Гасырлар бойьтРесей империясы, одан кейш кецеспктотали-тарлыктертшсаясатпен бшпксырын бупп келди Кдз1рдщозщде де халкымыздын саясат пен саяси жетекш1лерд
§ 2. Демократиянын антикалык теориясы
жүктеу/скачать 7,25 Mb.
|
Жамбылов Саясаттану (1)
§ 2. Демократиянын антикалык теориясы Демократиялык мемлекетпн, ен 6ipiHiiii TypiHe Афины рес-публикасы жатады. Ол б. з. б. V гасырда пайда болды. Онда жогаргы бктк удайы шакырылып туратаи халык кснесшш колында едЬ Ол мемлекетпн iimd жанс сырткы саясатына байланысты барлык маселслерд1 шешспн. Мысалы, оган баскарушы кызмет адамдарын сайлау жене олардын жумысына бакылау жасау; салык мвлшер! жэне мемлекетпк каржы-каражатты жумсау TO]yri6i; согыс ашу жэне келюмге келу; одактастарды айкындау; басшылардын, ic-ерекеттерш айыптау немесе актау жэне т. с. с. жататын. Халык кенесше 20 жаска жеткен афинылык ap6ip аза-мат катысаалатын. Саясатка катынасу онынб)рден-б1р лайыкгы ici болып саналатын. Б1раконда толык кукыкты азаматгар кеп болган жок. Кулдардын, эйелдерщн, баска качалардан Афиныга кешш кёлгевдердш мундай кукыгы болмады- Кешш келгендердщ жеке бастары бос болганымен хачык кенесше, сотка катысты-рылмады. мемлекетпк кызметтерге сайланбады. Олар тек мемлекетке cmipreH ерен енбепнщ, аскан зор кызметшщ аркасында гана ондай дэрежеге жетелтн. Толык кукыкты азаматгар кеп болса, оларды баскару киынга тусети деп, ондайлардын санын аса кебейтпед1. Халык кенеамен катар демократиялык жолмен сайланатын бесжузд1к (бес жуз адамнан туратын) кенест де болды. Ол аткарушы орган релнде кундел1кп баскару мэселелер!мен шугыл-данды. Сонымен 6ipre ол халык кенесшде каралатын 1стерд1 да-йындады. Афины мемлекетпк курылысынын уцинпи манызды демократиялык органын он бел!мнен туратын халык соты курды. 1спн кандай бвл1мде кдралатындыгы сот болатын куш жеребе аркылы шешшетш. Бул пара алушылык сиякты зиянды эдеттерге жол бере коймайды. Онын устше сот мэжшетер! ашык журпзшетш. Ол да сотты этя журпзуге кешлд!к ететш. Зандар халык жина-лысында кабылданатын. Афинынын азаматгары e3iH ерюн санай-тьш. Ce6e6i, олар жеке адамдарга емес, занга гана багынатын, Олар согыс кезшде болсын, бейб1т шакта болсын мемлекетке кызмет ететш. Ежелп грек полианде мемлекет кауым сиякты едь Кауым-нын TipuiniK непзшде жерге когамдык менинк жатты. 9p6ip толык кукыкты азаматменшткке иел!К eTin, жерлл пайдалана алатын. взше тиют! улесп-г кожасы мура ет!п калдыра алатын, сат-кысы келсе сататын. BipaK ол жер енделмесе, кауым оны баска 6ipeyre берс алатын. Полисте азаматтык когам мен мемлекет ажыратылмады. Аза-мат жэне мемлекетпн кукыгы мен мвдеттср! б1ртутас ет. Сондыктан оз кукыгын баска 6ipeyre беру деген ойга да келмедь Ондай жагдайда азамат толык кукыгынан айырыдгандай болып коршетщ. Антикалык демократия тура демократияга жатты. 9p6ip еркш азамат мемлекетпкбилеуге катысугакукыкты жэне мвдетп болатын. Сондыктан адам мен мемлекетпн арасында каз1рпдей партия, парламент, бюрократия сияктылар болган жок. Ч Афинылык демократия Периюшн(б.з.б. 490-429) басшылык еткен дэу!