Гасырлар бойьтРесей империясы, одан кейш кецеспктотали-тарлыктертшсаясатпен бшпксырын бупп келди Кдз1рдщозщде де халкымыздын саясат пен саяси жетекш1лерд
жүктеу/скачать 7,25 Mb.
|
Жамбылов Саясаттану (1)
§3. Саяси жуйешн жпстелуч Саяси жуйенщ ж1ктелу1 жешнде галымдар арасыь*. niKip жок. Олар бул мэселеге эржакган карайды, эр турл! ели. (критсрийд!) пайдаланады. Мысалы, марксизм формациялык козкарасты басшылыкка алып (enaipic тэсшшщ жэне.когамныц таптык курылымынын езгешел1ктерше карай) оны кулдык, феодалдык, капиталисте жэне коммунисток саяси жуйе деп белед*. Ал У. Ростоу жэне т.б. "экономикалык осу сатысы" деген тужырымдаманы алга тартады. Олардын ойынша, адамзатгык даму тарихы мынадай бес сатыдан турады: I) дэстурЛ1 когам; 2) етпел! когам; 3) ачга басу (жылжу) когамы; 4) индустриялдык жэне 5) индустрияланганнан кейшп (постиндустриялдык) когам. BipiHnii carbifa алгашкы кауымдык, рулык жэне феодалдык когамнын 6ip белтн, екшш! сатыга ещирастк революциями, ушщ-niiciHe 70-80 жылдардаг ы капитализмд!, тертшиисше 2000 жылга дейшп капитализма! жаткызады. Булайша сатыга болудщ елшем! ретшдетехникалыкдаму денгейш алады. Марксизмшнбасшы-лыкка алатын еадиргстис катынастарымен олар санаспайды. Саяси жуйен! онын саяси тэрлбше (режимше) карай тоталитарлык, авторитарлык, демократиялык деп беледк Мунда топ-тастырудын Heri3iHe бшнк, тулга жэне когам арасындагы езара ic-эрекета'н сипаты мен тэсш нспзге алынады. Тоталитарлык саяси жуйеде жеке адам мен когам толыгымен билiKKe багынады. Мемлекет когамдык ем!рдщ барлык саласын езшщ бакялауына алады. Авторитарлыксаяси жуйеде бшик басындагы жеке адам немесе ада&щартобы шеказ бил1кке ие болады. Парламент, оп-позициялык партиялар болганымен олардын ыкпалы шамалы келедь Мемлекетпк сайланбалы органдары, азаматтардьщ кукыктары мен epKiHfliKTepi шектеледь Демократиялык тэртште тулга кукыгы бшк турады, бшпк жумысын когам бакылауга алады . Онда бил tKTi н екщдк оргавдарын жалпыга б!рдей сайлау аркылы халык сайлайды, азаматтарга саяси кушктар мен еркш-д1ктер бершед}, елде зандылык билейш. Француз саясаттанушысы Ж. Блондель саяси жуйеж баскарудын мазмуны ментурлершесай оны 5тургебелей: I) либерал-дыкдемократия. Ол саяси, мемлекетпк шеилмдерд1 кдбыддаган-да мешшкке иел1к eryi, жекешщдж, ерюнщк сиякты кундылык-тарды басшылыккд алады; 2) коммунист!к жуйе. Ол элеуметпк игшкп тен белуге багдар усатайды; 3) дэстурл! саяси жуйе. Ол ат тебелi идей акс уйектердщ саяси жэне экономикалык устемдд-rine непзделе/у; 4) дамып келе жаткан елдерде кдлыптаса бастастан", 1Ощшан, 1992 жыл). 200 мын адам кугын-сургшде шет жерге ауды. Отызыншы жылдарда 18 мынлай казак ГУЛАГ аркылы етш, азап шскп. Сталиндж репрессия жылдарыидамында-f ан казак зиядшарын, улт муддесш коргаган аяулы да абзал аза-маттарды "буржуазияшыл-ултшылдар", "халык жаулары" деп атап ж!берд^ Комсомолдык курылыстар, тын игеру жене т.с,с шыгарып республикамызга орыстшдшерат уст!-устше текп. Сонын нэтижес!нде казактар республика халкынын жартысынан да азайыпкалды. Республикамыз, непзшен, шик1затевд1р1легжаудангаайнач-дьгрылды. Мысалы, б|зден КСРО-нын баска жерлерше тасып екетшетш ен!