
феодализм заманының ескі қызы ғой ол. Сенің жҿнін басқа, сен жаңа 
заманның сҧлуысың. Кербез ағаң да шал емес, қырықта ғана. 
– Ҽ, солай десеңші одан да, – деді Зайкҥл Жомартбектің сҧлусың 
дегеніне жайылып тҥсіп қалып. Оның «Кербез ағаң қырықта ғана» деген 
сҿзіне мҽн де берген жоқ. 
Ҿстіп, Жомартбек «Шегінуге жол жоқ – артымызда Москва» деген 
Клочков сҿзін бас командашының бҧйрығындай қайталаумен жҧртты еріксіз 
ішке кіргізіп, есіктен аппақ боп енген қыздар қып-қызыл боп шығып, «Не 
алдың? Тҿрт. Қҧттықтаймын. Не алдың? Ҥш. Оқасы жоқ» деп, жылап-
сықтап, кҥліп-қуанып, алысып-ҽзілдесіп жҥріп, алғашқы емтиханды да 
ҿткердік. 

Sauap.org
93 
X 
Алғашқы емтихан маған бірсыпыра сабақ берді. Курстас қыздардың 
тҿрт-бесеуі ғана ҥздік жақсы, жеті-сегізі жақсы, он шақтысы орташа оқыса, 
алты-жеті қыздың ҥлгерімі мҥлде нашар екен. Оның ҥстіне бҧрын бҧлар 
сабаққа жеке-жеке ҽзірленіп келген. Біреу емтиханға біліп кірсе, біреулер 
оқытушы алдына тек «қҧдайға тапсырып» қана баратын болған. 
Мен қыздарға сабаққа бҧдан былай бірлесіп ҽзірлену керектігін айттым.
Ҽсіресе, нашар қыздарды жақсы оқитындарымыз екі-ҥштен ҿз 
тобымызға алайық дедім. Осыған келістік. 
Меңтай, Майра жҽне мен ҥшеуміз Зайкҥл, Сақила сияқтыларды 
қамқорлыққа алдық. 
Сҿйтіп, осылай ҥш топқа бҿлініп, кейде ҥш топ бірлесіп, бірігіп кетіп, 
таңертеңгі сағат тҿрттен тҧрып алып, тынбастан даярланып жҥрдік. Кейде 
бізге ҿз беттерімен ҽзірленетін ҽлді деген қыздар да қосылатын болды.
Бірте-бірте қыздардың емтиханнан еңіреп шығуы тоқтала бастады. 
Сондай емтиханға ҽзірлік кҥндерінің бірінде біз Калинин кҿшесі 
жақтағы жатақхана жанындағы тҿбешік басында, қалың ағаш кҿлеңкесіндегі 
кҿк шҿп ҥстіне одеялдарды жайып тастап, кезектесіп конспект оқысып, 
білгенімізді бір-бірімізге ауызша айтысып, сарылып ҧзақ отырдық. Бір кезде 
Меңтай ҧсыныс жасады. 
– Ағай, шаршап кеттік қой, демалайықшы. Бізге кҿңіл сергітетін басқа 
бір ҽңгіме айтып беріңізші, – деді маған қарап. 
– Не айтайын? – дедім мен сҽл ойлана тҥсіп. 
– Ойбай, қыздар, – деді Жомартбек жерден жеті қоян тапқандай ентігіп, 
сонысымен қыздарды одан сайын ынтықтыра тҥсіп, – мҧның соғыс кезінде 
бір қызбен ҥш кҥн бірге жатқан ҽңгімесі бар. Соны айтсын, ҿте қызық. 
– Оны... – деп Меңтай кҥмілжіп қалды. Содан соң менің кҿңіліме 
бірдеңе келіп қалды деп ойлады ма, ренжір деді ме, сҿзін қайта жалғады. – 
Лайықты десеңіз айтыңыз.
– Айтсын, – деді Зайкҥл жаны кіріп. – Ондай ҽңгіме қызық болады. – Ол 
Меңтайға қарай бҧрылды. – Сен, Меңтай, Ерболды иектеп алып, аузынан 
қаға беретінің не осы? Ҽлде ҿзіңе ҿлең шығарғаннан кейін ҿзімдікі деп 
жҥрмісің? 
Зайкҥлдің Меңтайға айтқан сҿзінің ішінде «Ерболды иектеп алып» 
дегенінің жаны бар деуге де болар еді. Менің Меңтай қасында, ҽлдебір 
мінімді тауып сҿгіп немесе орнымнан тҥсіріп кете ме деп жоғарыдан келген 
ҥлкен бастық алдында іштей діріл қағатын кіші бағыныштыдай, ол маған 
атымды атап, жҿнімді жҿндеп ештеңе айтпаса да, қылық- қимылымнан 
бірдеңе ҧнамай қала ма деп, ҿз-ҿзімнен қысылып, қымсынғандай кҥйде 
отыратыным барды.
Қу қыз соны аңғарып айтты. 
Зайкҥл ҿз сҿзіне ҿзі риза болып, сықылықтап кҥліп алды. Меңтай 
қызарып кетті. 

