Фонетика жєне оныњ салалары
жүктеу/скачать 0,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Фонетика дарис.
| акустикалық,
екіншісін артику-ляциялық ықпал деп атайды. Қазақ тілінде морфемалар жапсарында қатар келген ды-быстардың көбіне алдыңғысы кейінгісіне дауыс қатысы жағы- нан ықпал етіп, өзіне бағындырып тұрады. Мұндайда дыбыс-тардың күшті не әлсіз болуы ондағы дауыстың мөлшеріне бай- ланысты. Дауыстылар тоннан жасалатындықтан, әрқашанда бас-қа дыбыстарға ықпалын жүргізеді. Бұл жағынан үнділер де қа-лыспайды. Олар да дауыстылар сияқты үнсіз дауыссыздарға күштілік жасайды. Дауыс қатысы жағынан әлсізі – үнсіз дауыс-сыздар. Сөйте тұра, қатаңдар мен ұяңдар қатаңданып, кейде қа-таңдар ұяңданып кетеді. Түбірдің соңғы дыбысы қосымшаның басқы дыбысын да-уыс қатысы жағынан әрқашанда тәуелді етіп, игеріп тұрады. Үндестік заңында дыбыстардың осы қасиеті қатты ескеріледі. Күшті дыбыстар әлсіз дыбыстардан кейін тұрып та ықпал ете береді: қабы(қап-ы), тарағы(тарақ-ы), күрегі (күрек-і). Көрші дыбыстар айтылу орны жағынан да бір-біріне азды-көпті ықпал етіп тұрады.Кейде ол дыбыстардың алмасуына себепші болады: жаңған (жан-ған), жамбады(жан-бады) – артикуляциялық нәтижесі. Дегенмен түбір мен қосымшаның аралығында қатар келген дыбыстар алдын-ала ыңғайласып, үйлесіп келетіндіктен, дыбыс алмасулар да онша көп емес. Бұларға қарағанда, сөз бен сөздің жапсарындағы дыбыстар көбірек алмасуға ұшырайды. Олай бо-латыны, лексикалық единицалар қосымшалар сияқты көп ва-риантты емес, олар сөйлеу үстінде өзара жымдасып, үйлесіп ай-тылады. Алмасу фонетикада негізгі және алғашқы түсініктердің біріне жатады. Алмасу болу үшін екі көрші екі дыбыстың күш-тісі әлсізіне акустика-артикуляциялық жақтан ықпал етіп, өзіне бейімдеп, игеріп отырады. Бұл комбинаторлық алмасу делінеді. Көрші дыбыстардың бірі игеріп, екіншісі соның ықпалына көніп, игеріліп отырады. Игерудің өзі екі түрде болады: а) толық игеру-дәл өзіндей ету: ат-ты, кес-се, тарақ-қа, қаппен, ашшы(ас-шы) ; ә) жартылай игеру – өзіне жуықтату, бе-йімдеу: ат-қа, кес-ті, тарақ-ты, қап-қа, ас-ты, аш-ты. Игеру бар жерде үнемі алмасу бола бермейтіні есте болуға тиіс. өйт-кені көрші дыбыстар біріне-бірі алдын-ала ыңғайланып, үйлесіп келеді, тек олай болмаған жағдайда ғана алмасуға мәжбүр бола-ды. Игеретін дыбыстың орын тәртібіне қарай қазақ тілінде ды-быстардың бір-біріне ықпалы үш түрлі болады. 1. жүктеу/скачать 0,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|