мтн 70%-ы шиюзат, 12%-ы жартылай дайын тур1нде болган. Олардын куны ете темен сд\. Бтзден алган eHiwai Орталык шетелге жогары багамен сататын. Айталык, Актебе облы-сындаш тау-кен комбинаты КСРО-даш хром кеншш 95%-ын шы-гаратын. Комбинаткд онынтоннасына 27 сом телейтш. Ал КСРО-нын Сырткы экономикалык байланыстар министрлт шетелдср-ге оны 23 есе кымбат багамен валютага сататын. Бал каштан мы-сын 16 есе артык багамен сататын. Олардан тускен валютадан Казакстанга 6ip тиын берьчмейтш. Республикамызда жанагы агалган хром кеншен баска Кенес Одагында енд1р!летш сары фос-фордын 90%-ы, мыстын уштен 6ip бел iri, коррасыннъщ—60%-ы, цинктш 40%-ы ещиритетш. Олардан бетен алтын, кумю, мунай, KOMip, тем!р жене т.б. ез алдына ещцрьпш, орталыкка женслтшп жатгы. BipaK сессия сайын Казакстан дотацияда отыр, Орталык-тан жердем каржьг алып жатыр деп кезгс шукып отырды. Осы-лардын 6epi ултаралык катынастарга ез эссрш типзбей, кедерпсш кел^рмей калмады. Казакстан Республикасы егемешигш алганнан кейш жагдай езгере бастады. Аяулы анаткшм1зге мемлекетпк мертебе 6ер1лд1. Тугаи жер!м5зде б1рталай еркещи езгер1стер болып жатыр. Солардын шлндеен бастыларынын 6ipi тату-тетп ынтымагы жа-раскан кеп ултгы халкымыз бар. Республика халкынын жарты-сына жакыны орыс тшдшер болгандыктан болар, Кдзак Республикасынын жана Конституциясыньш 7-бабында "Мемлекетпк уйымдарда жене жергшк™ e3iH-e3i баскару органдарында орыс tim ресми турде казак тшмен тен, кодданылады" делшген. (Казак,-станРеспубАи№шнъщКонституцшсы}Ататы, 1999,8-бет). Ата Заннын 14-бабында:" 1. Зан мен сот алдында журттын 6epi тен. 2. Тегше, элеуметпк, лауазымдык жене мулжтж жагдайьша, жынысына, нес1лше, ултына, тип не, дшге кезкарасына, наны-мына, тургылыкты жер! не байланысты немесе кез келген озге жагдаятгар бойынша ешк1мд! ешкандай кемеггуге болмайды" деп атап керсетщген. (Бул да сонда, 9—10-бет). Ел1м1зде этиосаяси процестш непзп субъекпеше мемлекет, Казакстан халыктарынын Ассамблеясы, азаматтардынултгык-медени б1рлестжтер1, саяси партиялар мен когамдык-саяси уйымдар жатады. Tin туралы, иммиграция туралы зандар кабылдандьь Республикада ертурл! ултгык-медени орталыктар жумыс ютейдь 1995 жылдын 1 наурызында Казакстан халыктарынын Ассам* блеясы курылды. Ол елдеп барлык этностардын максат-мудде-лерш коргайды, олардын дамуын жалпы саяси, медени жене елеуметпк меселелерд! шешу аркылы реттейдь Республикамызда ep6ip азаматгьщ кай ултка, кай партияга жене кай дшге жататыиын ез! уйгаруга жэне оны керсетуге немесе корсетпеуше болады. Эрк1мтн ана тш мен езшщ тел мэдепиетш пайдалануга, карым-катынас тшн, тербиеш, окуды жэне щыгармашылыкты еркш тандап алуга кукыгы бар. Кдзакстанлаказ1р 130-га жуыкултгар мен улыстардын, этии-калык топтардын окшдер1 ем«р cypin жатыр. Олардын еркайсы-сы ез ултыиын керкеюш калайды, ез ана тшнде сейлеплср! келсд!, ездершш балаларын, немерелерш ез ултгык дэстур, едет-\ урып, мэдениетше сай тербиелеп, баулыгылары келу1 — табиги, занды нерсе. Сондыктан б!з езге улт екшдерш KeMciTncyiMi3, uierreTneyiMi3 керек. вйтсек, оларды ез ултымызга карсы кой-ып, ашындырьт аламыз. Сондыктан осы атамекеншн neci—казак халкы республикамыздагы баска халыктардын басын косып, оларга уйткы болып, 6ip когамга топтастыруга тырысканьтмыз абзал. Б1з Казак Республикасын мекендеупн ер халыктын сана-шида "казак.