Sauap.org
94 
– Сен де жоқты айтасың-ау, Зайкҥл, – деді ол сабырлы қалпын бҧзбастан 
сҽл ғана кҥлімсірей тҥсіп. – Ағайды иектеп маған соншама не болыпты?! – 
«Жоқ, олай емес, иектесем иектеймін, онда сенің не шаруаң бар? – десең 
етті» деп ойладым мен ішімнен. – 
Ҽшейін, бҧрын естімеген ҽңгіме болған соң... 
– Естімесең естисің, білмесең білесің, – деді Зайкҥл қайтадан 
сықылықтап. –Есту ҥшін тыңдау, білу ҥшін ҥйрену керек. 
– Еститін де, естімейтін де, білетін де, білмейтін де нҽрселер бар ғой... – 
Меңтай маған қарай сҽл ғана мойын бҧрып, бас изегендей болды. - Айта 
беріңіз, ағай. 
– Иҽ, Зайкҥл шырағым, осы сен тақымдамай тыныш отыршы, - деді 
Майра. -Бір нҽрсенің шеті қҧлағыңа тиіп еді қҧнжыңдап кеттің ғой біржола.
– Қҧнжындамағаныңды кҿрермін қазір, – деді Зайкҥл оған 
шамданбастан. 
Ҿзге қыздардың ҥндемегендерімен, кҥлімдеген кҿздеріне қарағанда 
кҿбінің менің айтпақ ҽңгімемді тыңдағылары келіп отырғанын 
аңғарғаныммен, ол ҽңгімені Меңтай алдында айтуға лайықсыз кҿріп, бҿгеле 
бердім. 
– Ал, бастасаңшы Ербол, – деді Зайкҥл дегбірсіздене тҥсіп. - Қай жылы? 
Неше кҥн қҧшақтап жаттым дейсің қызды? 
Мен басымды шайқап қашқалақтай бастадым. 
– Қырық тҿртінші жылдың кҥзінде бҧл майданнан елге делегат боп 
келген, –деді Жомартбек Зайкҥлдің қҧмарлығын одан сайын қоздырып, – 
Сонда, алдымен Алматыға соғып, содан соң ҿз ауылына барған. Ауылында 
ҿзің сияқты бір сҧлу қызбен... 
– Соғыс жҥріп жатқанда ма? – деді Зайкҥл кҿзін бақырайтып. 
– Иҽ. 
– Алла-ай, сен қандай бақыттысың, Ербол, соғыс кезінде елге келіп 
жҥрген? 
– Иҽ, қоя тҧрсаңшы, Зайкҥл, - деді оған Майра. - Ағайдың ҽңгімесін 
айтқызсаңшы. 
– Ҽй, сендер дҽл осыны «ағай» дегендеріңді қойыңдаршы қылымсып, – 
деді Зайкҥл қыза сҿйлеп. –Қайдағы ағай бҧл, ҿзіміз сияқты студент қой. Кҿп 
болса 4-5 жас қана ҥлкен шығар. Соған бола соншама кҽртейте 
бермесеңдерші бҧл байғҧсты. 
Зайкҥл аяған болып менің басымды сипады. Басқалар оған ду кҥлді. 
Зайкҥлдің ҿзге сҿздерін жарата бермесем де, осы сҿзін ҧнатып, мен де 
кҥліп жатырмын.
– Жоқ, оны емес басқа бір ҽңгіме айтайын, – дедім мен кҥлкімді 
тоқтатып. 
– Жоқ, соны айт, – деді Зайкҥл тақымдап. 
– Соны, – деді Қанипа сықылықтап. – Зайкҥл, ер болсаң дҽл осы ҽңгімені 
айтқызбай қойма. 

Sauap.org
95 
– Ендеше, – деді Жомартбек менен оқшаулана шетке қарай ығысып, –
Зайкҥл, сен Ерболды мықтап ҧстап отыр. Мен оның кҥнделігіне жазған осы 
ҽңгімесін бҽріңе дауыстап оқып берейін. 
Жомартбек менің қасымда жатқан қалың дҽптерімді қолтығына қыса 
кеткен екен. Шетке шығып, соның беттерін ақтара бастады. Зайкҥл шап беріп 
менің мойнымнан қҧшақтап алды. 
– Ал, оқи бер, Жомартбек. Мен мҧны тырп еткізбеймін, - деді Зайкҥл 
маған кенедей жабысып. - Қанипа, жақын отыр, мынау тыпырлап тҧрып кетіп 
жҥрмесін. 
Жҧрт тағы бір ду кҥліп басыла бергенде Жомартбек менің кҥнделік 
дҽптеріме жазған естелік ҽңгімемді судыратып оқи жҿнелді: 
«Менің ауылым – «Ақбота» колхозы темір жолдан тоғыз шақырымдай 
жерде болатын.Ауылдың ҿкпе тҧсында «Оныншы» деп аталатын разъезд 
барды. Ауыл поселкеге айналып, поселке қала болып ҥлкейіп жатады. Бҧл 
дҥниеде ҿспейтін разъездер екен ғой. 
«Оныншы» біздің бала кҥнімізде разъезд еді. Жігіт болып, соғыстан 
келгенімде де сол разъезд қалпында алдымнан шықты. Бірақ маған ол 
шетелдің сҽнді қалаларынан ҽлдеқайда қымбат, ҽлдеқайда артық еді. Кҥн 
бата разъезге болар-болмас қана кідіріп ҿткен поездан қарғып тҥсіп мен 
қарсы алдымдағы қызыл шатырлы екі ағаш ҥйге қуана қарап, орнымнан 
қозғала алмай қалтиып қалыппын. Ол сҽтте ҿзімді Петергофтағы патша 
сарайының алдында тҧрғаннан бір де кем сезінсем бҧйырмасын.
Айырмашылық сарай алдында фонтан суына шомылып тҧрған жалаңаш 
ҽйелдер мҥсіні жоқтығында ғана сияқты. Оның орнына менің кҿз алдымда 
ҿзге суреттер кернеді. 
Мен бірінші рет поезды осы жерде, анау маңдайшасында «Разъезд №10» 
деген жазуы бар он жақтағы қызыл ҥйдің алдында тҧрып кҿргенмін. Содан 
кейін ҽкем екеуміз арбаға мініп, ауылға қайттық. Ҽкемнің трашпенкесінің арт 
жағында ҥнемі басы жылқышы қҧстың тҧмсығындай имектеле сорайған 
шалғы орақ жҥретін. Ауылға тақағанда арбаға мінеміз деп алдынан балалар 
жҥгірсе, ҽкем атын тоқтатып: «Қарақтарым, байқаңдар, арбаның артында 
шалғы-орақ бар» деп ылғи ескертіп отыратын. Ол жаздың кҥні еді. Разъезд 
бен ауылдың арасы тҧнып тҧрған кҿк шҿп болатын. Разъезден шыға бере 
ҽкем атын тоқтатып, арбаның артындағы шалғы-орақты алып шҿп шапты.
Мен хош иісі аңқыған кҿк шҿпті кішкентай қҧлашымды жая қҧшақтап 
арбаға тасыдым. Талдан тоқылған шарбақ қорабына кҿк шҿп тиелген арбаға 
қайта отырғанда мен ҿзімді асқар таудың тҿбесіне шыққандай сезіппін. Жас 
шҿптің иісі жанымды елтіткен маған тҿбесіне шыққан тауым тҥйенің 
бҥлкіліндей майда желіспен қозғалып, зымырап бара жатқан сияқтанды. 
Ҿстіп, разъезге келген, поезды кҿрген, жас шҿп тиелген биік арбаға мінген 
қуаныштан, кішкентай жҥрегім, енесін айнала шапқан қҧлын тҧяғының 
дҥрсілін таныта лҥпілдеп отырған шақта ҽкем маған қолындағы божысын 
ҧстатты. Бҧрынғы қуаныш қуаныш па, кҿңілім одан сайын лепіріп кетті. 
Божы қолыма тигенде жҥрегім ҥсті-ҥстіне лҥпілдеп жымың ете тҥскен мен 