р1нде 9cipece гулденш еркендед1. Бул кез афинылык демократиянын алтын гасыры больш саналады. Щынында да, аскан саясаткер, керемет шешен, бшмд1 де 6uirip Перикл халык, кесем! болып есептелти жэне тиранияга карсы турды. Онын бас-шылыгымен журпзьчтен реформаларда бшикп барлык epiKTi адамдарга мумющцпнше 6ipKenxi белш беру карастырылды. Ол орта жэне усакжер иелерш демократиянын Tiperi ретвдесанап, оларды колдады. Ол влгеннен кейжп жылдары саяси жэне экономикалык тешпк б1рпндеп бузылып, жойыла басгады. Азаматтардын мулпе тенс!зд1п улгайды, эдет-гурып булшш, кепшшк тарапынан аз-шылыкка бассыздык, зорлык-зомбылык кебейдк Осынын 6api демократиялык принциптерд) элйретш, темендетп. Б.зД 322 жылы афинылык демократия кулап, кала Македо-ниягатэуедщ болып калды. Афиныда демократиялык баекдру тур) сакталып, 6ipaK халык кенесл шын мэншдеп бюиктен айрылды. Афиныдагы сиякты демократиялык мемлекет Ежелп Римде де болды. Мунда демократия одан epi дамыды. Институционал-дык жэне элеуметпк бшпк белвдь Басы бос, 6ipaK саяси тен кукы-жоктеменп топтынадамдары мен аксуйектер арасындагы дау-жанжалдын нэтижеа'нде халщтыц трибунат деп аталган, халык бшпгш биуиретш жана орган пайда болды. Сонын аркасында адамзаттарихында 6ipiHini болып билостщ аралас xypi дуниеге келдк Сонымен. мемлекетпк бшпктщ демократиялыктур! алгаш рет Ежелп Греция мен Ежелп Римде пайда болды. Жогарыда керсе-плгендей, олар кептеген жаксы жактарымен сипатгалады. Сонымен катар олардын осал жерлер1 де бар. Ен алдымен азамат-тык кукык барлык адамда болган жок. Когам адамдардын iuiKi OMipiHe кепараласты. Б ил i KTi н шека зд1* п жэне ем^рдщ барлык саласына араласуы демократияны квтшл|'ктш ракымсыздыгы-на, жауыздыгына (деспотияга) айналуына MyMKinaiK тудырды. Бшпктш мундай туршде халык зан бойынша емес, зорлыкпен шеказ устемдж кура-тын жауыз патша сиякты болып, ал когамдык курылыс кобше тирания сиякты болып KepiHAi. Демокра-тиянын мундай Typi тобырды баскаратын кешрме, лешрме, дау-рыкпаларга (демагогтарга) колайлы болды. Сондыктан Аристотель демократияны жалпы халыктын иплтн ойлап, устамды, утымды, баянды шеидм кабылдай алмайтын тобырдын бшпп деп сипатгады. Демократия барлык адамдарды тендеспредк стихия-лы шеилм кабылдатады, кызмет адамдарын кабметше, бмимшс карай емес жеребемен койдырады деп Платон да жактырмады. Сондыктан ол демократияга жаксыдан нашарлау, жаманнан теу1рлеу бшиктш Typi деп карады. Дегенмен, антикалык демократияны саясатшылар, тарихшылар, фэлсафашылар гасырлар бойы зейш койып зерттеп, оган суйенш, жугшш келдк Ежелп грек, рим демократиясыньш нышандары жанатарихкзсндь Мысалы, каз!рен демократияшыл елдер катарындагы АКШ-та римшк саяси жуйенщ принциптер! жана денгейде кайталангандай: президентпк бшик — патшалык билисп, сенат—аристократия-ны, екшдер палатасы—халык трибунатын бейнелеп тургандай. Заннын устемдю, зан алдындагы барлык азаматгардын тендт, саяси кукыктардынтеншп жэне т.б. сиякты антикалык деутрде бастау алып калыптаскан угымдар каз1р демократиялык урдтстш ажырамас бел1ктерше айналды. жүктеу/скачать 7,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|