сгандыкултжандылык", "жалпыказакстандьткмак-ишыш" рухын, cc3iMJH оятып, калыптастырганымызжен. Республикамыздын гулдеиу1 онын саяси, экономикалык, олоумстпк, гылым и-техникалык, мэдени жетютжтерше байланысты. Сонда онын ep6ip адамы да аукатгы, жаксы турады. Сондыктан мунда турган эр халыктын вкш жалпы Казакстаннын. ор облыс, аудан, елд! мекеннщтабысына куанып, соган кажыр-Ш сцбепмеи аянбай-талмай улес косу керекттн сезшу1 тшс. М унын 6epi дурыс журпзшген ултгык саясат нэтижеевде гана icico псши>ь covrсаяси жуйе. Онда авторитарлык баскару белен алады; 5) авто-ритарлык-консервативтж жуйе. Онда элеуметпк. жэне экономикалык тенсхзд^к сакталады, халыктын саяси бшпкке катысуына шеккойылады. Батыс саясап'анушыларынын арасында саяси мэдениетпн жагдайына карай, кундылыктар жуйссшш непз!нде саяси жуйеш жжтеудщтемендепдей4тур1 кентараган: агылшын-америкалык, курылыкгык-еуропалык, индустрияланбатан немесе жарым-жар-тылай индустрияланган, тоталитарлык. Саяси жуйенщ агылшын-америкалык Typi ондагы саяси мэдениетпн б1рын.гайлыгымен, б!ртектштменсипатталады. Бул елдерде мемлекетпн аддына койган саяси максат-муратын жэне оган жетудщ жолдары мен эд1с-тэалдерш хапыктын бэр! кол-дайды. Ол мэдениет ерюнщк, каушаздк, ти1мд! есепкорлык, пысыктык, укыптылык сиякты либералдык кундылыктарга непзделедК Бшпк тармакталган, ол толыгымен жузеге асадьь Мундай жуйе туракты жэне тшЧш кызмет аткарады. Оган АКШ-ты, Англия, Австралия, Канаданы жаткызуга болады. Курылыктык(континенталдык) - еуропапыксаяси жуйенщ саяси мэдениет1, устанатын кундылыктары эр турл! келедк Онда еск! мэдениетпн журнактары мен жана мэдениет астарласып жатады. Алайда онын бэршщ либералдык кундылыктарга, занды-лыкка суйенген ортак Heri3i бар. Сондыктан олар езара кел1стм тауып, жымдасып жатады. Индустрияланбаган немесе жарым-жартылай индустриялан-ган саяси жуйеге аралас мэдениет тэн. Онда батыстын кундылыктары, этникалык салт-дэстурлер, дши эдет-гурыптар шогыр-ланган. Курылыктык-еуропалык саяси жуйемен салыстырганда онда ортак непз жок. Зан шыгарушы, аткарушы, сот бшнктер1 жете тармакхалмаган. Олар 6ipiHiH iciHe 6ipi араласа бередк Бул елдерде авторитарлык тэртш, кушке суйену бой алган. Буган Азия, Африка, Латын Америкасынын кептеген елдер1 жатады, Тоталитарлык жуйеде саяси мэдениетпн таптык сипаты бар. Сырттай Караганда ол б1ртектес сиякты. Онын кундылыктарын когамнын барлык мушелер1 мойындайды. BipaK оны ержаз жасайды. Билеуоп партия саяси жуйенщ барлык элементтерщщ ic-эрекетше бакьшау жасайды. Саяси жуйен1 ж!ктеудщ тагы баска да турлер1 бар. Ол меселенщ кепкырлыгын керсетедь Сондыктан саяси жуйеш топ-тастырганда эр турл1 елшемд1, белгшердь тэалдерй басшылыкка ала отырып карастырган жен. Башлау жэне эзш-ез! тексеруге арналган сурактар I "Когамнын саяси жуйесГ деп нею айтады? Саяси жуйе кандай кызметгерд* аткарады? Саяси жуйенш басты элементше не жатады? Неге? Л. Г. Алмонд пен Д. Истоннын саяси жуйе теорияларындагы айырма- шылыктар кандай? 5 Саяси жуйеж жжтегенле кандай елшем колданылады? 6. Саяси жуйеш топтастырудын кандай турлерш б1лес1з? 7, Казакстаннын Ka3ipri саяси жуйес! кандай турге жатады? X. Саяси жуйенш кандай Typi туракты келедь? Неге? 5 - т а р а у. ДЕМОКРАТИЯ жүктеу/скачать 7,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|