Sauap.org
96 
сол сҽтте аттың божысын ҧстап келе жатқандай емес алыстан қарағанда 
ақбас нардай боп кҿрінетін Ақжал тауының ҿркешіне мініп, соның бҧйдасын 
ҧстап келе жатқандай жайда болдым. Ең алғаш осы разъезді кҿріп қайтқанда 
ауылға тура Москваның ҿзінен келе жатқандай кҥйде енген едім. Сол 
разъезді одан он бес жыл кейін қайта кҿргенде сол сурет кҿз алдыма елестеп, 
мҧрнымды жас шҿптің хош иісі қытықтағандай болды. 
Разъезд басында танитын ешкімім жоқ болғандықтан мен бірден 
шапшаң адымдап, ауылға қарай бет қойдым. Теміржол топырағынан тҥсіп, 
табаным жерге тиісімен-ақ, ҿн бойым бірден жеңілденіп, сахнаға шыққан 
бишідей лыпып келемін. Аяғымды ілгері басқан сайын, екі қолтығыма қанат 
біткендей зымырап, самғай тҥсемін. Разъезден біраз шыққаннан кейін осы 
тҥс еді-ау дедім де, жерге жата қалып, аунай бастадым. Содан кейін, бала 
кҥнімде бір жаққа ала кет деп ҽкемнің аяғын қҧшақтап жылап жатып 
алатынымдай, етбетімнен тҥсіп, жазда шҿбі шабылып алынған орма жерді 
қҧшақтап, екі бетімді ҥйкелеп, ернімді тигіздім. Мен қара жерді анамның 
жҧмсақ маңдайы деп сҥйдім, ҽкемнің жалпақ арқасы деп қҧшақтадым. Бір 
кезде ҿз-ҿзімнен кҥбірлеп, кҥгірлеп ҥн қаттым. «Айналайын анам, сен туған 
жер топырағының астында жатырсың. Украинаның қара мақпал кҿрпедей 
қара бҧйра топырағын жамылып сен қалдың, ардақты ҽкем. Екеуіңнен 
бҿлінген молекуладай болып, жер ҥстінде мен жҥрмін міне. Сҧрапыл 
соғыстан, сонау Польшадан туған жерге аман келіп, сенің бала кҥнімде 
басқан ізіңді иіскеп жатырмын, ҽке. Ертең сенің қабырына бір уыс топырақ 
қосамын, ана». 
Жеті жасар бала кҥнімде ҽкем шалғымен шҿп шапқан жерде жатып, ойға 
да, мҧңға да баттым. Содан соң орнымнан тҧрып, ауылға қарай қайтадан бет 
қойдым. 
Ауылға мен ай туа жеттім. Туған ауылымның кішкентай терезелерінен 
жылтыраған ҽлсіз оттары моңғол тҧқымдас шығыс халықтарының қысық 
кҿзіндей сығырая кҥлімдеп қарсы алды мені...»
– Мынау ҽңгімең кҿңілсіз боп кетті, - деді Зайкҥл шыдамсызданып. – 
Жаңағы қызбен бірге жатты деген жерінен бастасаңшы, Жомартбек. 
– Оқи бер, Жомартбек, – деп басқа қыздар шу ете қалды. – Осылай оқи 
бер. 
Жомартбек дҽптер сҿздерін ҽрі қарай жалғастырды. 
«Жағалап, сыртқы кҿшедегі ҿз ҥйімнің желкесіне келдім. Басқа ҥйдің 
бҽрінде сығырайған жарық бар. Тек біздің ҥйдің терезесі ғана тас қараңғы. 
Кеше соғысқа ҿзім кеткенде оты маздап, терезесі жарқырап тҧрған ҥй еді. 
Менен бір ай кейін соғысқа ҽкем кетті. Ҽкем майданда қаза тапты. Ҽкемнің 
артынан ауылда шешем ҿлді. Жалғыз қарындасым ерте шығып, басқа елге 
кетті.
Ендеше бҧл ҥйде қайдан жарық болсын. Бҧл иесіз ҥйдің кҥтіп отырған 
жалғыз жарығы менмін ғой. Соғыстан аман оралып, ҽке ошағының отын 
маздатып, ҽке терезесінен жарық жарқырата аламын ба, кім білсін... Осы 
оймен туған ҥйдің жанына жеттім. 

Sauap.org
97 
Адам ғана емес, иесіз ҥй де жетімсірейді екен. Бҧрын ҥймен жалғас 
салған шҿп ҥйетін биік қорғанымыз болушы еді. Оның бір қабырғасы қҧлап, 
опырылып қалыпты, ҽке- шешеміз ҿліп, екі иесінен бірдей айырылғаннан 
кейін ҥй екеш ҥйдің ҿзі де шҿгіп, аласарып кетіпті. 
Шҿп қорғанды айналып ҿтіп, қора алдына келдім. Бҧрын мҧндай кезде 
қора алдында бірі ыңырсып, бірі кҥйіс қайтарып қазыққа байлаулы сиырлар 
жатушы еді. Ҽр сиырдың алдында бҧйығып, қысқа шынжырға байланған 
Қарашеке жайғасатын. Енді соның бірде- бірі кҿрінбейді. Ҥй маңында тірі 
жан жоқ. 
Біздің ҥйдің есігі қораның қақпасынан бҿлек болушы еді Аяңдап солай 
қарай келдім.
Есікте қара қҧлып тҧр екен. Оны қолыммен бір сипадым да, арқамдағы 
зат қапшығымды шешіп, жерге қойдым. Содан соң есік алдындағы соғыстан 
бҧрын кешке қарай ҽке-шешем бҽріміз шығып отыратын балшық сҽкіге 
жайғастым. Пилоткамды шешіп тіземе қойдым да, екі қолыммен зырқ-зырқ 
еткен екі шекемді ҥнсіз қысып, отырып қалдым.Осы кезде алдыңғы кҿше 
жақтан бір дҥсір естілді. Қарасам, ай жарығында домаланған бір қылаң біздің 
ҥйге қарай қҧйғытып келеді екен. Оның не екенін аңғара алмай, атып тҧрып, 
соғыстағы ҽдет бойынша қолымды оң жамбасымдағы пистолетке апарып 
ҥлгіргенімше бір ақ ит келіп кеудеме қарай шапшыды. Қыңсылап, 
арсалаңдап, қҧйрығымен санымды сабалап жатыр. Сҿйтсем, бҧл ҿзіміздің 
Қарашеке екен. Басының бір шекесі қара дҿрегей кішірек келген ақ итімізді 
біз кҥшік кҥнінен солай атап кеткен едік.
Байғҧс Қарашекенің мені қалай танығанын білмеймін, дҥсірлетіп 
алыстан келді. Алдыңғы екі аяғын екі иығыма асып жіберіп, иегімді жалап, 
кеудемнің екі жағын кезек иіскелеп жатыр. Мҧңын шағып, жылап ҿксігендей, 
қайта-қайта қыңсылап, солығын баса алатын емес. Мен оны қҧшақтап 
кҿкірегіме қыстым. 
– Қарашеке, аманбысың, қайдан таныдың, кҥшігім, – дедім итімді 
басынан, қҧлағынан, мойнынан сипалап. Қарашеке одан сайын қыңсылап, 
мҥлде есі шығып кетті. 
Бір ҥйден қалған екі жан осылай табыстық. 
Қарашеке мауқын басқандай болып, иығымнан тҥсіп, есікке қарай 
жҥгірді.
Есікке шапшып, қыңсылап, алдыңғы екі аяғымен қара қҧлыпты 
тырмалады.
«Ербол-ау, сен осы ҥйдің иесісің ғой, ашсаңшы мына есікті, қиратсаңшы 
аузындағы қара қҧлыпты» деп жалынғандай боп жаныма келді. Қайта жалт 
бҧрылып, тағы да есікке секірді. Есікті ашып, мен ішке кіргізе алмасын 
білгеннен кейін Қарашеке қатты ҥріп, кҿрші ҥйдің алдына, одан терезесіне 
барды. 
Біздікімен қатарлас кҿрші ҥй ҽкемнің қарындасы Нарша деген 
апайымның ҥйі еді. Ай сҥттей жарық болатын. Иттің ҥргенін естіп, шашы 

Sauap.org
98 
жалбыраған кішкентай қыз шықты. Иен ҥйдің алдында шошайып жалғыз 
тҧрған мені кҿріп, бала шошып қалды-ау деймін. 
– Бҧ кім? – деп баж ете қалды. 
– Қорықпа, қалқам, мен Ерболмын, – дедім балаға қарай аяңдап. - Ҿзің 
кімсің? 
– Мен Бақытжанмын, - деді қыз сенер-сенбесін білмей. Қасына таман 
барып, мені танығаннан кейін «ағатай!» деп Бақытжан мойныма асыла кетті. 
Ҥй сыртынан ентігіп Қарашеке келіп, менің мойныма ҿзінің қайта асылуына 
орын жоқ болғандықтан, шыр айналып қҧйрығымен сабалай берді. 
– Тҽтем мектепте жиналыста еді, – деді Бақытжан. – Бҥгін колхозда 
жиналыс болып жатыр. Мен тез барып айтып келейін, аға. Бақытжан ҥйге 
кірместен мектепке қарай жҥгірді. Оның соңынан дҥсірлетіп Қарашеке қоса 
кетті.
Біраздан соң ол арсалаңдап қайтып келді. «Менің тілім жоқ қой, ешкімге 
айта алмадым жҽне сені жалғыз қалдырғым келмеді», – деп келгендей болды, 
ол маған. Содан соң «жҥр, ҿзіміздің ҥйге жҥр» дегендей, менің назарымды 
ҿзіміздің ҥйге аударып, қыңсылап, соның есігіне қарай қайта-қайта бара 
берді. Асығып тарп-тҧрып басып, сҥрініп-қабынып ҽрең жеткен апайымды 
жҽне басқа екі- ҥш ҽйелді Қарашеке екеуміз екі ҥйдің ортасында, мен 
тҥрегеп, итім қасымда шоқиып отырып, қарсы алдық. 
– Қуатым-ау, бауырым-ау, бармысың, қалқам! Сені де кҿрсететін кҥн 
болады екен ғой, – деп ҿксіп, еңіреп келіп апайым мені қҧшағына алды. 
Дауыс айтып, кҿшені басына кҿшіріп, айғайлап жіберді.
– Сабыр, Нарша, сабыр, – деп қартаңдау ҽйел апайымның иығынан 
тартты. 
– Е, қой ҽрі, бауыры аман келген кісі жылай ма екен? Ҿзіміздің 
бауырымыз аман келсе, – деді жастау ҽйел дауысы. 
Қараңғыда кімнің кім екенін біліп болмайды. Тҽтемнен кейін жаңағы 
ҽйелдер келіп, кезек- кезек бетімнен сҥйді. 
– Аман-саумысың, қалқам? 
– Кҿктен тҥстің бе, жерден шықтың ба, қалқам-ау, осы жеті тҥнде қалай 
келіп қалдың? – десіп жатыр олар. 
– Дені-қарның сау ма, қуатым. Қол-аяғың бҥтін бе, айналайын, – деп 
мені шыр айналып апайым айналып-толғанып жҥр. 
– Бҽрі бҥтін, тҽте, – деймін мен кҥліп. 
– Е, немене, бауырың ақсақ боп қалды ма деп қорқып жатырмысың, – 
деді жаңағы жастау ҽйел. – Ақсақ болса да аман келсе екен ҿздері. 
Осы кезде мектеп жақтан даңғыр-дҧңғыр сҿйлескен адамдар дауысы 
естілді.
Ҥкідей ҧшып жҥгіріп Бақытжан келді, 
– Ербол ағам келді деп, ана ауылдың бҽріне хабарлап келдім, – деді ол 
ентігіп. 
– Ойпырай, мына қыз жаңа Бҥркітбайдың басына жай тҥсіргендей 
қылды ғой, – деді жастау ҽйел. – Уҽкілден кейін Бҥркітбай қайта сҿйлеп 

Sauap.org
99 
мыжып келе жатыр еді. Мына қыз келіп есіктен: «Тҽте, жҥр ҥйге, Ербол ағам 
келді» деп шар ете қалғанда, басекең сҿзінен жаңылып кетті-ау біржола. 
– Нарша қозғалатын емес, сонсоң мен тҥрттім мҧны: «Жҥр, неғып 
отырсың, Ербол келіпті ғой» деп.
– Ербол дегенді естігенде ҿн бойым ҧйып кетті де, не болғанымды 
білмей қалдым, – деді тҽтем. – Содан соң буынымды баса алсамшы. Ҥш 
ҧмтылып орнымнан ҽрең тҧрдым. 
Сонсоң есіккежете алсамшы. Мына Зҽлен мен Сҽукен келіп 
қолтығымнан демемегенде тіпті сол арада қҧлап қалады екенмін. 
Жаңағы ҽйелдердің бірі кҿрші ҽйел, бірі сҿзге шегедей тықылдақ 
қҧдағиым екенін апайым аттарын атағанда бірақ аңғардым. 
– Жиналыстан неге кетіп қалдыңыздар, – дедім мен Сҽукенге. 
– Жиналыстары бар болсын, – деді Сҽукен суырыла сҿйлеп. 
– Ҿзі де біткен. Жалғыз қҧдам келді дегенде отырайын ба сол кҽрі 
қырттың кҿкігенін тыңдап. 
Сҽукеннің Бҥркітбайдан менің ҿшімді алып жатқаны да білініп қалды. 
Осы кезде мектеп жақтан шығып, бізге қарай келе жатқан ауыл адамдарының 
қаралары кҿріне бастады. 
– Ербол, қалқам, - деді тҽтем біздің ҥйді нҧсқап, – мынау ҽкеңнің қара 
шаңырағы - ҿз ҥйің. 
Осы ҥйдің тҥтіні ҿшіп қалмасын деп, ҥш кҥнде бір қазандығына от 
жағып, қара су қайнатып қоямын. Бҥгін де от жаққанмын, іші жылы. Ыдыс-
аяқ, дҥние мҥлік бҽрі қаз- қалпында. Жҥр, қарағым, ҿз ҥйіңе кір, бҽріміз де 
сонда боламыз. Тҽтем мені ҿз ҥйіме қарай бастады да: 
– Ҽй, Бақыт, кілт қайда, тез кілтті ҽкел, сіріңке ала кел,– деді қызына. 
– Қазір, – деп Бақытжан ҿз ҥйіне қарай шапты. Біздің бетіміз - ҿз 
ҥйімізге қарай бҧрылғаннан кейін Қарашеке қуанып, қҧйрығын былғаңдатып 
қҧлыптаулы есікке қарай жҥгірді. Бағанағыдай шапшып, ондағы қара 
қҧлыпты бір тырнады да, қайтадан бізді шыр айналып, кез келгенімізді 
қҧйрығымен сабалай бастады. 
– Ойпырай, қҧданың мына жаман итінің қҧтыруы-ай, – деді Сҽукен. – 
Кет, ҽй, қҧйрығы сабаудай ғой кҽпірдің. 
– Бҧл байғҧс осы ҥйдің адал кҥзетшісі ғой, – деді Зҽлен. – Ҥйде ешкім 
болмаса да, бҧл босағаны ешкім аттап кірмесе де, ҽйтеуір, осы ҥйдің 
жанынан шықпайды ғой. Анда-санда кҿзіме тҥскенде шақырып, тамақ 
беремін.
Тамағын іше сала осы ҥйге қарай жҿнелгенде кейде кҿзіме жас келеді. 
– Е, оның дҧрыс, – деп шешенсіді Сҽукен. – «Иесін сыйлағанның итіне 
сҥйек сал» деген бар емес пе? Ҽрине, жас келеді. Бҥкіл ауылдың басы болған 
ақар-шақар бір ҥйдің тҥтіні тҥтемей қалған соң, қайтсін жас келмей. 
Бақытжан кілт ҽкеп, ҽйелдер «пісміллҽ» деп ішке кірді. Олар шам 
жаққаннан кейін мені шақырды. Керосин шамның қара кҿлеңке жарығында 
балалық кезімнің бар ізі сайрап жатқан ҿз ҥйімнің тҿріне шығып отырдым. 
Бірінен соң бірі ауыл адамдары келіп, елдің дҽстҥрлі амандасуы басталды. 

Sauap.org
100 
Бҥкіл ауыл біздің ҥйге кіріп шықты. Кҿптен бері йен тҧрған ҥй бір тҥнде 
базар болды да қалды. 
Ертеңінде таңертең мен, апайым, Бақытжан жҽне басқа кіші жиендерім 
бҽріміз соғыс кезінің жҧтаң таңертеңгі шайын ішіп отырдық. Бір кезде 
арсалаңдап, қҧйрығын тыным таппай былғаңдатып Қарашеке кіріп келді. 
– Есік ашық қалды ма екен, ҽлде мына байғҧс тырмалап ҿзі ашып кірді 
ме, –деді апайым алдында жатқан бір жапырақ қармаға қолын соза беріп. – 
Бҧл бейшараның сен кетіп қалды ма деп жаны шығып жҥр ғой. 
– Кет, – деп қалды Бақытжан итке қолын сермеп.
– Тек, тиме, – деді тҽтем. – Мҽ, мына бір жапырақ нанды сыртқа алып 
шығып бер. 
– Мҽ, мҽ, Қарашеке, кҽ, – деп Бақытжан итті еліктіре сыртқа қарай 
жҥгірді.
Қарашеке қҧйрығын бір былған еткізіп, маған қарады да «Қайтейін, 
ҽркімге ҿз тамағы жақын ғой. 
Кетпегеніңді, туған ҥйдің тҿрінде отырғаныңды кҿрдім. Енді 
Бақытжанның қолындағы ҿз ҥйімнің дастарқанына бҧйырған несібені жейін» 
дегендей тырнақтары тақтай еденді тесе жаздап, сатырлата сыртқа қарай 
жҥгірді. 
– Қарашеке мен Лашын ағаңның жақсы кҿрген иттері еді ғой, – деді 
тҽтем ҽкемді есіне алып. – Ағаңнан «қара қағаз» келерде Қарашеке байғҧс 
жаман ҧлып, жҥдеп кетті. 
– Лашын қайда? – дедім мен осы кезде сары тазы есіме тҥсіп. 
Ҽкем қыс тҥскенде анда-санда аңға шығып қоюды ҧнататын. Сондықтан 
біздің ҥйде кҥшігінен асыраған екі ит болатын. Бір сары, бір ақ кҥшікті ҽкем 
бір жақтан екеуі де тазының кҥшігі деп ҽкеліп еді. Қарашеке кҥшік дҥрегей 
де, сары кҥшік қҧлағы пілдің қҧлағындай ҥлкен қара ауыз тазы болып 
шықты.
Оны біз Лашын деп атадық. Лашын ҥйіне жетпей тҥлкі ҧстады. 
Қарашекенің де ҿзіндік ҿнері болып шықты. Келесі бір аңға шыққанда ҽкем 
Қарашекені жер-суға сыйғызбай мақтап келді. Таңертең ҽкем Лашынды 
қосып, бір тҥлкі алады. Тҥлкіні ол темір жолдың ар жағындағы Ақшоқы 
дейтін таудан аулайтын. Тҥске таман тағы бір тҥлкі кҿріп, Лашын қосылған 
екен, тҥлкі інге кіріп ҧстатпай кетеді. Сол кезде ін аузында аңырып тҧрған 
Лашынның қасына ҽкем мен Қарашеке де жетеді. Қарашеке іннің аузын 
иіскеп-иіскеп жіберіп, бір-екі қыңсылайды да, іннің ішіне кіре бастайды. 
Ҽкем аттан тҥсіп, мынау қайтеді деп тҧрады да, іннің ішіне кірсе бір 
тҥлкіге шамасы келер деп, оны тоқтатпайды. Ит іннің ішіне кіріп кетеді. 
Ҽлден уақытта ін аузынан Қарашекенің қҧйрығы, одан соң бҿксесі кҿрінеді. 
Сҿйтіп ол ін ішінде жатқан тҥлкіні тамағынан тістеп, шала жансар кҥйінде 
алып шығады. Содан кейін Лашын мен Қарашеке біздің ауылда «қос қыран» 
атанған-ды. 

Sauap.org
101 
– Лашын ҿліп қалды, – деді тҽтем менің сҧрағыма жауап беріп. Оның 
қалай ҿлгенін айтсам ба, айтпасам ба деп ойлады ма, сҽл бҿгеліп барып сҿзін 
қайта жалғады. – Бҥркітбай ҿлтірді. 
– Қалай? 
Ҽкем соғысқа менен кейін, қырық бірінші жылдың қысында алынған. 
Одан соң ҽкемнің орнына Бҥркітбай колхоз председателі болып сайланады. 
Ҽкем кеткен соң екі ит аңсырап, кейде ҿздері далаға кетіп қалып жҥреді. 
Кешке арсалаңдап келген екі итті кҿріп, кҿршілер: 
«Ҽй, осы екі ит бҥгін тҥлкі алып, далаға тастап келді-ау» деседі де 
қояды.
Келер қыста иесіз екі ит қатты жҥдейді. Далаға аңсарлары ауып, ешкімге 
еріп шыға алмай қор болады. 
Бір кҥні Бҥркітбай ешкімнен сҧрамастан ҥй сыртында жҥрген екі итті 
ертіп, далаға алып кетеді. Ол Лашынға кҥні бойы екі тҥлкі ҧстатады. Кешке 
қарай жҥдеу, арық ит ҥшінші тҥлкіні ҽрең ҧстайды да, қардың ҥстінде 
шҿкесінен тҥсіп жатып қалады. Кҥн тез суытып, қатты ызғырық тҧрады. Ҥш 
тҥлкі алған Бҥркітбай итке қарамастан ауылға қарай тартады. 
Итті алдына ҿңгеріп ала кетсе ештеңе жоқ. Лашын сол шҿкесінен тҥскен 
бойы қозғалмастан қатып қалады. Бҥркітбайға ілесіп Қарашеке ауылға 
келеді.
Ертеңінде ішіне шҿп тыққан ҥш тҥлкінің терісі жалаудай желбіреп, 
Бҥркітбай ҥйінің тҿбесінде тҧрады.
Шешем одан: «Тазы итім қайда?» деп сҧраса, ол: «мен ешкімнің итін 
бағып жҥргемін жоқ» дейді. 
– Бҥркітбай сол ҥш тҥлкінің ең қызылын басына тымақ қып киді, - деп 
тҽтем сҿзін аяқтады. – Оның басындағы қызыл пҥлішпен тысталған тҥлкі 
тымақты кҿрсем кҥні бҥгінге дейін ойыма Лашын тҥсіп, кҿңілім бҧзылады. 
Ит жайындағы шай ҥстіндегі ҽңгіме ҿзінен-ҿзі Бҥркітбайға қарай 
ойысты. 
– Бҥркітбай Сҽлиманы алды ма? - дедім мен оның алғанын біле тҧрсам 
да. 
– Алды ғой, қарағым, - деді тҽтем қолындағы кесесінен қара шай емес, 
қызыл қан жҧтқандай қиналып. 
Шай ішкеннен кейін тҽтемді ертіп, зират басына бардым. Шешеме 
топырақ салдым. Содан соң военкоматқа барып тіркелу ҥшін аудан орталығы 
Ақжалға кеттім. Тҽтем «Кҽһ, кҽһ» деп қайта-қайта шақырса да, Қарашеке 
менен қалмады. Он шақырым жердегі ауданға менімен бірге жол тартты. 
Менің бірінші шаруам - военкоматқа аз кҥнге келгенімді айтып, тіркелу 
тез бітті. Одан соң аудан орталығындағы орта мектепке бардым. Онда маған 
ҥнемі хат жазып тҧратын екі қыз барды. Олар осы мектептің бҧрынғы 
оқушылары, кейінгі жас мҧғалімдері Тана Серкебаева мен Хадиша 
Қалиақпарова еді. Ол екеуі менің мҧнда келетінімді білмейді. 

Sauap.org
102 
Ауылдағылар да менің елге келе жатқанымды естіген жоқ. Ҿйткені 
майданнан біз бір-ақ кҥнде жиналып жҥріп кеттік. Жолда ешкімге хат жазуға 
мҧрша болмады. 
Мектепте Тана да, Хадиша да жоқ екен. Олардың сабақтары тҥстен 
кейін болса керек. 
Ҥйлерін білмеймін жҽне ешкімдерін танымаймын. Сондықтан 
ҽдірістерін алып, сҧрап баруды қолайсыз кҿрдім де, екеуіне ауылға аз 
уақытқа келгенімді, енді ҥш кҥннен кейін қайтатынымды айтып, бір жапырақ 
хат тастап кеттім. Сонымен тҥс ауа Қарашеке екеуміз аяңдап отырып, 
қайтадан ауылға келдік. 
Біз тҥскі шайды ішіп бола берген кезде сырттан Бақытжан жҥгіріп кірді. 
– Аудан жақтан велосипедпен біреу келіп еді. Алдыңғы ауылдан Ербол 
нағашымның атын атап жҿн сҧрап, велосипедін жетектеп осы ҥйге қарай келе 
жатыр. Ҿзі қыз сияқты, – деді. 
Мен майданға, маған арнап ҿз ауданымнан хат жазып тҧратын екі қызды 
да бҧрын кҿрмеген болатынмын. Алайда бҧл келген сол екеуінің – Тана мен
Хадишаның бірі екені айқын еді. Бірақ қайсысы? Оны таба алмадым. 
– Тҽте, бҧл біздің ҥйге келген қонақ болды, – дедім апайыма. 
– Е, қонақ болса келсін, қуатым, – деді тҽтем сабырмен. Мен қонақты 
қарсы алу ҥшін есік алдына шықтым. Расында да етжеңділеу келген биік 
қабақ ақсары қыз велосипедің ҥйдің қабырғасына сҥйеп жатыр екен. Ҥйден 
бірге шыққан Бақытжан екеумізді кҿріп, маған қарай қысылмай, еркін қадам 
басты. «Жасында еркекшора болып, еркін ҿскен. Ешкімнен қысылмайды.
Менің қыздардың осындай ашығын жақсы кҿретінімді білесің ғой. Сенің 
оны ҧнатпауың мҥмкін. Бірақ бҧл тура ҿз кҿңілімдегі қыз» деген Заман сҿзі 
есіме тҥсті. 
«Бҧл Тана болды» деп ойладым ішімнен. 
– Ербол, аман-есенбісің, досым? Кҿктен тҥстің бе, жаным-ау, қайдан 
келдің? – деп қонақ қыз ҽйел атаулының ҽдетінше бҥрістіре ҧстап алақанын 
ҧсынды.
– Мен Танамын ғой. 
– Жақсымысың, Тана. Сендерді де кҿретін кҥн болады екен ғой. Ҿз 
кҿзіме ҿзім сенбей тҧрмын,–дедім мен Тананың қолын қысып.
Содан кейін Тананы ҥйге қарай бастадым. 
– Бҧл сендердің бҧрынғы ҿз ҥйлерің бе, Ербол? Ҽлде апайыңдікі ме? 
– Ҿз ҥйіміз, апайдікі де алыс емес, осы ҥйдің іргесінде тҧр. 
Тана да, Хадиша да менің «Ақбота» колхозында қандай жақындарым 
бар екенін жақсы білетін. Ҽке-шешемнің қайтыс болғанынан да толық 
хабардар еді. Бҽрін ҿзім жазып, естірткенмін. 
– Тҽте, мынау Тана деген сіңліңіз, - дедім апайыма қонақ қызды 
таныстырып.
– Ауданда тҧрады, мҧғалім. Маған амандаса келіпті. 
– Жақсымысың, қалқам? Дені-қарның сау ма, ҥй-ішің аман ба? - деп 
тҽтем бірден іш тарта сҿйледі. – Жоғары шық, қалқам. 

Sauap.org
103 
– Жақсы, тҽте. Ҿздеріңіз де аман-есенсіздер ме? Бауырыңыз келіп 
кҿзайым болып жатырсыз ба? Қуаныштарыңыз қҧтты болсын, – деп тҽтемнен 
қалыспай Тана да шҧбырта жҿнелді. 
– Ҿзің сҽлемдесуге шебер екенсің ғой, – дедім Танаға ҽзілдеп. 
Тана кҥлді. 
– Ҿзге қолдан келмесе де, амандасу қолдан келеді ғой... 
Тананың бҧл сҿзінде екі тҥрлі мҽн бар еді. Бірі ҿзінің амандасу жҿнін 
білетінін айтқаны. 
Екіншісі, амандасу ҥшін ҿзінің алыстан іздеп келгенін білдіргені. Ауыл 
қызының осындай астарлы ойға жҥйріктері кҿп болады. Бҧрын, Тананың 
хаттарын майданда, окоп ішінде оқып отырғанда да одан шешендіктің 
жалтылдаған ҧшқындарын кҿретін едім. Онысын Тана ауызба-ауыз 
сҿйлескенде де бірден танытты.
– Рақмет, - дедім мен оған жымия қарап. Менің бҧл сҿзімді де екі тҥрлі 
тҥсінуге болатын. 
Онда амандаса білгеніне немесе амандаса келгеніне рахмет деген 
мағына барды. Оны Тана бірден аңғарып, жауап берді. 
– Оған рахмет айтпай-ақ қой, Ербол, - деді қыз. – Сен жҥз кҿрісемін, 
еліммен сҽлемдесемін деп ауылыңа сонау қан майданнан келгенде, саған 
қарыс жерден келіп біз амандаса алмасақ кісілігіміз қайсы, достығымыз 
қайсы!
Екеумізді бірдей директор босатпады да, Хадиша қалып қойды. Саған 
кҿп-кҿп сҽлем айтты. Сенімен бҧрынырақ дос болғанымды жҽне басқа 
жағдайымды пайдаланып, екеуміздің атымыздан мен келдім, Ербол. 
– Рахмет, – дедім мен тағы да. 
Тҽтем орнынан тҧрып, тҿсектен соғыстан бҧрын шешем істеген қҧрақ 
кҿрпені алып, жазып тҿрге тҿседі. 
– Отырыңдар, қарақтарым, - деді екеумізге бірдей. 
–Тҽте, – деді Тана отыруға ыңғайланып, – сҽлемдесемін деп қыз 
басымен жігітті іздеп келіпті деп мені сҿге кҿрмеңіз. Ербол біздің ҥлкен 
досымыз болған соң келдім, айыпқа бҧйырмаңыз. 
– Жо-о-оға, қарағым. Еш айыбы жоқ, – деді тҽтем. – Қайта сонау 
ауданнан Ерболды іздеп келгеніңе қуанып жатырмын. Қадірлес дос болған 
соң ҧлы не, қызы не, шырағым-ау. 
Тҽтем менің ойлағанымнан да биік боп шықты. Ҽсіресе, аналық, 
даналықпен астасқан соңғы сҿзі қарапайым апайымның қадірін одан сайын 
арттыра тҥсті.
Менің ризалығымды ҿзімнен бҧрын Тана жеткізді.
– Рахмет, апай, - деп тҽтемді мойнынан қҧшақтады. Қҧрақ кҿрпенің 
ҥстіне Тана екеуміз қатарласа отырдық. 
Мен алдымен, ҥй оңашада Танаға айтатын жҧбату сҿздерімді ойлап отыр 
едім. Тҽтем сыртқа шығысымен сҿзді Тана бастап кетті. 
– Ал, Ербол, сен соғыста жҥргенде ҥйде шешең қайтыс болды, тҥзде 
ҽкең опат болды. Жан досың Заман да жау қолынан қаза тауып, қайтпас 

Sauap.org
104 
сапарға ол кетті. Сен туған жеріңе майданда, қасыңда ҿлген ҿзге дос-
жарандарыңды былай қойғанда, осы ҥшжақын адамның ауыр қазасын 
арқалап кеп отырсың. Мен саған сҽлем соңынан кҿңіл айта келдім. 
Арқаңдағы ауыр қазалар жҥгін бір кҥн де болса бҿліп кҿтерісейін деп, 
лаулаған отқа қарлығаштың қанатымен сепкен суындай болса да, кҿңіл медеу 
боп, септігімді тигізейін деп келдім. Ата-анаңның, адал досыңның арт 
жақсылығын берсін... 
Осылай деп Тана қалтасынан орамалын алып, бетін басып, ҿксіп жылап 
қоя берді. Менің де кҿзіме жас келді. Аузым кемсеңдеп отырып мен оған 
кҿңіл айттым. 
– Заман менің жан досым болса, сенің де жан досың еді. Тек дос қана 
емес, жан жарың еді, Тана. Мен де саған кҿңіл айтамын, – дедім қыстығып 
отырып.
Сҽлден соң кҿзімнің жасын тежеп, бойымды жиғандай қайта сҿйледім. -
Ҽкемнің жаманатын ҥйден естідім. Заманның суық хабарын хат арқылы сен 
жеткіздің, Тана. Екеуінен де маған ҥзбей келіп тҧратын ҥшкіл хаттар пышақ 
кескендей тыйылып қалды. Кҿзбен кҿріп, қолмен қоймағандықтан ба, қайдан 
білейін, ҽкем мен Заманның ҿлгеніне ҽлі кҥнге дейін сенерімді де, сенбесімді 
де білмеймін.
– Алғашында мен де сенбедім, - деді Тана екі иығы дірілдеп. - Заманнан 
хатты апта кҥттім, ай кҥттім. Жарты жыл бойына оны жаным жаманатқа 
қимады. Ақыры сендім.Сенбесіме не шара енді?! 
Қыстыға жылаған Тананың дыбысы шығып кетті. Мен оған сабыр 
айтып, шашынан сипадым. 
Ҿткінші жаңбырдай боп, қыздың жасы тез тыйылды. Орамалымен 
шапшаң сҥртіп кҿзін қҧрғатты. Біздің оңаша отырып, жылап-сықтап 
алғанымызды ешкім де сезген жоқ. 
Тананың сҥйген жігіті майданда ҿліп еді деп тҽтеме де айтпадым.
Айтпағаным қазақтың ескі дҽстҥрінде некелі жары немесе басқа бір ет 
жақыны болмаса, оң жақта отырған қыз бҿтен жігіт ҥшін жҧрт кҿзінше 
жылауға тиіс емес. Тана екеуміздің кешке дейін ҽңгімеден аузымыз 
босамады. Мен соғыс жайын, ол ел жайын айтты. Екеуміз бір-бірімізге 
Заманнан алған соңғы хатымызды баян етістік. Тана маған Заманның ҿлімі 
жайында келген «қара қағазды» кҿрсетті. «Лейтенант Заман Ҽлімбетов неміс 
фашистерімен кҥресте ерлікпен қаза тапты» деген он шақты сҿздің ҽріптері 
мені жан-жағымнан ысқырып, ыстық тілімен жалап ҿтіп жатқан қып-қызыл 
оқтай тітіретті. Кешке тҽтем қонақ қыз бен екеумізге ақ ірімшік жасап берді. 
Жаңа сауған сҥтті ірітіп, ҥстіне сары май салып ҽкелген мҧнда ақ ірімшік ет 
жоқта ет орнына жҥреді. Сондықтан оны біздің жақ кейде «ақ лақ» деп 
атайды. Ауылдың тҽттілігі тіл ҥйірген бір тамаша асы шынында да ақ лақтың 
уыздай былбыраған жҧмсақ етінен бір де кем болмайды.
Тҽтемнің «ақ лағына» ауылдың бірсыпыра кемпір-шалы қоса жиналған 
еді.

Sauap.org
105 
Ac ішіліп болғаннан кейін олар маған соғыс жайында ҽңгіме айтқызып 
тыңдады. Одан кейін ауылдастарым маған ҥсті-ҥстіне сҧрақтар жаудырды. 
– Немістер қандай болады екен? 
– Китлерді ҿзің кҿрдің бе? 
– Ҿзіңе мына кҥміс теңгелерді не ҥшін берді? 
– Ортасында Кремлі бар мынау кҥміс жҧлдыздарың не? 
– Ал енді бҧл соғыс қашан бітеді? 
– Ҿзің келдің, ҿзгелер қашан келеді? Қарттардың барлық сҧрақтарына 
мен білгенімше жауап қайырдым. 
– Ал мына қонақ бала кім? – деп сҧрады одан соң кемпірлердің бірі. 
Бҧл сҧраққа тҽтем жауап берді. 
– Бҧл баланың аты Тана, ауданның мҧғалімі, – деді тҽтем. - Осы кҥнгі 
оқыған балалар бірін-бірі дос тҧтып жҥрмей ме? Тана мен Ербол екеуі 
соғыстан бҧрын қалада бірге оқыған екен. Ерболдың хабарын естіген соң, 
сҽлемдесуге ҽдейі келіпті. 
– Бҽле! 
– Жҿн-ақ! 
– Кҿп жаса, шырағым! – деп қарттар риза болып қалысты. 
– Ал, қалқам, – деді кемпірлердің бірі, – сен бір ҽн айтып жібер. Жассың 
ғой. 
– Е, сҿйтсін, – деді тағы біреу – Ерболдың арқасында қонақ баланың 
лебізін тыңдап қалайық.
Тана сҽл ойланып отырды да, менің домбырама қол созды. Ҥйге 
келгеннен бері мен домбырама ішек тағып, пернелерін жҿндеп кҥмбірлетіп 
қойған едім. Тананың саусағы тиісімен қоңыр домбыра лыпып сайрай 
жҿнелді. 
– Е, ҿзі домбыра да біледі екен ғой. 
– Уа, бҽле, – деп шалдар кҿтеріліп қалды. Домбыраны қҧлақ кҥйіне 
келтіріп алғаннан кейін оны алдына қойды да, Тана кҿпке қарады. 
– Қарт ақын Сапар Ҽлімбетов дейтін кісіні бҽрлеріңіз де білетін 
шығарсыздар, - деді қарттарға. - Ол кісі биыл қайтыс болды ғой. 
– Е, неге білмейік. 
– Сапекеңді ҽбден білеміз, – десті қарттар. 
– Сол кісінің Заман дейтін жалғыз ҧлы бар еді, – деді Тана. – Сапар 
атамның ол баласына арнаған екі ҿлеңін ҿз ҽнімен айтып берейін. 
– Айт, шырағым. 
– Қҧлағымыз сенде. 
– Ол байғҧстың жалғыз баласы соғыста қайтыс болып, соның кҥйігінен 
кҿп кешікпей, ҿзі де ҿлді деп естігенбіз. 
– Рас, - деп Тана басын иді, – Мынау ақын атаның қырық бірінші жылы 
шығарған ҿлеңі. 
Содан соң Тана мҧңды бір ҽуенмен қарт ҽкенің жалғыз ҧлына арнаған 
жан жырын аңыратып қоя берді. 

Sauap.org
106 

жүктеу/скачать 1,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: